Azja Południowo-Wschodnia od neolitu do początków epoki brązu (ok. 3000/2500-1500 przed Chr.)

Pierwsze społeczności uprawiające gospodarkę wytwórczą pojawiły się w południowo-wschodniej Azji wskutek ekspansji grup rolników z północy, z obszaru dzisiejszych Chin. Uprawa ryżu rozprzestrzeniła się na południe drogą kilku następujących po sobie epizodów migracji. Wraz z nią pojawiły się stałe osady, ceramika, tkactwo, hodowla zwierząt, stałe domostwa budowane na palach, cmentarzyska. Zadomowiła się tu już gotowa, ukształtowana kultura neolityczna. Środkowo- i późnoholoceńskie społeczności zamieszkujące Azję Południowo-Wschodnią można już określić mianem w pełni neolitycznych. Funkcjonowały one w warunkach klimatu zwrotnikowego, w terenie porośniętym lasami tropikalnymi i sezonową wegetacją zwrotnikową. Oprócz równin  i dolin rzecznych występują tu także obszary górskie. W środkowym holocenie (5500-3000 przed Chr.) temperatury były w tym regionie ok. 1-2 stopnie Celsjusza wyższe niż dziś. Było także bardziej wilgotno. Około 2300 lat przed Chr. nastąpiło kolejne wahnięcie klimatyczne objawiające się spadkiem ilości opadów. Klimat zbliżył się do dzisiejszego, z regularnym występowaniem pory suchej i deszczowej. Od początku późnego holocenu zaczyna się stopniowa deforestacja wielu obszarów tej części Azji przez człowieka. Przez większą część holocenu następowało także podnoszenie się poziomu morza.

Rozprzestrzenienie się gospodarki rolniczej w Azji Południowo-Wschodniej zaowocowało rozwojem szeregu lokalnych kultur. Pierwsi rolnicy przybyli tu z północy, z doliny rzeki Jangcy w III tys. przed Chr. Z obszaru doliny Rzeki Czerwonej i dzisiejszej prowincji Junnan rolnictwo dotarło na obszar północnego Wietnamu. Osadnicy przybyli na nizinny obszar, na którym dominowali dotąd łowcy-zbieracze i doprowadzili około 2000 lat przed Chr. do powstania kultury Phung Nguyen. Jej osiedla, takiej jak Man Bac, czy eponimiczne Phung Nguyen liczyły od 1 do 3 ha powierzchni. Mieszkańcy tych osad produkowali dekorowaną ceramikę, ozdoby z nefrytu, narzędzia kamienne i tkaniny. Ich kultura materialna podobna jest do tej z południowych Chin. Byli oni rolnikami trudniącymi się uprawą ryżu. W odsłoniętej przez archeologów osadzie Man Bac odkryto ślady bytowania wczesnej społeczności rolniczej, która oprócz szczątków osiedla pozostawiła po sobie także spore cmentarzysko. Na tym cmentarzysku, datowanym na ok. 1800-1500 lat przed Chr., odkryto wiele grobów szkieletowych, w których obok zmarłych składano liczne naczynia ceramiczne, muszle kauri, ozdoby z nefrytu i narzędzia kamienne. Mieszkańcy osady wykorzystywali otaczające ich środowisko: zalesione wyżyny, nizinne tereny trawiaste i zarośla mangrowe na wybrzeżu morskim. Zajmowali się uprawą ryżu, hodowlą świń, a także polowaniami i rybołówstwem. Badania szczątków ludzkich ze wspomnianego cmentarzyska wskazują na szybki wzrost populacji. Mieszkańcy osady Man Bac pochodzili zarówno od przybyszów z południowych Chin, jak i od lokalnych łowców zbieraczy. Ważnym stanowiskiem z omawianego okresu jest Phung Nguyen, funkcjonujące od końca III tys. przed Chr. do połowy II tys. przed Chr. Znaleziono tu masę ceramiki, wyrobów kamiennych i kościanych, ozdób i przęślików. Znajdowana tu ceramika wykazuje podobieństwa do naczyń neolitycznych z chińskiej prowincji Junnan. Mieszkańcy Phung Nguyen wytwarzali nefrytowe bransolety i paciorki, wymieniane z innymi społecznościami.

Na obszarze zachodniej i południowej Tajlandii i na Półwyspie Malajskim rozwijała się ok. 1720-1310 lat przed Chr. kultura Ban Kao. Charakterystyczne są dla niej trójnożne naczynia ceramiczne. Znaleziska przedmiotów związanych z tą kulturą znane są zarówno ze stanowisk otwartych, jak i z jaskiń oraz schronisk skalnych. Jej twórcami były małe grupy rolników stosujące rolniczą gospodarkę wypaleniskową, hodujące świnie i wspomagające się rybołówstwem i łowiectwem. Zamieszkiwali osady złożone z domów wznoszonych na palach. Wioski te lokowano zazwyczaj na brzegach rzek. Rozwój tej formacji kulturowej mógł być zarówno efektem migracji populacji z północy, jak i rozwoju lokalnych społeczności kultury hoabińskiej. Naczynia wytwarzane przez ludność kultury Ban Kao znajdowane są często w jaskiniach i w grobach. Osada związana z kulturą Ban Kao funkcjonowała w Jenderan Hilir (ok. 1650-1090 przed Chr.) funkcjonowała w dolinie rzeki Langat w Malezji. Znaleziono tu sporo fragmentów ceramiki, bransolet i narzędzi kamiennych. Było to małe, stałe osiedle, zamieszkane przez krótki czas. Twórcami kultury Ban Kao mogli być austroazjatyccy rolnicy i osadnicy, którzy dotarli aż do Półwyspu Malajskiego. Na obszarze Wietnamu i północno-wschodniej Tajlandii rozwijały się społeczności rolnicze znane przede wszystkim ze stanowisk nizinnych i nadbrzeżnych. Pozostały po nich głównie ceramika, narzędzia kamienne, ozdoby z muszli i kamienia. W środkowej Tajlandii wiele osad zasiedlonych jeszcze neolicie było zamieszkanych aż do epoki żelaza. Jednym z takich stanowisk jest Ban Tha Kae, zasiedlone od ok. 200 lat przed Chr. po epokę żelaza i okres Dvaravati (VI-XI w. po Chr.). Odkryto tu ślady lokalnej produkcji ozdób z muszli, przeznaczonych na wymianę z mieszkańcami osad położonych na wybrzeżu. We wschodniej Tajlandii położone jest ważne stanowisko Kok Phanom Di, założone w pobliżu wybrzeża Zatoki Tajlandzkiej. Było ono zamieszkane w okresie 2000-1600/1500 lat przed Chr. Oprócz licznych grobów odkryto tu ceramikę, ozdoby z muszli i skorupy żółwia, narzędzia z kamienia, kości i muszli. Mieszkańcy trzymali udomowione psy i uprawiali ryż. Jednak w najwcześniejszych fazach istnienia osiedla żyli głównie z łowiectwa, zbieractwa i rybołówstwa w bogatej w zasoby strefie nadmorskiej. Nawet w czasach, kiedy uprawiali już ryż, eksploatacja środowiska nadbrzeżnych zarośli mangrowych pełniła poważną rolę w ich systemie gospodarczym. Uprawa ryżu była prowadzona tylko wtedy, kiedy warunki naturlane były sprzyjające. Obniżenie się poziomu morza w późniejszym okresie spowodowało wzrost znaczenia uprawy ryżu. Niektóre z grobów rolników z tej fazy były niezwykle bogato wyposażone, zwłaszcza w ozdoby z muszli. W jednym z grobów znaleziono szczątki kobiety wraz ze 120 tysiącami muszlowych paciorków, bransolety i kolczyki. Wskazuje to na wzrost znaczenia zamożniejszych jednostek zamieszkujących osadę i koncentrację bogactwa w ich rękach. Mieszkańcy Kok Phanom Di wytwarzali doskonałą ceramikę.

W północno wschodniej Tajlandii osady typu neolitycznego istniały około 2100-900 lat przed Chr., zwłaszcza na obszarze Niecki Sakon Nakon i Płaskowyżu Khorat. Najlepiej została rozpoznana osada Ban Chiang, funkcjonująca aż do epoki brązu i epoki żelaza, to znaczy w okresie 2100 przed Chr-200 po Chr. Na początku istniało tu cmentarzysko. Około 1500 lat przed Chr. osiedlili się tu rolnicy uprawiający ryż. W tym samym okresie zostało zasiedlone przez rolników stanowisko Non Nok Tha, na którym znaleziono kamienne narzędzia, ceramikę i pozostałości ryżu. Na Płaskowyżu Khorat najważniejszym rozpoznanym stanowiskiem jest Ban Non Wat, datowane na 1750/1600-1100 lat przed Chr. Było to neolityczne cmentarzysko, gdzie chowano ludzi wraz z naczyniami ceramicznymi, muszlami kauri i kośćmi świni. Pochowani tu ludzie uprawiali ryż i hodowli trzodę chlewną. W pobliżu zamieszkiwali zarówno lokalni łowcy-zbieracze, jak i rolnicy osadnicy trudniący się uprawą ryżu. Ci rolnicy przynieśli ze sobą także udomowione psy i trzodę chlewną. Używali wykonanych z importowanego kamienia cioseł do trzebieży lasu pod zakładane pola uprawne. Pierwsze neolityczne cmentarzysko w Ban Non Wat funkcjonowało w okresie 1500-1450 przed Chr. Wyposażenie znajdujących się na nim grobów było wyjątkowo bogate. Składało się z doskonale wykonanych naczyń ceramicznych, ozdób z muszli kauri i kości świń. Znajdowały się tu także pozbawione darów grobowych pochówki miejscowych łowców-zbieraczy, który tak samo jak rolnicy, zamieszkiwali okoliczne terytorium. 

W Wietnamie około 4400-3700 lat przed Chr. rozwijała się kultura Da But, której twórcy wytwarzali ceramikę i hodowali bawoły wodne i świnie. Obok niej w Wietnamie istniały kultury Quynh Van (2800-2600 przed Chr.) i Cai Beo. Po pierwszej z nich pozostały głównie śmietniska kuchenne, siekierki kamienne i zdobiona odciskiem sznura ceramika. Początek rozwoju kultury Cai Beo przypada na ok. 3600 lat przed Chr. i ma ona podobny charakter co kultura Quynh Van. Rolnictwo rozprzestrzeniało się w wyspiarskiej części Azji Południowo-Wschodniej Azji wraz z ekspansją ludów austronezyjskich. Charakterystyczne dla ich kultury materialnej artefakty to czerwono barwiona ceramika, wyroby z muszli i kamienne ciosła. Austronezyjska ekspansja dotarła z Chin na Tajwan około 3500 lat przed Chr. Około 2500 lat przed Chr. Austronezyjczycy z Tajwanu dotarli na Filipiny. Do wschodniej Indonezji i na Borneo migrowali ok. 2000-1000 lat przed Chr. Na Filipinach wiele ważnych stanowisk archeologicznych z okresu od końca plejstocenu do późnego holocenu to jaskinie. Pierwsze ślady bytności Austronezyjczyków na obszarze tego archipelagu, odkryte w jaskini Penablanca datowane są na ok. 3500 lat przed Chr. Na obszarze Indonezji pierwsze ślady osadnictwa neolitycznego znane są z jaskiń Jawy, Sumatry i Borneo. Większość stanowisk na tym obszarze to osady lub miejsca obróbki surowców. Szczególne znaczenie wśród stanowisk archeologicznych na Borneo ma jaskinia Niah, zasiedlona od końca plejstocenu po czasy historyczne. Obecność neolitycznych osadników w tej jaskini była wyraźna w okresie 2500-500 lat przed Chr. Jej mieszkańcy byli głównie zbieraczami. Z wyspy Celebes znane jest datowane na ok. 2000 lat przed Chr. stanowisko Minganga Sipakko. Znaleziono tu ceramikę podobną do tej z Półwyspu Indochińskiego, a także kości dzikich, upolowanych zwierząt. Ze znajdującej się na tej samej wyspie jaskini Ulu Leang I pochodzą datowane na początek II tys. przed Chr. pozostałości ryżu. Znaleziska te mogą świadczyć o przybyciu austronezyjskich rolników na wyspę Celebes. Pierwsi neolityczni osadnicy w Indonezji przez upowszechnieniem się uprawy ryżu praktykowali głównie ogrodnictwo. Wraz z nimi współistnieli tu łowcy zbieracze. Badania genetyczne wskazują, że około 2000 lat przed Chr. do Azji Południowo-Wschodniej przybyły pochodzące z południowych Chin mongoloidalne populacje austronezyjskie, zasiedlając obszary uprzednio zamieszkane przez ludność australo-melanezyjską.

Kultura materialna i technologia ludności neolitycznej w Azji Południowo-Wschodniej była bogatsza od kultury lokalnych łowców-zbieraczy. Używali oni kamiennych siekier i cioseł, różnorodnych naczyń ceramicznych, ozdób z kamienia i muszli, narzędzi kościanych, przęślików, ciężarków do sieci i innych przedmiotów. Nie jest do końca jasne, czy te nowe elementy pojawiły się wskutek rozwoju rodzimych kultur, czy też dzięki przybyciu nowych populacji, albo dzięki interakcji miejscowych z przybyszami. Na obszarze Malezji i Filipin pojawienie się rolnictwa i nowych technologii było niemal na pewno związane z migracją nowej ludności, czy Austronezyjczyków. Neolityczne rolnictwo w tym rejonie Świata opierało się na uprawie ryżu i prosa oraz hodowli świń, kur, bydła i psów. Mimo to nie gardzono pokarmami, których dostarczało zbieractwo, łowiectwo i rybołówstwo. Przez długi czas ryż pozostawał drugorzędnym źródłem białka dla ludności zamieszkującej opisywany region. Dużo większą role pełniła uprawa prosa i roślin korzeniowych (jamu i taro). Dominowało rolnictwo wypaleniskowe, któremu towarzyszyła hodowla trzody chlewnej i kur. Rolnicy zamieszkiwali w otwartych osadach, którym towarzyszyły miejsca obróbki surowców i cmentarzyska. Osady umieszczano nad rzekami i na obszarach podgórskich. Wykorzystywano także jaskinie i schroniska skalne. W osadach wznoszono drewniane domostwa na palach. W niektórych społeczeństwa neolitycznych Południowo-wschodniej Azji pojawiły się pierwsze oznaki zróżnicowania społecznego i wyższego statusu niektórych osób, ale zasadniczo były one mocno egalitarne. Wierzenia religijne opierały się na kulcie przodków. Ważną role spełniał obrządek pogrzebowy. Około 1500 lat przed Chr. rozpoczęła się w Azji Południowo-Wschodniej epoka brązu. Jej nadejście, szczególnie widoczne w niektórych regionach, wiązało się już z kontaktami lokalnych społeczności z chińskimi organizmami państwowymi epoki brązu. To właśnie tej epoce pojawiły się pierwsze w południowo-wschodniej Azji zaawansowane społeczeństwa, stojące na wyższym od neolitycznego poziomie rozwoju…

CDN.

 

Literatura

C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.

Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.

C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.

B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.

K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.

R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first three milion years, Oxford, New York, 2007.

J. K. Kozłowski (aut. i red.), J. Chochorowski, P. Kaczanowski, Encyklopedia historyczna Świata : Tom I: Prehistoria, Kraków, 1999.

J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.

J. Habu, P. V. Lape, J. W. Olsen (red.), Handbook of East and Southeast Asian Archaeology, New york, 2017.

P. J. Piper, H. Matsumura, D. Bulbeck, New Perspectives in Southeast Asian and Pacific Prehistory, Acron, 2017.

M. T. Stark, Archaeology of Asia, Malden, Oxford, 2006.

Mapa fizyczna Azji Południowo-Wschodniej

Azja Południowo-Wschodniaq, zdjęcie satelitarne

Półwysep Malajski, zdjęcie ze statku kosmicznego

Zatoka Tajlandzka

Krajobraz Gór Annamskich

Pola uprawne w północnej części Tajlandii

Krajobraz północno-wschodniej Kambodży

Góra Kinabalu na wyspie Borneo

Ceramika kultury Phung Nguyen

Ludność kultury Phung Nguyen, rekonstrukcje

Nefrytowe berła kultury Phung Nguyen

Przęśliki kultury Phung Nguyen

Zwęglone ziarna ryżu ze stanowiska archeologicznego Dong Dau

Znaleziska ze stanowiska archeologicznego Man Bac

Czaszki z grobów w Man Bac

Ceramika kultury Ban Kao

Neolityczne pochówki z Ban Kao

Wykopaliska na stanowisku Ban Kao (1960-1962)

Pochówek kobiety z Ban Kao

Naczynia kultury Ban Kao

Narzędzia kamienne kultury Ban Kao

Malowidła naskalne z jaskiń Sai Yok

Naczynia neolityczne ze środkowej Tajlandii

Naczynia neolityvzne z Ban Tha Kae

Sekwencja chronologiczna dla stanowisk archeologicznych środkowej Tajlandii

Najważniejsze stanowiska archeologiczne z obszaru środkowej Tajlandii

Bogaty pochówek kobiecy z Kok Phanom Di

Fragment cmentarzyska w Kok Phanom Di

Plan stanowiska archeologicznego Kok Phanom Di

Pochówki z Ban Chiang

Garncarka z Ban Chiang, rekonstrukcja

Ceramika z Ban Chiang

Polowanie na jelenia, rekonstrukcja

Wykopaliska w Ban Non Wat

Pochówki z Ban Non Wat

Naczynie z Ban Non Wat

Produkcja neolitycznych ozdób z muszli

Zabytki kultury Quynh Van

Ekspansja rolnictwa do Azji Południowo-Wschodniej, mapa

Ekspansja ludów austroazjatyckich i austronezyjskich, mapa

Jaskinia Niah na wyspie Borneo

Malowidła naskalne z jaskini Niah

Malowidła naskalne z jaskini Leang Ulu Tedong

Profil archeologiczny z wykopalisk w jaskini Ulu Leang I

Neolityczna wioska austronezyjskich rolników, rekonstrukcja

Brązowe przedmioty i kamienne formy metalurgiczne z Płaskowyżu Khorat w Tajlandii, wczesna epoka brązu