Archeologia, starożytność, przeszłość...: Wschodnia Europa i Północna Azja od wczesnego holocenu do końca epoki kamienia (10000-2400 przed Chr.)

czwartek, 30 stycznia 2025

Wschodnia Europa i Północna Azja od wczesnego holocenu do końca epoki kamienia (10000-2400 przed Chr.)

Kultury pradziejowe holocenu na ogromnym obszarze Europy Wschodniej (aż po Ural) i Azji Północnej (od Uralu na wschód aż do Oceanu Spokojnego) rozwijały się w innym rytmie, niż ugrupowania kulturowe pozostałych części Starego Świata. Było to spowodowane odmiennością geograficzną, środowiskową i klimatyczną tych rozległych terenów. Tutejsze warunki środowiskowe determinowały odmienne drogi rozwoju społeczeństw i sposobów gospodarowania. Od schyłku paleolitu rozwijały się tu oryginalne kultury przystosowane do tutejszych surowych warunków klimatycznych. Ich przedstawiciele żyli w różnorodnym krajobrazie lasów, dolin rzecznych, jezior, brzegów morskich i stepów. Przez większą część omawianego okresu żyły tu przede wszystkim wysoce mobilne społeczności zbieracko łowieckie. Rolnictwo pojawiło się tu stosunkowo późno (ok. 3000-2500 lat przed Chr.) i zaznaczyło swoją obecność jedynie punktowo. Aż do czasów nowożytnych dominowali tu łowcy i zbieracze. Mimo to lokalne kultury bytujące tu od schyłku plejstocenu umiały się doskonale przystosować do lokalnego środowiska. Przez archeologów zajmujących się pradziejami północnej Azji okres 13000-3000 lat przed Chr. jest nazywany okresem neolitycznym, choć na tych terenach nie jest on związany z wprowadzeniem uprawy roli, hodowli zwierząt i osiadłego trybu życia. Początek tego okresu wiązał się z pierwszymi próbami wytwarzania lepionej ręcznie ceramiki, oraz z występującą w niektórych miejscach lokalną obróbką metali. Gospodarka i tryb życia opisywanych społeczności odpowiadał jednak bardziej modelowi epipaleolitycznemu albo mezolitycznemu.

W okresie późnego holocenu, około 18-11 tys. lat temu klimat obszaru Syberii zaczął się stopniowo ocieplać. Rozpoczęła się ekspansja ciemnych lasów iglastych i lasów mieszanych. Klimat ocieplał się dalej w holocenie, począwszy od okresu preborealnego (8000-7300 przed Chr.), aż po okres subborealny (3000-500 przed Chr.). Wielkie połacie Dalekiego Wschodu zostały pokryte lasami brzozowo-modrzewiowymi. Klimat stawał się stosunkowo ciepły i wilgotny. Temperatury roczne były o 2-3 stopnie Celsjusza wyższe, niż obecnie, a poziom Morza Japońskiego i Ochockiego o ok. 1,5-4 m wyższy, niż dziś. Te pozytywne zmiany klimatyczne stwarzały duże możliwości rozwoju dla społeczności ludzkich zamieszkujących omawiany obszar.

Na obszarze środkowej Syberii w holocenie rozwijały się wywodzące się jeszcze z paleolitu. Te, które funkcjonowały na północnej Syberii używały narzędzi wykonanych w technice wiórowej, a te na północnym brzegu Oceanu Spokojnego – ostrzy dwustronnych. Na znacznych obszarach Syberii rozprzestrzeniła się kultura sumnagińska (10000-6000 lat przed Chr.), tworzona przez myśliwych, rybaków i zbieraczy. W północnej części Niżu Wschodnioeuropejskiego rozwijały się w holocenie zbieracko-łowieckie kultury strefy leśnej (tajgi). Były to kultury: kundajska, niemeńska, Narwa, wołgo-okska, kamska, jangielska. Zajmowały one obszary rozciągające się od północno-wschodniego skraju Niżu Polskiego aż po Morze Barentsa i dorzecze Peczory. Były to kultury charakteryzujące się gospodarką łowiecko-rybacko-zbieracką, która w ciągu holocenu podlegała modyfikacjom. Około 7000 lat przed Chr. społeczności zbieracko-łowieckie znad Wołgi i Donu zaczęły używać naczyń ceramicznych. Wynalazek ceramiki stopniowo rozprzestrzenił się wśród innych tego typu grup na omawianych obszarze. Na bazie tych osiągnięć powstały formacje kulturowe typu paraneolitycznego (zwane też neolitem leśnym). Kultury Jelszan (nad Wołgą) i Rakuszeczny Jar (nad Donem) rozwijały się odpowiednio ok. 5200-4800 lat przed Chr. i 4800-4000 lat przed Chr. Ich przedstawiciele używali ostrodennych naczyń glinianych. Zamieszkiwali sezonowe obozowiska zabudowane szałasami w sąsiedztwie rzek i jezior i byli mocno mobilni. Polowali na antylopy sajga, tury, jelenie, sarny, ptactwo wodne i onagry. Łowili ryby i zbierali mięczaki. W kulturze bugo-dniestrzańskiej (4000-3000 lat przed Chr.) pojawiły się pierwsze oznaki wczesnej uprawy pszenicy, jęczmienia, prosa i lnu. Przedstawiciele tej kultury zaczęli także hodować owce, kozy, świnie i bydło.

Około 5000 lat przed Chr. ceramika pojawiła się w kulturze niemeńskiej i kulturze Narwa, co miało związek z wpływami kultury dniepro-donieckiej ze stepu leżącego na południu. Obydwie te kultury zachowywały zbieracko-łowiecki charakter. Z kultury Narwa znane są stanowiska torfowe z zachowanymi pozostałościami drewnianych budowli mieszkalnych. Jej przedstawiciele wytwarzali ozdoby bursztynowe i rzeźby antropomorficzne. Ceramika pojawiła się także na obszarze kultury Sperrings w Finlandii. Naczynia ceramiczne ozdabiane odciskami grzebyka upowszechniły się na szerokim obszarze po Ural i Syberię, wśród lokalnych grup ludności łowiecko-zbierackiej, używających rozmaitych narzędzi kamiennych. W V tys. przed Chr. nad górną Wołgą i Donem rozwijała się kultura ljałowska, której narzędzia nawiązywały do mezolitu. Charakteryzowało ją użycie ceramiki i przyswajalna gospodarka. Młodsza od niej była kultura wołgo-kamska podlegająca wpływom uralskim i syberyjskim. Na przełomie VI i III tys. przed Chr. w środkowej części Niżu Wschodnioeuropejskiego rozwijały się kultury bałachnińska oraz riazańska, a w północnej karelska i kargopolska. Przy zachowaniu gospodarki przyswajającej wzrosła w tych kulturach liczebność grup ludzkich. Na obszarze zachodniej Syberii funkcjonowały mobilne kultury zbieracko-łowieckie, które pozostawiły po sobie głównie cmentarzyska, na których zmarli zostali pochowani z kamiennymi i kościanymi narzędziami i bronią. Około 6100-6000 lat przed Chr. na obszarze zachodniej Syberii rozwijała się kultura Amnia, znana z kompleksu ufortyfikowanych stałych osad odkrytych w dorzeczu górnego Obu, nad rzeką Amnia. Na ulokowanym w tajdze pomiędzy bagnami stanowisku Amnia archeolodzy odkryli pozostałości dwóch osiedli: ufortyfikowanego i otwartego. Umocnione osiedle Amnia I było otoczone palisadą i rowami obronnymi. We wnętrzu istniały ziemiankowe domostwa z paleniskami w środku. Osiedle to zostało zniszczone przez pożar, związany najprawdopodobniej z konfliktem zbrojnym, do którego doszło pod koniec jego istnienia. Mieszkańcy używali kamiennych narzędzi z krzemienia, kwarcu i łupku i ceramiki, a ich gospodarka opierała się na łowiecko-zbierackiej eksploatacji zasobów tajgi. Ceramika zdobiona ornamentami przywędrowała na te obszary z południa, dolinami syberyjskich rzek. Mieszkańcy ufortyfikowanej osady Amnia I zamieszkiwali w pobliżu istniejącego tu wówczas jeziora i bagien. Przyczyny pojawienie się tak zaawansowanego, umocnionego osadnictwa wśród syberyjskich łowców-zbieraczy były złożone. Następujące ok. 6200-6050 lat przed Chr. globalne zimne wahniecie klimatyczne dotknęło także Syberię i doprowadziło do przemian systemów społeczno-gospodarczych. Grupy łowców i zbieraczy zaczęły przejawiać coraz większy terytorializm. Wzrastała konkurencja międzygrupowa o lokalne zasoby, takie jak ryby łososiowate i żołędzie. Gromadzenie zasobów przez niektóre jednostki i grupy prowadziło do wzrostu nierówności ekonomicznych i społecznych. Adaptacja nowości technicznych (narzędzi, ceramiki) zwiększała skuteczność wielu grup w zdobywaniu zasobów. Wskutek tego wzrastało ryzyko konfliktów pomiędzy konkurującymi grupami, co prowadziło do powstania ufortyfikowanych osad zamieszkiwanych przez cały rok, takich jak Amnia I. Pozwalały one na obronę przed wrogimi grupami i na kontrolę terytorium i jego zasobów. W tym samym czasie w zachodniej części Syberii, która przeżywała wzrost populacji zaczęto także wnosić rytualne kopce. Użycie ceramiki, zmiany w systemie socjoekonomicznym i zwiększona konkurencja międzygrupowa – to bezpośrednie przyczyny wykształcenia się stałych, umocnionych osiedli na Zachodniej Syberii. Tego typu założenia były wznoszone przez społeczności zbieracko-łowieckie na omawianym obszarze aż do okresu wczesnonowożytnego.

Jedną z najwcześniejszych kultur holoceńskich rozwijających się na obszarze wschodniej Syberii była kultura gromatuchińska (ok. 11000-7000 lat przed Chr.). Rozwijała się ona w środkowym odcinku dorzecza rzeki Amur. Jej pierwsi przedstawiciele prowadzili jeszcze typowo paleolityczni tryb życia i używali paleolitycznej technologii. Obok narzędzi mikrolitycznych stosowali spore narzędzia kamienne do obróbki drewna (siekiery, ciosła, dłuta). Byli wędrownymi zbieraczami i rybakami poławiającymi w rzekach ryby łososiowate. Przemieszczali się często i wznosili jedynie tymczasowe obozowiska w miejscach dłuższego pobytu. Około 11 tys. lat przed Chr. zaczęli wytwarzać pierwsze, proste naczynia ceramiczne lepione z gliny ręcznie. Były to jedne z pierwszych wyrobów ceramicznych na Świecie. Z czasem tą umiejętność przejęły społeczności koczujące w dorzeczu górnego i dolnego Amuru.

W późniejszym okresie w dorzeczu środkowego Amuru rozwijała się kultura nowopetrowska, datowana na ok. 8000-6000 lat przed Chr. Jej przedstawiciele utrzymywali kontakty z kulturą gromatuchińską, o czym świadczą znalezione na stanowiskach obydwu ugrupowań artefakty. Na stanowiskach w rejonie miejscowości nowopetrowska odkryto ślady obozowisk z półziemiankami mieszkalnymi. Były to budowle o konstrukcji słupowej z paleniskiem w środku. Znajdowały się w nich małe jamy, w których przechowywano krzemienne narzędzia i żywność. Mieszkańcy osiedli kultury nowopetrowskiej byli łowcami i rybakami prowadzącymi półosiadły lub osiadły tryb życia. Wytwarzali narzędzia i broń z krzemienia, tufu, czertu i jaspisu. Wyrabiali noże, rylce, wiertniki, groty strzał z półsurowca pozyskane z pryzmatycznych rdzeni kamiennych. Narzędzia wyrabiano przede wszystkim z kamiennych wiórów. Ludzie kultury nowopetrowskiej na niewielka skalę wytwarzali ceramikę z gliny zmieszanej z pokruszonymi muszlami. Nad dolnym Amurem rozwijała się w okresie 10000-8000 lat przed Chr. kultura osipowska. Znana jest ona z ok. 20 stanowisk położonych nad brzegami Amuru i Ussuri. Jej przedstawiciele wytwarzali kamienne ostrza bifacjalne, narzędzia do obróbki drewna, drapacze, noże, ostrza wiórowe, ciężarki do sieci i inne. Ich gospodarka opierała się na kombinacji łowiectwa, zbieractwa i rybołówstwa. Szczególnie dużą rolę odgrywały w niej sezonowe połowy ryb łososiowatych. Ludność kultury Nowopietrowka wytwarzała już spore, lepione ręcznie naczynia ceramiczne wykonane z gliny zmieszanej z trawą i zdobione rytymi falistymi liniami. Zamieszkiwała obozowiska złożone z naziemnych szałasów lub półziemianek. Wyrabiali małe rzeźby zwierząt i amulety z opalu, nefrytu i aulerytu.

Około 5000-2500 lat przed Chr. na obszarze dolnego odcinka dorzeczy Amuru i Ussuri rozwijała się tzw. kultura małyszewska, znana z licznych i bardzo różnorodnych narzędzi kamiennych i krzemiennych (grotów strzał, noży, drapaczy, przekłuwaczy, narzędzi bifacjalnych, siekier, cioseł, ciężarków do sieci). Jej przedstawiciele wytwarzali także całą gamę różnych naczyń ceramicznych, które były dekorowane geometrycznymi, rytymi ornamentami. Niektóre szczególnie bogato zdobione naczynia mogły spełniać funkcje rytualne. Ludzie związani z tą kulturą wyrabiali też liczne gliniane figurki przedstawiające ludzi i zwierząt oraz przedmioty artystyczne z kości i ceramiki. Zamieszkiwali półziemiankowe domostwa o zróżnicowanej wielkości (małe, średnie i duże). Wznoszono je na planie zbliżonym koła lub wydłużonej elipsy, rzadziej prostokąta. Nad dolnym Amurm funkcjonowała także datowana na ok. 7000-5000 lat przed Chr. kultura marinska (Mariinskaya), oraz kultura Kondon (ok. 3000-2000 przed Chr.). Ludnośc kultury Kondon zamieszkiwała długotrwale zasiedlone, okrągłe ziemianki. Wyrabiała z różnorodnych surowców kamiennych (piaskowca, chalcedonu, jaspisu, kwarcu, aulerytu i skał ilastych) narzędzia: mikrowióry, mikropryzmatyczne rdzenie, ciosła, siekierki, skrobacze i noże. Produkowali ceramikę zdobioną geometrycznymi odciskami, przypominającymi sieć rybacką. W tym samym regionie Dolnego Amuru rozwijała się ok. 2900-1300 lat przed Chr. kultura wozniesienowska, tak jak poprzednie tworzona przez łowców-zbieraczy i rybaków. Używali oni kamiennych narzędzi bifacjalnych dużych rozmiarów, a także grotów strzał, noży, skrobaczy i retuszowanych odłupków. Zamieszkiwali naziemne domostwa na planie koła lub prostokąta. Wytwarzali bardzo bogaty zestaw naczyń ceramicznych do użytku codziennego i rytualnego, zdobionych motywami geometrycznymi. Większość naczyń kultury wozniesienowskiej została znaleziona poza obozowiskami, w sąsiedztwie określonych form krajobrazu (strumieni, urwisk, wysokich brzegów rzecznych). Są to duże naczynia wykonane z wysokiej jakości masy ceramicznej. Wiele z nich jest zdobionych motywami zoomorficznymi, antropomorficznymi i mitologicznymi. Pokrywano je brązową lub czerwoną farbą. Miejsca znalezienia takich naczyń są przez archeologów interpretowane jako miejsca kultu, gdzie odprawiano rytuały. Na tych miejscach znajduje się także przedmioty sztuki:: antropomorficzne i zoomorficzne figurki, ozdoby. Związana z religią i obrzędowością była także sztuka naskalna kultury wozniesienowskiej, znana z kilku stanowisk z regionu Amuru.

Inne kultury rozwijały się na obszarze Kraju Nadmorskiego, sąsiadującego z Morzem Japońskim i Oceanem Spokojnym. Tutejsze społeczności zaczęły wytwarzać ceramikę ok. 8700-7300 lat przed Chr. Funkcjonująca ok. 6000-3500 lat przed Chr. kultura rudninska rozwijała się we wschodniej części Kraju Nadmorskiego. Jej przedstawiciele używali bogatego zestawu kamiennych narzędzi i licznych zdobionych rytami naczyń ceramicznych. Zamieszkiwali stałe lub półstałe osady składające się z ziemiankowych domów na planie prostokąta lub kwadratu, z paleniskami w środku. Na niektórych stanowiskach jaskiniowych odkryto liczne ozdoby z kości i muszli, a także pozostałości siatek, sznurów i mat, oraz szczątki ludzkie. Przedstawiciele kultury rudninskiej polowali na niedźwiedzie, wilki, dziki i jelenie, zbierali orzechy i żołędzie, a także poławiali ryby i ssaki morskie. W strefie nadbrzeżnej Kraju Nadmorskiego rozwijała się ok. 5500-2500 lat przed Chr. kultura Boisman. Społeczności z nią związane zamieszkiwały półziemiankowe domostwa z paleniskami. Obok nich tworzyły śmietniska muszlowe świadczące o intensywnej eksploatacji zasobów morskich. Na śmietniskach odkryto także fragmenty muszli, naczyń ceramicznych oraz kamienne i kościane narzędzia. Na stanowisku archeologicznym Boisman-2 odkryto pochówki zachowane pod takim śmietniskiem muszlowym. Były to groby pojedyncze, podwójne i zbiorowe. Stwierdzono ślady celowej deformacji czaszek zmarłych, co mogło być wyznacznikiem ich wysokiego statusu społecznego. Zmarłym włożono do grobów bogate dary: bransolety z muszli, zdobione przedmioty z rogu i kości, broń myśliwską, naczynia ceramiczne, harpuny. Pogrzeby pochowanych tu ludzi mogły się wiązać z rytualnymi ucztami. Wczesne naczynia ceramiczne kultury Boisman to formy ostrodenne, podobne do tych z Półwyspu Koreańskiego. Później pojawiły się formy płaskodenne. Ludność opisywanej kultury wytwarzała kamienne narzędzia z łupku metamorficznego, krzemienia, jaspisu i chalcedonu. Wyrabiała także różnorodne przedmioty z kości: haczyki rybackie, harpuny, ciosła, przekłuwacze i igły. Poławiała rekiny, śledzie, płaszczki. Polowała na jelenie.

Około 4000-3500 lat przed Chr. w Kraju Nadmorskim funkcjonowała kultura Wietka (Vetka), której przedstawiciele wykonywali narzędzia z tufu, jaspisu i czertu. Wyrabiali je z odłupków oddzielanych od stożkowatych rdzeni. Wytwarzali ceramikę z gliny zmieszanej z rozdrobnionymi muszlami. W północnej i wschodniej części Kraju Nadmorskiego rozwijała się ok. 3370-1500 lat przed Chr. kultura Zajsanowka. Zajmowała zarówno terytoria w głębi lądu, jak i wybrzeża. Jej przedstawiciele zamieszkiwali stałe osiedla złożone z półziemianek, budynków o funkcji magazynowej i kultowej. W domostwach odkryto ślady palenisk i produkcji narzędzi krzemiennych. Z kamienia wytwarzano narzędzia retuszowane z odłupków i gładzone. Używano do ich wytwarzania krzemienia, jaspisu, tufu, czertu i obsydianu. Narzędzia i broń wyrabiano także z kości. Ludność kultury Zajsanowka zajmowała się zaawansowanym łowiectwem, rybołówstwem i zbieractwem. Polowała na jelenie, dziki, lisy i tygrysy. Używała ceramiki wypalanej w niskiej temperaturze. Z gliny wytwarzano także przęśliki, figurki, maski, amulety, pierścienie, wisiorki. Pod koniec istnienia tej kultury pojawiły się pierwsze oznaki przyjęcia gospodarki wytwarzającej. Ludność kultury Zajsanowka zaadaptowała uprawę prosa, która\e przyszło tu z południa, z terytorium Chin.

Kultury epoki kamienia rozwijały się także na wyspie Sachalin. Około 11000-7000 lat przed Chr. zakończył się tu okres paleolitu. Około 7000-5200 lat przed Chr. istniały tu liczne stałe osiedla łowców-zbieraczy i rybaków. Mieszkańcy wyspy importowali obsydian z wyspy Hokkaido. Rozwijały się tu kultury Soni (4700-3800 przed Chr.), Imczin (3000-400 przed Chr.) i Sedychińska (2000-1000 przed Chr.). Ich twórcy byli doskonale przystosowani do środowiska nadbrzeżnego i nadrzecznego. Żyli z połowu ryb, polowania na ssaki morskie i lądowe oraz zbieractwa...

CDN.

Literatura

C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.

Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.

B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.

K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.

R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first Three milion years, Oxford, New York, 2007.

J. K. Kozłowski (aut. i red.), J. Chochorowski, P. Kaczanowski, Encyklopedia historyczna Świata : Tom I: Prehistoria, Kraków, 1999.

J. K. Kozłowski, F. Mallegni, Wielka Historia Świata : Tom 1 : Świat przed „rewolucją” neolityczną, Kraków, 2004.

J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.

J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.

D. W. Anthony, The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World, Princeton, 2007.

H. Piezonka, N. Chairkina, E. Dubovtseva, L. Kosinskaya, J. Meadows, T. Schreiber, The world’s oldest-known promontory fort: Amnya and the acceleration of hunter-gatherer diversity in Siberia 8000 years ago, Antiquity, 2023, Vol. 97 (396), s. 1381-1401.