Archeologia, starożytność, przeszłość...: Świat hellenistyczny. Pomniejsze państwa

Oprócz wielkich mocarstw epoki hellenistycznej istniały we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego pomniejsze państwa, które nie dorównywały obszarem i potęgą imperiom Seleukidów i Lagidów. Odegrały one jednak istotną rolę w historii. Część z nich była regionalnymi mocarstwami, inne to zaledwie lokalne królestwa i miasta-państwa. Grecja po śmierci Aleksandra pozostała krajem licznych poleis, małych państewek skupionych wokół miast. Za życia macedońskiego zdobywcy większość z nich była skupiona w Związku Korynckim. Zaraz po śmierci Aleksandra w 323 roku przed Chr. wybuchło w Grecji antymacedońskie powstanie. Grecy zapragnęli wolności i zrzucenia macedońskiej hegemonii, co miała im ułatwić śmierć władcy mającego zasłużoną opinię niezwyciężonego wodza. Organizatorem oporu przeciw macedońskiemu okupantowi stały się Ateny, miasto cieszące się sławą i autorytetem, stanowiące najważniejszy kulturalny i polityczny ośrodek Hellady. Niezadowolenie w Grecji narastało już wcześniej z powodu dekretu Aleksandra o powrocie do miast politycznych wygnańców i antymacedońskich nastrojów wśród najemników. W Atenach do wojny parło stronnictwo demokratów na czele ze współpracownikiem Demostenesa Hyperidesem. Dowództwo objął ateński wódz Leostenes, który dysponował pokaźnym korpusem najemników. Do walki przyłączyli się mieszkańcy Tesalii i niektórych miast środkowej Grecji, a także Etolowie. Powstańcy zadali klęski siłom macedońskim pod dowództwem Antypatra i zmusili go do wycofania się. Macedoński dowódca zamknął się w twierdzy Lamia w Tesalii, którą obległy siły powstańcze. Ale dobra passa Hellenów szybko się skończyła, Leostenes poległ na polu bitwy, a do kraju zbliżała się armia macedońska pod dowództwem Kraterosa i Leonnatosa, satrapy Frygii Hellesponckiej, złożona w dużej mierze z wysłużonych i doświadczonych weteranów wielkiej wyprawy Aleksandra. Leonnatos wylądował w Tesalii, ale został pokonany przez greckich powstańców i zginął na polu walki. Nie uratowało to jednak rewolty. Osłabiona armia Leonnatosa zdołała jednak połączyć się z nadchodzącymi z Azji wojskami Kraterosa. Walki zakończyły się klęską ateńskiej floty w wielkiej bitwie morskiej w pobliżu wyspy Amorgos i porażką wojsk koalicji antymacedońskiej pod Krannon w Tesalii. Jesienią 322 r. przed Chr. Ateńczycy zostali zmuszeni do negocjacji ze zwycięskim Antypatrem. Ateny utraciły miasto Oropos, zmuszone zostały do zapłacenia ciężkiej kontrybucji. Ustrój ateńskiej demokracji został zlikwidowany i zastąpiony rządami oligarchicznymi, a w Pireusie zagościł macedoński garnizon. Hyperides został zamordowany, a Demostenes popełnił samobójstwo. Choć w mieście zapanował reżym wspierany przez wrogie wojska, to Ateny pozostały niepodległą polis.

Macedończycy nie mogli sobie pozwolić na totalne zgniecenie Greków, zwłaszcza, że do militarnej i politycznej rozgrywki w Helladzie włączyły się niebawem powstające hellenistyczne mocarstwa. Władcy z północy nie próbowali całkowitego podporządkowania Hellady swoim rządom. Poleis istniały nadal i prowadziły własną politykę, kierując się partykularnymi celami i interesami. Macedońscy władcy starali się sprawować kontrolę militarną nad Grecją z pomocą garnizonów wojskowych rozmieszczonych w strategicznych miejscach: w Pireusie, Demetrias, Chalkis, na Akrokoryncie. Grecy nazywali te twierdze obsadzone przez macedońskie wojska „kajdanami Hellady”. Ale nie tylko macedońska armia i flota była obecna w Grecji. Władcy innych hellenistycznych mocarstw prowadzili tu swoją aktywną politykę. Grecja była nadal krajem zamożnych miast-państw, kolebką kultury, którą hellenistyczny świat uznawał za swoją, a wreszcie źródłem najemników. To z greckich miast przybywali na Wschód koloniści, którzy zasiedlali metropolie imperiów Seleukidów i Ptolemeuszy. Greckie państwa nadal były silne i sporo znaczyły na ówczesnej arenie politycznej. Dwa najpotężniejszymi poleis pozostawały Ateny i Sparta. Ateny po krótkim okresie panowania oligarchii przywróciły i zachowały ustrój demokratyczny i jego instytucje, które w kolejnych latach działały sprawnie. Miasto nadal było zamożnym ośrodkiem wytwórczości, handlu i finansów, a port w Pireusie wciąż był jednym z najważniejszych portów wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Ateny były też wielkim ośrodkiem kultury, edukacji i nauki, przyciągającym przybyszów z zewnątrz. Mimo obecności macedońskiego garnizonu w Pireusie prowadziły samodzielną politykę. Montowały antymacedońskie sojusze i współpracowały z państwem Lagidów, które w III w. przed Chr. stało się ich sojusznikiem. Sparta, mimo wewnętrznego kryzysu i utraty Mesenii pozostawała w III w. przed Chr. ważną polis. Ciągle była postrzegana jako potęga militarna i ojczyzna doskonałych, niepokonanych żołnierzy. Spartańscy najemnicy i dowódcy byli cenieni w świecie śródziemnomorskim i wykorzystywani w wielu wojnach na różnych frontach. Sparta dysponowała pokaźną armią obywatelską i zawodową, która dowodziła swojej wartości na licznych polach bitew. Jednak w III w. przed Chr. Sparta przeżywała ostry kryzys. Problemy demograficzne były zawsze pięta achillesową tego zmilitaryzowanego państwa, ale w tym czasie stały się one nadzwyczaj groźne. Liczba Spartiatów (obywateli) spadła bowiem do 700 osób, a wśród nich było tylko stu homoioi, czyli pełnoprawnych obywateli, którzy przeszli spartański proces wychowania wojskowego (agoge) i dysponowali działkami ziemi. Społeczeństwo zdominowała wąska grupa wielkich właścicieli ziemskich, która mogła sobie pozwolić na kultywowanie tradycyjnego spartańskiego sposobu życia i wychowania. Reszta obywateli utraciła prawa polityczne. Pojawili się królowie reformatorzy (Agis, Kleomenes III), którzy starali się przywrócić ustrój Likurga i tradycyjne spartańskie obyczaje, a także rozszerzyć i obdarować ziemią grono nowych, pełnoprawnych obywateli. Ostatecznie ponieśli jednak klęskę a pogrom spartańskiej armii z rąk Macedończyków w bitwie pod Sellasią w 222 r. przed Chr. przypieczętował upadek Sparty. W zachodniej Azji Mniejszej najważniejszymi greckimi miastami-państwami pozostały Efez i Milet. W III w. przed Chr. Milet uzyskał faktyczną niezależność od wielkich mocarstw (Ptolemeuszy i Seleukidów) i mógł prowadzić niezależną politykę. Utrzymywał złożoną z najemników armię i toczył walki z sąsiednimi miastami. Gospodarcza i polityczna pomyślność Miletu od II w .przed Chr. była coraz bardziej zagrożona przez zamulanie ujścia rzeki Meander i tutejszego portu, co powoli, lecz nieubłaganie oddalało ta metropolię od morza. Położony na północ od Miletu Efez był ważnym ośrodkiem handlowym, gdyż to z niego wychodziły szlaki prowadzące w głąb Anatolii i wzdłuż jej wybrzeży. Lizymach przeprowadził operację przeniesienia miasta znad brzegów zabagnionej rzeki Kajstros w pobliże świątyni Artemidy leżącej 2 kilometry od dawnego centrum. Przesiedlił tu też mieszkańców Kolofonu i Lebedos. Dzięki temu Efez nie ucierpiał w okresie hellenistycznym wskutek zabagnienia i zapiaszczenia swego portu (nastąpiło to dopiero w okresie późnej starożytności). Efez był największym miastem Azji Mniejszej i cieszył się swobodą miasta wolnego, mimo, że formalnie podlegał kilku imperiom (Lagidom, Seleukidom, Pergamonowi). Wielkie znaczenie i bogactwo zyskały miasta greckie leżące nad Propontydą (Morzem Marmara): Kyzikos i Byzantion.

Ale najważniejszą rolę polityczną i militarną w Grecji grały państwa związkowe. Związek Etolski, którego początki sięgają V-IV w. przed Chr. rozwinął się wokół państwa plemienia Etolów (Etolii), które leżało w północno-zachodniej Grecji, na północnym brzegu Zatoki Korynckiej. W okresie hellenistycznym dołączyły do niej różne ludy i miasta-państwa z tej części Grecji. Etolowie w 322 roku przed Chr. nie poddali się inwazji wojsk Antypatra, a w 279 r. przed Chr. stawili skuteczny opór celtyckiemu najazdowi na Grecję. Słabsze państewka szukały u Etolów obrony przed dominacją Macedonii. Część miast Etolowie siłą zmusili do przystąpienia do Związku. Etolowie od dawna byli znani jako groźni korsarze rabujący pływające po morzach statki. W dobie niepokojów politycznych i wojen piractwo kwitło, na czym korzystali Etolowie, dostarczający zrabowane łupy i niewolników na greckie rynki. Jeśli jakieś państwo nie chciało, by jego statki były napadane i ograbiane, przyłączało się do Etolów i w ten sposób zyskiwało ochronę. Związek Etolski obejmował ziemie leżące pomiędzy południową i środkową Grecją, Epirem i Macedonią, leżał więc w strategicznym miejscu. Związek był zarządzany przez zgromadzenie obywatelskie zbierające się dwa razy w roku i rada (synderion), składająca się z przedstawicieli stowarzyszonych miast. Zebrania, siedziby instytucji, archiwum, arsenały i sanktuarium związkowe znajdowało się w Thermon. Zgromadzenie wybierało strategów i innych urzędników Związku, którzy pełnili swoje funkcje przez rok. Związek Etolski posiadał swój skarbiec i wybijał własną monetę. Był bardzo sprawną organizacją militarną i polityczną, która z łatwością narzucała polityczne decyzje swoim członkom. Wiele nadmorskich miast zawarło ze Związek porozumienia, które zapewniały nietykalność ich statków. Na Peloponezie zyskiwał na znaczeniu powstały w 280 r. przed Chr. Związek Achajski, grupujący na początku jedynie pomniejsze miasta achajskie północnego Peloponezu (Dyme, Patraj, Feraj, Tritaja). W 251 r. przed Chr. Aratos z Sykionu, który zdołał wygnać ze swojego miasta tyrana Nikokles, przyłączył do Związku Achajskiego Sykion. Wkrótce za jego przykładem poszły także inne miasta Półwyspu. W 243 r. przed Chr. Aratos z Sykionu przejął kontrolę nad Koryntem i Megarą i zdobył Akrokorynt, wypierając stamtąd macedoński garnizon. Na czele Związku Achajskiego stało dwóch strategów (od 255/254 r. przed Chr. tylko jeden) wybieranych co roku. Ważnym organem było zgromadzenie zbierające się w mieście Aigion. Państwa należące do Związku Achajskiego miały wspólne federacyjne prawa (obok lokalnych), miary, wagi, monetę i naczelnych urzędników. Obok zgromadzenia istniała rada, otwarta dla mężczyzn powyżej 30 roku życia. Realna władza nad Związkiem pozostawała w rękach nielicznej grupy zamożnych rodzin właścicieli ziemskich.

Duże znaczenie w okresie hellenistycznym zyskała wyspa Rodos. W 408 r. przed Chr. zjednoczyły się 3 leżące na niej miasta (Lindos, Jalysos i Kamiros), które utworzyły jedną polis. Rodos posiadało też tereny leżące na przeciwległym wybrzeżu Azji mniejszej, w Karii. Rodyjczycy starali się rozszerzyć zasięg swoich posiadłości na lądzie stałym różnymi drogami, np. kupnem miasta Kaunos. Rodos leżało na szlakach żeglugowych łączących Bliski Wschódi Egipt ze światem egejskim i było predystynowane do roli ważnego portu i ośrodka handlu dalekosiężnego. Zatrzymywały się tu statki handlowe płynące z portów Syrii wzdłuż wybrzeża Azji Mniejszej, a także statki z Cypru i Egiptu, płynące do portów Grecji. Rodyjczycy zarabiali krocie na pośrednictwie w handlu pomiędzy greckimi poleis i państwami Wschodu. Posiadali silną flotę okrętów wojennych, dzięki której mogli zwalczać pływających po Morzu Śródziemnym piratów. Rodyjczyków łączyły szczególnie silne stosunki z Ptolemeuszami, ponieważ pośredniczyli w dystrybucji wywożonych z Egiptu towarów: zboża, papirusu i innych. Zawiązała się zatem silna polityczna i gospodarcza współpraca Rodos z Egiptem, choć mieszkańcy wyspy mieli dobre kontakty z wszystkimi hellenistycznymi mocarstwami. Dzięki temu stali jednym z najważniejszych emporiów wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Na Rodos docierały tysiące ton egipskiego zboża, a do Egiptu i Aleksandrii przypływały ogromne ilości rodyjskich amfor wypełnionych winem i oliwą. Władcy z dynastii Lagidów często ofiarowywali mieszkańcom Rodos pokaźne dostawy zboża. Rodos zachowało pozycję silnego i bogatego wyspiarskiego państwa aż do momentu, kiedy Rzymianie ogłosili Delos wolnym portem w 167 r. przed Chr.

Życie polityczne i społeczne w hellenistycznej Grecji charakteryzowało się nie tylko konfliktami pomiędzy państwami, ale także zażartymi i brutalnymi walkami wewnętrznymi w poszczególnych poleis. W miastach istniały skonfliktowane ze sobą grupy ludności i frakcje elit. Konflikty pomiędzy nimi były często krwawe, kończyły się zbrodniami, interwencjami zbrojnymi mocarstw i wygnaniem przeciwników. Częste wojny powodowały straty w ludziach i zniszczenia rzutujące na stan gospodarki. Greckie poleis były mniej zamożne niż wielkie państwa hellenistyczne na Wschodzie. Narastały w nich konflikty między uboższą warstwą obywateli a zamożnymi elitami. Co jakiś czas wybuchały rewolty, których uczestnicy występowali pod hasłami ges anadasmos i chreon apokope (podziału ziemi i skasowania długów). Migracja wielu Greków na Wschód, do imperiów Lagidów i Seleukidów nie poprawiła sytuacji, gdyż powodem problemów był podrzędny status części ludności a nie obiektywny brak ziemi. Na skutek tej migracji, a także wojen i najazdu w Grecji narastało zjawisko braku ludzi (oligantropii), rozmaicie intepretowane przez współczesnych badaczy. Wiele terenów leżało odłogiem a liczba obywateli zmniejszała się. Sytuację kraju ratowały dary, subwencje i świadczenia (w tym żołd najemników) hojnie przelewane greckim miastom przez władców hellenistycznego Wschodu.

Liczącym się państwem okresu hellenistycznego pozostała Macedonia. Wielka wyprawa Aleksandra i odpływ osadników na wschód okazał się dla niej ciosem, z którego długo nie mogła się podnieść. Tylko nieliczni weterani armii Aleksandra powrócili do kraju. Władcy mieli trudności z formowaniem armii. Kolejnym ciosem demograficznym stał się najazd Celtów w 279 r. przed Chr. Państwu zagrażały najazdy plemion iliryjskich, trackich i celtyckich. Północna granica była stale wystawiona na ataki Macedonia utraciła Trację, w której usadowili się Celtowie i lokalni traccy dynaści. Królowie utrzymywali władzę nad właściwą Macedonią i Tesalią. Dysponowali zasobami kraju: gęstymi lasami dostarczającymi drewna, terenami uprawnymi i kopalniami złota i srebra w górach Pangajon, a także kwotami z danin i podatków. Ich dochody nie były jednak duże. Wystarczały do utrzymania niewielkiej armii złożonej głównie z najemników. Władcy starali się umocnić i wzbogacić państwo poprzez zakładanie miast. Kassander założył Tessalonikę i Kassandreię na Półwyspie Chalkidyckim. Miasta Macedonii miały status poleis, a jednocześnie ich obywatele uznawali się za Macedończyków. Rządząca krajem dynastia Antygonidów musiała zmagać się z licznymi problemami. Musieli się liczyć ze zdaniem swoich poddanych, z którymi łączyły ich niezwykłe, niespotykane gdzie indziej relacje. Ważną rolę w monarchii macedońskiej odgrywało bowiem zgromadzenie żołnierzy, które mogło sądzić członków rodziny królewskiej oskarżonych o zbrodnie. Zgromadzenie mogło w swobodny sposób zwracać się do władcy i prawdopodobnie brało udział w podejmowaniu pewnych decyzji politycznych. Królowie często określali się jako władcy Macedończyków. Władcy musieli cały czas pilnować krwawiącej północnej granicy i organizować wyprawy w tym kierunku. Musieli także interweniować w Grecji, by utrzymać status regionalnego mocarstwa. Nie było to łatwe i pochłaniało sporą część zasobów królestwa. Zachowanie wpływów na terenie Grecji było bardzo kosztowne.

Roku 283 przed Chr. sięgają początki Państwa Pergamonu i rządzącej nim dynastii Attalidów. Jej protoplastą był Filetajros, oficer grecko-paflagońskiego pochodzenia. Z początku był on podwładnym Antygona I, ale po jego klęsce pod Ipsos w 301 r. przed Chr. przeszedł na stronę Lizymacha. Lizymach mianował go komendantem twierdzy na akropolu Pergamonie, dzięki czemu Filetajros miał pod kontrolą tutejszy garnizon i skarbiec, w którym złożono 9 tys. talentów srebra. W 282 r. przed Chr. Filetajros przeszedł na stronę Seleukosa I, oferując mu twierdzę w Pergamonie i jej skarb. Służył potem dynastii Seleukidów dyskretnie i skutecznie rozszerzając zasięg swojej władzy i gromadząc wielki majątek. W czasie inwazji Celtów na Azję Mniejszą wspomagał miasto Kyzikos dostawami żywności, pieniędzy i oddziałów wojskowych. Następcą Filetajrosa został jego adoptowany bratanek, Eumenes I, który panował w latach 263-241 przed Chr. Pergamon istniał już w IV w. przed Chr., ale był małym, niewiele znaczącym miastem, leżącym na wzgórzu. Na skalnym wzniesieniu nad doliną rzeki Kaikos znajdowała się tam trudna do zdobycia twierdza. Attalidzi uczynili z Pergamonu swoją siedzibę i prawdziwą grecką metropolię. Eumenes I otwarcie wystąpił przeciw Seleukidom i sprzymierzył się z Ptolemeuszem II Filadelfosem. Rozpoczęła się wojna z Seleukidami. Eumenesowi udało się pokonać wojska Antiocha I w bitwie pod Sardes w 262 roku przed Chr. Pergamon stał się niezależnym państwem, sięgającym od rzeki Kaikos i Kyme nad Morzem Egejskim po Tiatyrę. Eumenes stworzył silną armię, której trzon stanowili celtyccy najemnicy z Galacji. Kolejny władca, Attalos I (241-197 przed Chr.) skutecznie walczył z celtyckimi Galatami, którzy opanowali środkową Anatolię i najeżdżali greckie miasta i jako pierwszy z Attalidów przyjął tytuł królewski. Wykorzystał wojnę domową, która toczyła się w Państwie Seleukidów i zagarnął sporą część zachodniej Azji Mniejszej (później utracił te zdobycze). Sprzymierzył się z Republiką Rzymską i wziął udział w wojnie z Macedonią po stronie Rzymian w 212 r. przed Chr. Z biegiem czasu Pergamon stał się głównym sojusznikiem Rzymu w świecie hellenistycznym. Pergamon za panowania Attalidów stał się wielkim ośrodkiem nauki i kultury, miastem bogatym i obfitującym w pomniki architektury ufundowane przez władców. Był wzorcową metropolią wzniesioną w niełatwym terenie według najlepszych zasad greckiej urbanistyki. Ściągali tu z całego świata hellenistycznego filozofowie, artyści, uczeni i pisarze, którzy mogli się cieszyć finansowym mecenatem Attalidów. Władcy utworzyli w Pergamonie wielką bibliotekę liczącą setki tysięcy zwojów papirusowych. W Pergamonie upowszechnił się (znany już wcześniej, jak poświadczają to znaleziska z Dura Europos) wynalazek w postaci materiału pisarskiego – pergaminu. Attalidzi wprowadzili w swoim państwie zamknięty obieg monetarny na wzór ptolemejskiego Egiptu.

W świecie hellenistycznym istniało wiele pomniejszych państw o różnym stopniu niezależności politycznej. W Azji Mniejszej istniały państwa rządzone przez irańską elitę z czasów imperium Achemenidów. Uniezależnili się w czasach wojen diadochów i utworzyli odrębne państwa. Pierwszy władca Bitynii Zipojtes był niezależny już za Achemenidów, a jego podporzadkowanie się Aleksandrowi było jedynie pozorne. Bitynia obejmowała ziemie w dolinie rzeki Sangarios, dochodząc do Morza Czarnego i Propontydy. Tutejsza ludnośc była spokrewniona z Trakami, a kraj obfitował w lasy i żyzną ziemię uprawną. Zipojtes oparł się agresji Lizymacha i w 289 r. przed Chr. ogłosił się królem. W 297 roku przed Chr. zaczęto liczyć lata bityńskiej ery królewskiej, która stała się systemem rachuby lat używanym w Azji Mniejszej i na wybrzeżach Morza Czarnego aż do V w. po Chr. Następca Zipojtesa, Nikomedes I założył nową stolicę, Nikomedię. Temu miastu sądzona była wielka przyszłość. Władcy Bitynii walczyli z Seleukidami. Byli sprzymierzeńcami Lagidów, a potem Republiki Rzymskiej. Leżąca w północno-wschodniej części Azji Mniejszej Kapadocja Pontyjska, czyli Pont to kraina, której Aleksander nie podporządkował sobie w czasie swej wyprawy. Objęła tu władze dynastia założona przez perskiego arystokratę Mitrydatesa z Kios. Zwyciężył on wojska Seleukosa i w 281 roku przed Chr. ogłosił się królem. Później królowie Pontu pozostawali w sojuszu z Seleukidami, a obydwie dynastie połączyły polityczne małżeństwa. Kolejni królowie sukcesywnie powiększali obszar państwa. Król Farnakes I wcielił do Pontu Synopę i zaczął prowadzić aktywną politykę w basenie morza Czarnego. Próbował podporządkować sobie Chersonez Taurydzki, greckie miasto położone na Krymie. Pont obejmował obszar północnej części dawnej perskiej satrapii Katpatuka (Kapadocji). Rozciągał się pomiędzy Górami Pontyjskimi a Morzem Czarnym. Była to bogata kraina, obfitująca w dobrą ziemię uprawną, pastwiska i leżące w górach cenne złoża srebra oraz rud miedzi i żelaza. W Poncie działało jedno z najstarszych i najważniejszych zagłębi metalurgicznych starożytności. Pont słynął także z hodowli bydła i koni. W I w. przed Chr. wykorzystywano tu chętnie siłę płynącej wody, budując młyny wodne. Górzysty teren poprzecinany ciekami wodnymi sprzyjał tego typu przedsięwzięciom. Pierwszą stolicą Pontu było miasto Amaseia. Znajdowała się tu rezydencja władców i ołtarz Ahura Mazdy, którego czciła dynastia panująca legitymująca się irańskim pochodzeniem. Na południe od Pontu leżała Kapadocja, rządzona przez kolejną dynastię irańskiego pochodzenia. Povhodziła ona od ostatniego achemenidzkiego satrapy tego regionu, Ariarthesa, który w 331 roku przed Chr. zyskał niezależność i stał się niezależnym władcą wskutek upadku Imperium Achemenidów. Macedoński zdobywca nie zdołał sobie go podporządkować. W 322 r. przed Chr. Perdikkas pokonał Ariarthesa w boju, pojmał go i stracił. W 301 r. przed Chr. bratanek Ariarthesa I, Ariarthes II zdołał odzyskać kontrolę nad Kapadocją pod kuratelą Lizymacha. Potem stał się wasalem Seleukidów. Więzy z tą dynastią przypieczętowały małżeństwa. W 255 r. przed Chr. Ariarthes III przyjął oficjalnie tytuł królewski i rozszerzył granice swego państwa aż po góry Taurus. Kapadocja rozciągała się pomiędzy Górami Pontyjskimi na północy i Taurusem na południu. Na wschodzie sięgała po górny Eufrat. Elita królestwa była irańska, ale jednocześnie mocno zhellenizowana. Stolicą państwa była Mazaka. Na wschód od Kapadocji leżała Armenia, rządzona przed dynastię Orontydów, wywodzącą się od perskich satrapów. Przez większą część III w. przed Chr. Armenia podlegała Imperium Seleukidów jako zależne państwo. W 201 r. przed Chr. władze w kraju przejęła dynastia Artaksiadów. Mimo formalnej zależności od Seleukidów królowie Armenii zachowywali swobodę w politycznych działaniach. Nad górnym Eufratem sąsiadowały ze sobą niewielkie państewka rządzone przez dynastów pochodzenia irańskiego: Kommagene, Sofene, Melitene. Były to obszar słabo zurbanizowane i nie poddające się łatwo wpływom kultury greckiej. Miejscowi władcy podlegali Seleukidom, ale kiedy imperium zaczęło słabnąć w II w. przed Chr. zyskiwali coraz większą niezależność. Państewka te kontrolowały przeprawy przez Eufrat i odcinki szlaków handlowych łączących Mezopotamię i Iran z Syrią i wybrzeżami Morza Śródziemnego. Istniały tu liczne twierdze położone nad Eufratem. Na terytorium Sofene leżała twierdza Tomis, strzegąca jednej z przepraw przez Eufrat. Najbogatszym z tutejszych królestw była Kommagena, ze stolicą w Samosacie, przez którą przebiegał ważny szlak wiodący z Anatolii przez Eufrat na wschód. Otoczona górami Kommagene już w 162 r. przed Chr. uniezależniła się od Seleukidów. Król Kommagene, Antioch Theos wzniósł w I w. przed Chr. na górze Nemrut Dag swoje słynne sanktuarium i mauzoleum. Na wschodnim brzegu Eufratu znajdowało się państwo Osroene, rządzone od II w. przed Chr. przez arabską dynastię. Daleko na wschód, pomiędzy jeziorem Urmia, rzeką Arakses i Morzem Kaspijskim leżała Media Atropatene. Jej pierwszym władcą był perski arystokrata i dowódca wojskowy Atropates, walczący w 331 r. przed Chr. pod Gaugamelą u boku Dariusza III Kodomanosa. Jakiś czas po tej bitwie poddał się Aleksandrowi, który w 327 r. przed Chr. uczynił go satrapą Medii. Po zawarciu układu w Babilonie przez dowódców zmarłego Aleksandra w 323 r. przed Chr. Atropates pozostał zarządcą północnej części Medii. Ten obszar zaczęto nazywać Medią Atropatene, od imienia satrapy Atropatesa. Później wchodził w skład imperiów Partów i Sasanidów pod nazwą Aturpatakan/Adurbadagan. Od tego terminu wywodzi się współczesna nazwa Azerbejdżanu. Media Atropatene długo uznawała władzę Seleukidów.

Pomniejsze państwa okresu hellenistycznego odegrały swoją rolę w dziejach mimo ograniczonego potencjału. Niektóre z nich stały się lokalnymi potęgami (jak Rodos, Pont, czy Pergamon), albo przynajmniej państwami zamożnymi i dostatnimi. Inne musiały się borykać z wielkimi trudnościami i spadkiem swojej pozycji w grze polityczno-militarnej (jak Macedonia czy Sparta).

Literatura

A. Ziółkowski, Historia Powszechna: Starożytność, Warszawa, 2009.

F. W. Walbank, A. E. Astin, M. W. Frederiksen, R. M. Ogilvie, The Cambridge Ancient History : Volume 7, Part 1: The Hellenistic World, Cambridge, 1984.

E. Wipszycka, B. Bravo, Historia starożytnych Greków: tom III : Okres hellenistyczny, Warszawa, 2010.

K. Nawotka, Aleksander Wielki, Wrocław, 2004.

K. Buraselis, M. Stefanou, D. J. Thompson (red.), The Ptolemies, the sea and the Nile : studies in waterborne power, Cambridge, 2013.