Wielkie monumenty wzniesione przez starożytnych Egipcjan do dziś budzą zrozumiały podziw naukowców i laików. Stanowią one świadectwo osiągnięć cywilizacji, która w odległych czasach osiągnęła wysoki stopień rozwoju. Jednocześnie budzą one wiele wątpliwości i inspirują wielu ludzi do formułowania fantastycznych, nieopartych na materiale źródłowym hipotez. W prasie, książkach i w Internecie krążą opowieści o kosmitach i rzekomych przedpotopowych cywilizacjach, które miałyby być twórcami egipskich piramid. Te ignoranckie zmyślenia wynikają z niewiedzy, nieuzasadnionej nieufności w stosunku do dziedzin nauki zajmujących się odległą przeszłością (archeologia, historia, egiptologia), a także z emocji, uprzedzeń i nieznajomości źródeł, na podstawie których rekonstruuje się najdawniejsze dzieje. Warto zatem dowiedzieć się, co rzeczywiście wiemy o piramidach i ich budowniczych. Współczesne badania naukowe przynoszą wiele ciekawych informacji na ten temat.
W okresie predynastycznym, to znaczy przed powstaniem zjednoczonego państwa egipskiego (co stało się ok. 3100-3000 lat przed Chr.) Egipcjanie chowali swoich zmarłych w zwykłych, wykopanych w ziemi jamach, razem z mniej lub bardziej licznym zestawem darów grobowych. W czasach tworzenia się państwa egipskiego, pod koniec IV tys. przed Chr. zaczęto budować pierwsze naziemne konstrukcje grobowe, czyli mastaby. Były to wznoszone początkowo z cegły (a w późniejszych okresach także z kamienia) budowle w formie pryzmy czworobocznej, lub prostopadłościanu, konstruowane nad podziemnym grobem. Mastaby wznoszono nad grobami władców I, II i III dynastii egipskiej. Forma mastaby (a późnej także piramidy) nawiązywała do mitycznego prapagórka, który według wierzeń egipskich miał się wyłonić z pierwotnych wód i stać się miejscem stworzenia świata. Na podobieństwo tego pagórka wznoszono sztuczne wzgórza, na których budowano pierwsze egipskie świątynie. Na takim sztucznym nasypie wzniesiono ok. 3000-2900 lat przed Chr. sanktuarium boga Horusa w Hierakonpolis. Około 2900 lat przed Chr. powstawał zespół archaicznych mastab w Sakkarze, na nekropolii położonej w pobliżu Memfis, czyli stolicy zjednoczonego Egiptu. Pochowano w nich wysokich urzędników i dostojników z czasów I, II i III dynastii. Na tej nekropoli spoczęło też wielu władców II i III dynastii. Te grobowce przejawiają niektóre cechy charakterystyczne dla późniejszych piramid: zewnętrzne kaplice grobowe, sklepienia z kamiennych bloków nad komorą grobową, schodkowe konstrukcje budowli. Oznacza to, że piramidy są ściśle związane ze stopniowym rozwojem egipskiej architektury.
Około 2649 r. przed Chr. na tronie faraonów zasiadł Dżeser. Młody władca zaczął wprowadzać w życie swój własny pomysł na zarządzanie krajem nad Nilem. Dotąd faraonowie byli chowani w mastabach, czyli w zbudowanych z cegły i kamienia czworobocznych pryzmach, pod którymi umieszczano ich bogato wyposażone komory grobowe. Dżeser chciał jednak wybudować naprawdę okazały grobowiec z wielką świątynią grobowa i towarzyszącymi budowlami. Cały kompleks miał być uposażony sporą ilością ziemi i majątku ruchomego, tak, aby po śmierci faraona trwał jego kult, a sprawujący go ludzie byli wynagradzani odpowiednią ilością zasobów. Te fundacje grobowe miały się stać podstawą egipskiej gospodarki, a cały kraj miał się przekształcić w jeden wielki obóz pracy, którego zadaniem było zapewnienie pośmiertnego bytu zmarłym monarchom. Dżeser rozwinął zatem doktrynę polityczną Kraju Pszczoły i Trzciny (jak czasem Egipcjanie nazywali swą ojczyznę), budując na jej bazie spójny i w założeniu szczelny system gospodarczy. Dżeser zaplanował budowę wielkiego kompleksu grobowego w Sakkara, na pustyni niedaleko Memfis. Jego grobowcem miała być wielka piramida schodkowa zbudowana z kamiennych bloków. Wyglądała ona jak kilka mastab, ustawionych jedna na drugiej. Leżący u jej podnóża kompleks budowli składał się z kaplic i świątyń, symbolicznego pałacu, kopców kamiennych, platform i dziedzińców. Całość otoczono monumentalnym murem. Wszystkie elementy służyły do odprawiania ceremonii religijnych i państwowych, co w czasach Starego Państwa było właściwie równoznaczne. Architektem i nadzorcą budowy tego monumentalnego założenia był Imhotep, wezyr, arcykapłan świątyni boga Słońca w Heliopolis, szef robót kamieniarskich i nadzorca królewskiej stoczni. To prawdopodobnie Imhotep był autorem pomysłu budowy piramidy schodkowej i towarzyszących jej konstrukcji. Nowy kompleks grobowy stanowił bardzo nowatorską konstrukcję, nawiązującą jednak do tradycji kilku poprzednich stuleci. Piramida schodkowa została wzniesiona z wapienia i ma ok. 60-62 m wysokości. Jest tylko częścią wielkiego kompleksu grobowych świątyń, kaplic i innych budynków, liczącego 15 hektarów. Został on otoczony potężnym murem z wapiennych bloków. Pod piramidą znajduje się komora grobowa, a także inne komory i podziemne korytarze. Kształt budowli w Sakkarze wskazuje, że realizowane warianty planu zmieniały się w trakcie budowy. Najpierw powstała niska mastaba, potem mała piramida schodkowa o 4 stopniach, wreszcie piramida o 6 stopniach. Późniejsze legendy przypisywały Imhotepowi status wielkiego uczonego, doskonałego lekarza, skryby i najmądrzejszego człowieka swoich czasów. Nie wiadomo, na ile ta tradycja jest prawdziwa, a historycznego Imhotepa znamy raczej słabo. Dżoser wysyłał zbrojne ekspedycje na Półwysep Synaj, by podporządkować sobie tamtejszych mieszkańców i spokojnie wydobywać miedź i cenne turkusy. Umocnił południową granicę państwa na pierwszej katarakcie Nilu. Król wzniósł wiele budynków (w tym świątyń) w Heliopolis, Gebelein i na wyspie Elefantynie. Jego panowanie było spokojne i dostatnie, więc centralizacja państwa jeszcze bardziej się pogłębiła.
Po Dżeserze nastąpili kolejni faraonowie; Sechemchet, Neferkare, Chaba i Huni, na którym skończyła się III dynastia. Sechemchet wybudował piramidę schodkową w Sakkarze, a Chaba w Zawiet El-Aryan. Co ciekawe, piramidy schodkowe powstawały także daleko od stolicy, w różnych egipskich nomach. Po wygaśnięciu III dynastii tron objął Snofru, syn Huniego i jego konkubiny Meresanch. Nowy władca z rozmachem rozpoczął wznoszenie monumentalnych budowli. Eksperymentował z projektami i materiałami. Wybudował aż trzy piramidy: Czerwoną i Łamaną w Dahszur, oraz w Medum. Każda była realizacją zupełnie innego projektu budowlanego. Architekci Snofru wprowadzili zupełnie nową formę grobowca: piramidę w kształcie ostrosłupa, która miała stać się standardowym grobowcem królewskim. Łączna objętość kamienia użytego do budowy tych grobowców przewyższa objętość materiału użytego do budowy piramidy Cheopsa. Piramida w Medum miała być początkowo piramidą schodkową, ostatecznie stała się klasyczną budowlą w formie ostrosłupa. Piramida łamana w Dahszur stała się obiektem zmiany planu budowy, co nadało jej obecny kształt. Mniej więcej w połowie jej wysokości zmieniono kąt nachylenia ścian. Ostatecznie faraona pochowano w Czerwonej Piramidzie w Dahszur. Budowa aż trzech grobowców przez jednego władcę świadczy o tym, że Snofru miał do dyspozycji ogromne zasoby materiałów i siły roboczej. Możliwości i bogactwa Egiptu były ogromne, a faraon wykorzystywał je na różne sposoby. Faraon musiał zdobyć poza granicami Egiptu część materiałów potrzebnych do ukończenia inwestycji, stąd jego liczne wyprawy wojenne. Snofru poprowadził wielką wyprawę wojenną do Nubii, na południe od I katarakty, na obszar zwany później przez Greków Dodekaschojnos. W górę Nilu popłynęły okręty z wojskiem, a wzdłuż rzeki, na południe poruszała się armia złożona z piechurów i łuczników. Walka zakończyła się zwycięstwem Egipcjan, którzy wywieźli z kraju 7000 jeńców i aż 200 tys. sztuk bydła. Egipcjanie usadowili się na szlakach prowadzących w głąb Afryki, skąd sprowadzano egzotyczne towary, popularne wśród elit: heban, kadzidło, kość słoniową, jaja strusie, skóry panter, egzotyczne zwierzęta (pawiany, żyrafy). Archeologicznym śladem tych podbojów jest zanik nubijskiej grupy kulturowej A: część ludzi została uprowadzona do Egiptu, reszta uciekła z położonych nad rzeką osad. Kolejne wyprawy podjął Snofru na zachód, do Libii, skąd jego zwycięska armia sprowadziła 11 tys. jeńców i 13 tys. sztuk bydła. Wojska egipskie działały także na Synaju, gdzie zabezpieczały wydobycie miedzi i turkusów przed atakami lokalnych koczowników. Faraon sprowadzał do Egiptu jeńców, którzy mieli stanowić siłę roboczą, zwłaszcza przy najcięższych pracach, takich jak wydobycie kamienia. Stada bydła zdobywane w ościennych krajach miały uzupełnić pogłowie egipskich stad i dostarczać dodatkowej żywności. Dodatkowa siła robocza i dodatkowe zasoby zawsze mogły się przydać. Do Byblos Snofru wysłał flotę złożoną z 40 statków, by pozyskać niezbędne drewno cedrowe z gór Libanu. Kraj, który tak jak Egipt, rozpoczynał epokę wielkich inwestycji, musiał prowadzić także militarną i ekonomiczną ekspansję.
Największe kompleksy grobowe zbudowali jednak następcy Snofru. Ich inwestycje nie miały sobie równych. Nigdy dotąd żaden kraj, żadna społeczność nie podjęła się dotąd tak potężnego zadania, jak budowa grobowców władców IV dynastii egipskiej. Ani megalityczne grobowce neolitu i eneolitu, ani wielkie miasta Zachodniej Azji nie wymagały tak wielkiej pracy, tak ogromnych zasobów, jak to, co rozkazali wznieść potomkowie Snofru. Kiedy w 2589 r. przed Chr. na tronie Egiptu zasiadł Cheops, zaczęła się realizacja największego projektu budowlanego w dziejach Egiptu. Miał wziąć w nim udział cały kraj, wraz ze wszystkimi jego zasobami. Wszyscy Egipcjanie mieli się zaangażować w budowę pośmiertnego domu swego władcy. Tym razem jednak miał być to grobowiec większy od poprzednich, prawdziwie monumentalny i godny króla uważanego za ziemskie wcielenie boga Słońca. Cheops był prawdopodobnie człowiekiem w średnim wieku, kiedy zasiadł na tronie egipskim. Panował przez 25, lub nawet przez 34 lata. Wysyłał kolejne ekspedycje do krajów sąsiadujących z Doliną Nilu, by pozyskiwać potrzebne materiały. Ludzie króla eksploatowali kamieniołomy diorytu na Pustyni Nubijskiej. Pozyskiwali alabaster w Hatnub na Pustyni Wschodniej, oraz bazalt, piaskowiec i kwarcyt w dolinie Wadi Hammamat na wschód od Teb i Koptos. Egipscy górnicy pod ochroną wojska nadal wydobywali cenne minerały na Synaju.
Zupełnie przełomowe dla historii budowy piramid okazały się rewelacyjne wyniki badań połączonej egipsko-francuskiej ekspedycji archeologicznej w Wadi al-Jarf nad Morzem Czerwonym w Egipcie. Wadi al-Jarf jest położone około 119 km na południe od Suezu, nad zachodnim brzegiem Zatoki Sueskiej i na skraju Pustyni Wschodniej. W czasach egipskiego Starego Państwa (ok. 2675–2170 przed Chr.), za panowania IV dynastii (2625–2510 przed Chr.) istniał tu intensywnie użytkowany i ruchliwy port morski, który funkcjonował już za czasów Snofru. Początkowo tutejsze nabrzeże było miejscem, z którego łodzie i statki odpływały w kierunku Półwyspu Synaj, stanowiącego dla Egipcjan źródło różnych surowców wydobywanych w kopalniach (np. rud miedzi, kamieni półszlachetnych). To zapewne stad udawały się na Synaj królewskie ekspedycje złożone z żołnierzy, górników i eksploratorów. Egipcjanie wznieśli w Wadi al-Jarf wiele imponujących instalacji i budowli portowych. Zajęły one ponad 6 kilometrów kwadratowych pomiędzy suchymi wzgórzami Pustyni Wschodniej, a Morzem Czerwonym. W zboczu pobliskich wapiennych wzgórz wykuli wiele obszernych komór służących za magazyny towarów, wody i żywności, a także łodzi i sprzętu żeglugowego. Inne służyły egipskim szkutnikom jako warsztaty remontowe. Po warsztatach pozostały setki fragmentów drewna służącego do budowy i naprawy jednostek pływających. Podziemne galerie posiadały wejścia zbudowane z lokalnego wapienia i otoczaków. Były starannie zamknięte blokami kamiennymi. Na powierzchni bloków odkryto wymalowane czerwoną farbą napisy z czasów faraona Cheopsa, budowniczego Wielkiej Piramidy w Gizie. W pobliżu magazynów znajdowały się także piece garncarskie służące do produkcji ceramiki. Na całym obszarze stanowiska odkryto zresztą tysiące szczątków kulistych naczyń zasobowych. Wraz z zawartością były one ładowane na statki płynące potem w kierunku Półwyspu Synaj. Wokół całego założenia odkryto także pozostałości obozowisk, a w środku duże kamienne budowle służące za magazyny i mieszkania dla pracowników portu. W ich wnętrzu odsłonięto szczątki lin i plecionek, kamienne kotwice, a także gliniane odciski pieczęci z imieniem Chufu. Archeolodzy odkryli także solidne kamienne baraki, w których zamieszkiwała obsługa całej instalacji. Na wybrzeżu znajdowało się wielkie kamienne molo w kształcie litery L, liczące sobie w sumie 280 m długości. Dziś większa część molo leży pod wodą, ale w starożytności konstrukcja ta pełniła funkcję okazałego falochronu. W 2013 roku w jednym z wykutych w skale magazynów badacze odkryli dużą ilość fragmentów papirusów, zapisanych egipskim pismem hieratycznym. Są one datowane na schyłek panowania Chufu (27 rok panowania, czyli ok. 2562 przed Chr.) i stanowią najstarsze dokumenty papirusowe odkryte dotychczas w Egipcie. Dotyczą one głównie zaopatrzenia marynarzy, pracowników portu i uczestników ekspedycji. Znalazł się wśród nich także tzw. „Dziennik Merera”, stanowiący zapis dotyczący transportu wapienia z kamieniołomów w Tura na plac budowy piramidy w Gizie. Jego twórcą był królewski inspektor o imieniu Merer, dowodzący jedną z drużyn transportowych. Oznacza to, że robotnicy zatrudnieni w porcie, mogli przez jakiś czas pracować przy budowie sławnej piramidy Cheopsa. Wadi al-Jarf zostało opuszczone prawdopodobnie pod koniec panowania króla Chufu. Warto zauważyć, że pochodzące z połowy III tysiąclecia instalacje z Wadi al-Jarf stanowią pozostałość najstarszego portu na Świecie, odkrytego przez archeologów. Działał on w czasach, kiedy Egipcjanie wznosili monumentalne grobowce swoich boskich królów. W Wadi al-Jarf nad Morzem Czerwonym powstał duży port z nabrzeżami. Odnalezione tu papirusy z czasów Cheopsa rysują obraz ośrodka handlu morskiego i nabrzeża, do którego władze dostarczały duże ilości towarów i spore zapasy żywności, przeznaczone dla robotników portowych i żeglarzy. Na miejscu pracowali też pisarze, odpowiedzialni za administrację i kontrolę handlu. Statki handlowe przypływające do portu w Wadi al-Jarf przywoziły bardzo ważne towary, takie jak turkus, ruda miedzi, złoto. Z tego właśnie portu wychodził morski szlak handlowy, który wiódł przez Morze Czerwone i mógł łączyć Egipt z Afryką, Półwyspem Arabskim i Oceanem Indyjskim. Jak mogły wyglądać egipskie statki przemierzające dalekomorskie szlaki? Zapewne były podobne do łodzi, którą egipscy rzemieślnicy wybudowali dla Cheopsa. Była to wielka, 43-metrowa jednostka z drewna cedrowego, która miała być odpowiednikiem barki słonecznej boga Re. Po przewiezieniu nią trumny z ciałem zmarłego króla rozebrano ją i złożono w jednej z krypt niedaleko piramidy. Łódź została zbudowana z pieczołowicie wykonanych klepek. Poszycie kadłuba zbudowano metodą zszywania klepek. Posiada ona sporą nadbudówkę z kabiną na pokładzie i jest podobna do tradycyjnych łodzi i statków budowanych w Omanie i pływających jeszcze do niedawna po wodach Zatoki Perskiej i Morza Arabskiego i Czerwonego. Niektóre jednostki sumeryjskie i elamickie pływające po wodach Zatoki Perskiej i Oceanu Indyjskiego wyglądały zapewne podobnie.
Wśród papirusów znalezionych w Wadi al-Jarf odkryto „Dziennik Merera”, spisany przez urzędnika średniego szczebla w 26 roku panowania faraona Cheopsa. Merer opisuje w nim kilka miesięcy pracy przy transporcie wapienia wydobywanego w Tura nad Nilem i transportowanego na plac budowy piramidy Cheopsa w Gizie. Podlegało mu 40 ludzi, którzy na łodziach, co 10 dni wywozili wapienne bloki z kamieniołomów i przewozili je rzeką do Gizy. Z Heliopolis co jakiś czas przypływała do Tura łódź dostarczająca żywność. Tekst wspomina także Ankhafa, wezyra sprawującego urząd w ostatnich latach panowania Cheopsa. Szczęśliwie zachowany „Dziennik Merera” daje dziś wgląd w realizację największego przedsięwzięcia Cheopsa, jakim była budowa jego grobowca. Ale dzięki badaniom archeologicznym mamy na ten temat dużo więcej wiadomości. Realizacja tej potężnej inwestycji, nie mającej sobie równych w dotychczasowych dziejach świata, wymagała zaangażowania całego Egiptu, całości jego populacji i zasobów. Budowa tego potężnego grobowca, prowadzona z pomocą dość prostych technik dostępnych we wczesnej epoce brązu wymagała perfekcyjnego planowania i niezawodnej organizacji. O ile faraonowie III dynastii budowali piramidy stosunkowo niewielkie, a część z nich pozostała nieukończona, to władcy IV dynastii wznieśli grobowce największe, nie mające sobie równych. Zostały one ukończone, a późniejsze pokolenia nawet nie próbowały naśladować skali tych budowli. Warto zauważyć, że budowa piramid faraona Snofru pochłonęła ponad 3,5 mln metrów sześciennych kamienia, a grobowiec jego syna, Cheopsa, niewiele mniej, bo ok. 3,2 mln metrów sześciennych tego materiału. Obliczenia wskazują, że za czasów tych dwóch faraonów nie tylko wybudowano największe piramidy, ale także osiągnięto największą wydajność i najszybsze tempo wznoszenia inwestycji (tzn. 115 tys. m3 – 130 tys. m3 rocznie). Średnie tempo budowy grobowców władców IV dynastii wynosiło 25 tys. m3 kamienia rocznie. Giza, położna w pobliżu Nilu, niedaleko Memfis, stała się na kilkadziesiąt lat wielkim placem budowy. Praca trwała tam praktycznie bez przerwy, bo kiedy wykańczano jedną piramidę, zaraz obok rozpoczynano wznoszenie kolejnej. Budowę rozpoczynano więc albo jednocześnie z wstąpieniem nowego władcy na tron, lub nieco wcześniej. Jeśli król zmarł wcześniej, budowę kończył zazwyczaj jego następca. Prace prowadził i nadzorował zespół wykwalifikowanych specjalistów. Pod ich kierunkiem pracowały rzesze niewykwalifikowanych robotników. Ci specjaliści tworzyli swoiste przedsiębiorstwo budowlane, świetnie zorganizowane i zadziwiająco sprawne. Całe przedsiębiorstwo dzieliło się prawdopodobnie na kilka odrębnych, odpowiedzialnych za najważniejsze roboty budowlane i pozyskiwanie materiałów. Były wśród nich: zespół budowy piramidy pracujący na miejscu w Gizie, kamieniołomy w Tura, kamieniołomy w Asuanie, zespół prefabrykacji okładziny piramidy, zespół robót górniczych i budowy nekropoli. To w tych zespołach odbywała się najważniejsza część robót, czyli pozyskiwanie i obróbka materiału budowlanego, oraz budowa piramidy i towarzyszących budowli. Dla tych wyspecjalizowanych zespołów budowniczych pracowały brygady robotników z całego Egiptu. Kierowali nimi zarządcy, których wspomniano w inskrypcjach z cmentarzyska w Gizie: „Naczelnik Oddziałów Roboczych Górnego Egiptu”, „Naczelnik Oddziałów Roboczych Nomu N.”, „Naczelnik Odgrodzonych”. Robotnicy byli zatem podzieleni na podstawowe brygady, stosownie do miejsca ich pochodzenia. Sąsiedzi z jednej wioski i ziomkowie z jednego nomu (powiatu) pracowali razem. Na budowie podlegali kierownikom poszczególnych części przedsięwzięcia: „Naczelnikowi Zatrudnionych przy Budowie Piramidy”, czy „Naczelnikowi Budowy Wschodniej Strony Piramidy”. Oddziały robocze były podzielone na wachty, a te ostatnie na brygady. Jedna brygada wydobywała i obrabiała w kamieniołomach blok kamienny, inna transportowała go na plac budowy, wreszcie inna umieszczała go w budowanej piramidzie. Brygady nosiły nazwy o oczywistym wydźwięku propagandowym, nprzed : „Cheops jest potężny”, „Biała korona Cheopsa jest potężna”, albo „Cheops wznieca miłość”. Na placu budowy przebywało stale 30-50 tysięcy ludzi, których w okresie wylewu wspomagały większe brygady robocze sprowadzane z prowincji. Herodot z Halikarnasu pisał, że przy budowie piramidy Cheopsa pracowało 100 tys. ludzi, co może być liczbą bliską prawdy, jeśli oprócz budowniczych uwzględnimy zarówno personel pomocniczy i administracyjny, jak i okresowo zatrudniane brygady robocze.
Po podjęciu decyzji o budowie grobowca król powierzał pieczę nad całością robót „szefowi wszystkich prac królewskich”. Był on najczęściej jednocześnie architektem i wezyrem. Piramidę Cheopsa projektował i budował Hemiunu, jego kuzyn lub brat, piastujący także urząd wezyra. Szef rządu był zatem odpowiedzialny za największą inwestycję faraona. Zaraz po zatwierdzeniu projektu przez faraona Hemiunu wraz ekipami inżynierów rozpoczął prace budowlane. Najpierw wyznaczono miejsce na płaskowyżu Giza, na którym miano wznieść piramidę. Następnie orientowano planowaną budowlę wedle kierunków świata i dokonywano niwelacji terenu. W płytkich rowach wyznaczonych wzdłuż planowanych boków piramidy rozlewano wodę i w ten sposób wyznaczano równy poziom podstawy budowli. Krawędź budowli została spoziomowana bardzo dokładnie i odchylenia od idealnego poziomu nie przekraczają tu 1 centymetra. Boki piramidy są zbieżne z kierunkami kardynalnymi (północ-południe i wschód-zachód). Na części powierzchni podstawy piramidy pozostawiono naturalny ostaniec skalny, by zaoszczędzić sobie pracy przy budowie. Materiał budowlany sprowadzano z kamieniołomów wapienia położonych w pobliżu nekropolii memfickiej. Dobry, biały wapień do oblicowania piramidy sprowadzano z kamieniołomów w Tura i Maasara na wschodnim brzegu Nilu, na południe od miejsca, gdzie dziś znajduje się miasto Kair. Granit, z którego wykonano elementy komory grobowej przywożono aż z kamieniołomów Asuanu, a kwarcyt z Gebel Ahmar, położonego na północny zachód od Kairu. W Gebel Quatrani na północ od Oazy Fajum pozyskiwano bazalt. W kamieniołomach pracowały brygady robocze zajmujące się wydobyciem i obróbką bloków kamiennych o odpowiednich wymiarach. Wapień wydobywano przy użyciu miedzianych i kamiennych narzędzi. Stosowano miedziane dłuta uderzane drewnianymi pobijakami i kamienne młoty. Do odspajania bloków wapienia używano też drewnianych klinów i lewarów. Twarde kamienie, takiej jak granit, kwarcyt i bazalt wydobywano za pomocą twardych młotów i pobijaków z dolerytu i kwarcytu. Być może kamieniarze stosowali też do odspajania bloków drewniane kliny polewane wodą, które pęczniejąc, rozsadzały skałę, choć ta metoda jest akurat dość zawodna. Wydobyte bloki kamienne obrabiano dalej za pomocą miedzianych pił, dłut i wierteł. Oczywiście to nie miękka miedź, lecz twardy piasek kwarcytowy spełniał rolę materiału ściernego i ostrza. Wydobyte i obrobione w kamieniołomach bloki transportowano na miejsce budowy drogą wodną. Nil był dla Egiptu nie tylko życiodajną rzeką, ale także wspaniałą naturalną autostradą, która można było transportować dowolne ilości towarów, oraz ludzi. Transport wodny był tani, szybki i dużo łatwiejszy, oraz wydajniejszy od lądowego. Barkami i statkami rzecznymi wożono największe nawet ładunki kamieni i najcięższe elementy budowlane, takie jak granitowe płyty komory grobowej. Od Nilu odchodziły prostopadłe kanały, którymi można było dotrzeć do miejsc położonych daleko od biegu rzeki. Do Gizy transportowano materiały, robotników i zapasy łodziami i barkami, które przypływały Nilem i kanałami aż do placu budowy. Tu rozładowywano materiał i transportowano go bezpośrednio na miejsce, gdzie powstawała piramida. Drogi w kamieniołomach i na placu budowy były utwardzone tłuczniem wapiennym. Do wtaczania kamieni na wyższe poziomy piramidy służyły wielki rampy, wznoszone z suszonej cegły, gruzu kamiennego i mułu. Bloki kamienne przewożono na drewnianych saniach ciągniętych linami przez robotników z brygad transportowych. Transport odbywał się zwykle po drewnianych, okrągłych belkach, ułożonych w poprzek drogi. Następnie bloki wciągano na górę po pochyłej rampie, której powierzchnię zwilżano wodą i mułem, by zminimalizować tarcie. Współczesne eksperymenty wykazały, że grupa 20 robotników jest w stanie wciągnąć po rampie o nachyleniu 7º blok kamienny o wadze 2,5 tony, pracując rytmicznie i robiąc odpowiednio często przerwy. W miarę postępu budowy rampę systematycznie podwyższano. Przynajmniej część bloków mogły transportować zaprzęgnięte do drewnianych sań woły. Być może używano także wspomnianych przez Herodota „machin z krótkich drewien” do podnoszenia ciężkich bloków kamiennych . Na płaskowyżu Giza znaleziono proste kamienne bloczki, najprawdopodobniej będące częściami takich drewnianych konstrukcji. Były to zapewne maszyny proste, które ułatwiały transport i podnoszenie ciężkich ładunków. Bloki dostarczane rampą układano poziomo, warstwa po warstwie, stopniowo podwyższając wysokość piramidy. Architekci i budowniczowie piramidy Cheopsa musieli też stawić czoła trudnemu zadaniu, jakim była budowa komory grobowej i komór odciążających we wnętrzu piramidy. Te konstrukcje zostały wzniesione z wielkich bloków granitowych o wadze kilkudziesięciu ton. Po wybudowaniu rdzenia piramidy całość konstrukcji była licowana okładziną wykonaną ze starannie obrobionych i dopasowanych bloków białego wapienia. W porównaniu z nimi, bloki z których zbudowano rdzeń były jedynie z grubsza obrobione. Licówka była przycinana i wygładzana, poczynając od góry. W miarę posuwania się prac wykończeniowych usuwano także rampę transportową. Na szczycie budowli umieszczano ostrosłup z granitu lub diorytu pokryty złotą blachą. Przez cały czas budowy pracowały w kamieniołomach zespoły robocze produkujące bloki, z których budowano rdzeń piramidy i prefabrykujące wapienne elementy okładziny. Plan piramidy był kilkukrotnie zmieniany w trakcie budowy. Trzy razy zmieniano lokalizację komory grobowej faraona. Niewykończenie części elementów kamiennych i brak niektórych bloków granitowych świadczy o przejściowych problemach z transportem materiałów na budowę. Mimo to, precyzja i dokładność budowniczych Wielkiej Piramidy do dziś zadziwia obserwatorów i badaczy. Architekci musieli używać planów i modeli. Sporym problemem logistycznym było dla kierowników budowy pozyskanie odpowiedniej ilości drewna, niezbędnego do budowy sprzętu i transportu materiału. W czasach Starego Państwa, w warunkach sprzyjającego klimatu, w Egipcie istniało dużo więcej drzew i miejscowych gajów. Nie ulega jednak wątpliwości, że większą część drewna wykorzystywanego przy budowie musiano importować z Libanu przez port i faktorię w Byblos. Faraon Snofru, poprzednik Cheopsa wysyłał do Byblos specjalne ekspedycje z zamiarem sprowadzenia większych ilości drewna cedrowego. Składały się one nieraz z 40 i więcej statków transportujących ten cenny materiał. Poddani Cheopsa musieli też wytworzyć setki kilometrów lin i sznurów, a także tysiące sztuk narzędzi miedzianych i kamiennych, potrzebnych do wydobycia i obróbki materiału skalnego. Na każdym etapie budowy wszystkie czynności podlegały nieustannej kontroli i rejestracji. Ich świadectwem są namalowane farbą napisy na blokach piramidy, zawierające nazwy brygad roboczych, imiona i tytuły urzędników, oraz imię, lata panowania i tytuły faraona Cheopsa. Architekci, inżynierowie i urzędnicy nadzorujący budowę mieli do wykonania ogromne zadanie. Aby je wykonać, wypracowali system całościowego zarządzania tą wielką budową. Musieli zaplanować lokalizację piramidy, kształt i wielkość ramp budowlanych, miejsce wyładunku dostarczanego rzeką materiału. Zarządzanie dostawami, obróbka, transportem na placu budowy stanowiło kolejny problem, który egipscy budowniczowie rozwiązali w sposób mistrzowski. Sprawnie zastosowali system pracy potokowej, zapewniający nieprzerwane dostawy i ciągły przebieg robót.
Archeolodzy odkryli niedawno w Gizie elementy imponującej infrastruktury związanej z budową grobowca Cheopsa. Faraon kazał wybudować dla swoich budowniczych spore miasto, w którym zapewniano im zakwaterowanie, opiekę medyczną i wyżywienie. Na terenie poniżej południowej skarpy płaskowyżu Giza zbudowano wielkie osiedle budowniczych, które mogło pomieścić co najmniej 4 tysiące ludzi. W otoczonym murem, regularnie rozplanowanym osiedlu znajdowały podłużne budynki, które mieściły kwatery robotników. W pobliżu zbudowano młyny, piekarnie i browary, w których wytwarzano chleb i piwo dla robotników, a także warsztaty tkackie. Znaleziska żaren kamiennych, glinianych form do wypieku chleba i naczyń do warzenia świadczą, że skala produkcji żywności dla pracowników faraona była tu naprawdę ogromna. Co rano z osiedla wychodziło do pracy na budowie piramidy tysiące robotników, a w obrębie murów osiedla obsługa przygotowywała dla nich posiłki. Po powrocie z pracy wieczorem robotnicy odbierali swoją rację chleba i piwa. Analiza kości ludzi pochowanych na pobliskim cmentarzysku świadczy, że karmiono ich dobrze, a razie choroby leczono i opatrywano obrażenia. Faraon dobrze traktował swoich pracowników i dbał o ich zdrowie. Było to w jego najlepiej pojętym interesie. W końcu bez pracujących na placu budowy brygad nie można byłoby ukończyć piramidy. Jak wykazały badania szczątków kostnych robotników Cheopsa, wielu z nich cierpiało z powodu chorób degeneracyjnych stawów, złamań i amputowanych kończyn. Większość chorób i obrażeń było więc związane z ciężka pracą, jaką wykonywali na placu budowy. W sąsiedztwie piramidy musiały istnieć także warsztaty i magazyny, w których wykonywano i naprawiano narzędzia i obrabiano elementy kamienne. Pozostałości takich warsztatów odkryto blisko piramid Chefrena i Mykerinosa. Hałdy gruzu i odłupków pokrywające sporą część płaskowyżu Giza świadczą, że obróbka kamienia odbywała się w wielu miejscach. Znajdują się tam także usypiska pozostałe po rozebraniu wielkich ramp budowlanych. Wszędzie na budowie obecni byli skrybowie, kontrolujący pracę i odnotowujący jej wyniki. Stali u wejścia do piekarń, licząc wnoszone worki ziarna i wynoszone bochenki chleba. W kamieniołomach oznaczali na ścianach normę kamienia do odkucia i zapisywali potem liczbę wydobytych bloków. Jeszcze inni zliczali materiał dostarczany na budowę i układany w kolejnych warstwach powstającej piramidy. Kierownicy robót mieli więc do dyspozycji bieżące informacje statystyczne o przebiegu, kosztach robót i ilości zużytego materiału. Mogli dzięki temu planować prace i korygować swoje zamierzenia. Powstawał w ten sposób model zbiorowego działania, który mógł być wykorzystywany przy innych państwowych inwestycjach i przedsięwzięciach.
Budowa Piramidy Chufu (Cheopsa), oraz innych piramid w Kraju Nad Nilem nie przekraczała technicznych możliwości starożytnych Egipcjan. Badania egiptologów i archeologów wykazały, że te wielkie osiągnięcia architektury są wyłącznym dziełem faraonów i ich poddanych. Doskonale wpisują się w staroegipską kulturę, religię i realia. Projekty piramid, przedstawiane władcom, architekci sporządzali na papirusach, lub specjalnie przygotowanych blokach wapiennych. Sporządzano także modele-makiety. Egipcjanie byli zdolnymi matematykami i geometrami, zatem projektowanie wielkich budowli nie nastręczało im problemu. Teren, na którym budowano piramidę musiał być dokładnie wyznaczony, a jego boki zniwelowane. Dzięki podstawowym obserwacjom astronomicznym można było ją zorientować według kierunków geograficznych. Do budowy używano materiałów występujących w Egipcie: gliny i słomy, z których sporządzano cegły, wapienia z Tura i Maasara, granitu z Asuanu, kwarcytu z Gebel Ahmar, bazaltu z Gebel Qatrani, alabastru z Wadi Gerawi. W tym ostatnim miejscu w czasach IV dynastii wybudowano także kamienną zaporę wodną, co świadczy o tym, że Egipcjanie osiągnęli biegłość we wznoszeniu budowli o praktycznym przeznaczeniu, a nie tylko konstrukcji o znaczeniu religijnym. Większą część piramid budowano z miękkiego i łatwego do obróbki wapienia. Większe trudności mogły sprawiać twarde skały: granit, bazalt i kwarcyt. Wydobywano je i obrabiano za pomocą młotów z dolerytu. Do ich cięcia używano pił miedzianych i wierteł, oczywiście używanych razem z wodą i ścierniwem – piaskiem kwarcowym. Sarkofag Cheopsa w piramidzie nosi właśnie ślady obróbki wiertłem rurowym i piłą miedzianą. Zielone ślady tlenków wskazują na użycie narzędzi wykonanych z tego metalu. Zachowały się nawet ślady, wskazujące, że w czasie wykonywania sarkofagu piła zjechała wykonawcom w bok od planowego kierunku obróbki, na skutek czego musieli oni wprowadzać poprawki w pracy. Kamienne bloki, z których wznoszono piramidy transportowano przede wszystkim najlepszą i najlepiej dostępną drogą wodną, czyli Nilem. Zachowała się inskrypcja Weniego, urzędnika z czasów VI dynastii, opisująca transport alabastru z Hatnub i granitu z Asuanu na budowę piramidy. Na placu budowy bloki kamienne transportowano siłą ludzkich mięśni, po drogach transportowych i rampach. Do przenoszenia wielkich sarkofagów i potężnych elementów architektonicznych (takich jak elementy komory grobowej Wielkiej Piramidy), formowano duże brygady robocze złożone z setek ludzi. Płaskorzeźba z grobowca nomarchy Dżehutihotepa (XII dynastia) wielkiego posągu przez grupę 172 osób. Grecki historyk Herodot z Halikarnasu pisał, że ważący 580 ton kamienny „Zielony Naos” (kamienną kaplicę wykutą z jednego kawałka skały) faraona Amazisa (VI w. przed Chr.) transportowało za pomocą sani i lin 2000 ludzi: „(…) Co zaś z tego nienajmniej, tylko chyba najbardziej podziwiam, jest to: z miasta Elefantyny polecił dostawić kaplicę zrobioną z jednego kamienia, a transport jej trwał trzy lata; dwa tysiące robotników było przy tym zatrudnionych, a wszyscy oni byli żeglarzami. Długość tej kaplicy wynosi od zewnątrz dwadzieścia i jeden łokci, szerokość czternaście, wysokość osiem. Te są wymiary od zewnątrz kaplicy, składającej się z jednego kamienia; a od wewnątrz wynosi długość osiemnaście łokci i jeden pygon, szerokość dwanaście łokci, a wysokość pięć łokci. Położona jest u wejścia do świątynnego obwodu. Bo do wnętrza świątyni, jak opowiadają, nie wciągnięto jej z tej przyczyny: budowniczy przy wciąganiu kaplicy westchnął, ponieważ tak wiele czasu na tym zeszło i miał już tej pracy dosyć, Amazis zaś wziął to za zły znak i nie pozwolił już dalej wlec kaplicy. Niektórzy nawet opowiadają, że jeden z robotników, którzy ją za pomocą dźwigni posuwali, został przygnieciony i wskutek tego nie wciągnięto jej do środka. (…)” (Herodot, Dzieje II, 175). Jedyną drogą poszerzenia możliwości transportowych była w tej epoce zatem koncentracja coraz większej siły roboczej. Trzeba przy tym pamiętać, że budowa piramid i towarzyszących im okręgów grobowych i świątyń była za każdym razem szeroko zakrojonym projektem zmieniającym w dużym stopniu miejscowy krajobraz. Aby zapewnić zaopatrzenie placu budowy piramidy w materiały budowlane kopano kanały i budowano drogi transportowe. Drogi były utwardzane odłamkami wapienia, zaprawą, mułem i drewnianymi belkami. Aby zbudować piramidy na Płaskowyżu Giza Egipcjanie musieli przemieścić w sumie 9 mln metrów sześciennych kamienia. Z pobliskich obszarów położonych bliżej Nilu wydobyto także wielkie ilości gliny na budowę rampy. W dolinie rzeki powstawały świątynie grobowe i osiedla zamieszkane przez robotników. Dzięki badaniom archeologicznym prowadzonym w sąsiedztwie piramid udało się rozpoznać pozostałości tych wszystkich robót i zgromadzić jeszcze więcej informacji o budowie piramid. Dziś archeolodzy i egiptolodzy wolą mówić o zespołach grobowych, a nie tylko o samych piramidach. Zespoły grobowe władców rozwijały się w sposób ciągły począwszy od okresu predynastycznego (od czasów tzw. dynastii „0”), aż po czasy Średniego i Nowego Państwa. Ich rozwój był efektem przemian systemów religijnych i koncepcji architektonicznych na przestrzeni dziejów Egiptu. Jednak ogólny schemat zespołu grobowego (właściwy grobowiec, miejsca kultu i składania ofiar) nie zmieniał się nigdy. Na początku, w czasach Dżesera był to zamknięty okręg grobowy, otoczony murem. W przypadku klasycznych piramid IV-VI dynastii był to zespół składający się ze świątyni dolnej, położonej nad rzeką lub kanałem (i wyposażonej w przystań), rampy, łączącej świątynię dolną z właściwą świątynią grobową i piramidą na terasie nadzalewowej. W skład takiego zespołu mogła wchodzić też piramidy pomocnicze, które wedle egipskich koncepcji miały być siedzibą Ka, czyli jednej z dusz człowieka.
Piramidy były przede wszystkim grobowcami faraonów. Ale ich budowa była czymś więcej i wypełniała wiele istotnych funkcji. Obok piramidy znajdowała się zawsze świątynia, w której oddawano cześć zmarłemu faraonowi, tak jak bogu Słońca Re. Sam kształt piramidy miał przypominać padające z góry promienie słoneczne. Egipcjanie wierzyli, że po śmierci król wchodził do nieba po promieniach Słońca i jednoczył się z bogiem Re. Dusza faraona miała po śmierci stawać się żyjącą gwiazda na niebie. Razem ze Słońcem, bogiem Re, zmarły władca brał we władanie całe niebo i nadal sprawował pieczę nad porządkiem świata, tak jak za życia czynił to na ziemi. Piramidę Cheopsa nazywano zresztą „Echet Chufu” – horyzontem Cheopsa. Miała ona także przypominać mityczny prapagórek, który według egipskich wierzeń miał być miejscem stworzenia świata. Wielki, ostrosłupowy grobowiec był wizerunkiem kosmicznej góry, łączącej niebo i ziemię. To po jej stopniach, symbolizujących promienie słoneczne władca wchodził do świata pozagrobowego. Struktura piramidy odzwierciedlała porządek całego świata. Jej podstawa została zorientowana według głównych kierunków świata. Grobowce faraonów wznoszono tylko pozachodniej stronie Nilu, ponieważ zachód Słońca kojarzony był ze śmiercią i wstępowaniem do zaświatów. Szyby wychodzące na północną stronę piramidy wycelowane są ważne gwiazdy północnej półkuli: Thuban z gwiazdozbioru Smoka, która dla ludzi z III tysiąclecia przed Chr. była gwiazdą polarną, oraz Anilam (ε Orioni), gwiazdą z Pasa konstelacji Oriona. Według „Tekstów Piramid” to właśnie do tych gwiazd wędrowała po śmierci dusza faraona, by pilnować porządku w niebie i regulować bieg gwiazd nocy i wyznaczać bieg czasu. Faraon był jedynym łącznikiem, jedynym pośrednikiem pomiędzy zamieszkującymi ziemię ludźmi, a światem bogów i niebem. Piramida była materialnym wyrazem tej doktryny. Grobowiec był zatem miejscem spoczynku zwłok faraona, świątynią Słońca i budowlą reprezentującą porządek Wszechświata, w którym centralne miejsce zajmował władca Kraju nad Nilem.
Trudno sobie wyobrazić lepsze i bardziej dobitne zobrazowanie porządku kosmicznego i społecznego, które utrwalało się w pamięci poddanych. Król, który po śmierci wstępował do nieba i stawał się Słońcem, zapewniał także, jak wierzono powszechnie w Egipcie, szczęśliwe życie pośmiertne dla swoich poddanych. Ci, którzy uczestniczyli w budowie w jakikolwiek sposób nie potrzebowali budować sobie grobowca. To udział we wznoszeniu piramidy króla zapewniał im odpowiednie miejsce w zaświatach. Inwestycje faraonów IV dynastii spełniały jeszcze jedną, ważną funkcję, która była mocno związana z religijnym obrazem porządku świata, jaki wyrażały piramidy. Ludzie pracujący na budowie, kamieniołomach, czy w transporcie pochodzili z różnych części Egiptu. Formowano ich w brygady robocze o propagandowych nazwach („Wielki jest Chefren” itp.). Przez wiele lat razem budowali królewski grobowiec, uczestniczyli w ceremoniach religijnych, jedli, spali i pracowali. W ten sposób wiązali się nie tylko z władcą, ale także zawiązywali relacje z ludźmi z innych części kraju. Tak tworzył się egipski naród, zjednoczony nie tylko jedną wiarą i przywiązaniem do boskiego władcy, ale także więzami uczestnictwa w wielkich przedsięwzięciach budowlanych. W czasie wylewu nie trzeba było szukać zajęcia, bo dodatkowych robotników ściągano na budowę piramidy. Rytmiczność całorocznych prac ludności była zachowana. Grobowiec króla budował praktycznie cały kraj. Każdy Egipcjanin był zaangażowany w jakąś część prac, choćby dlatego, że plony z uprawianej przez niego ziemi szły na utrzymanie budowniczych i personelu administracyjnego. Trwająca 10-25 lat ustawiczna praca angażowała cały aparat administracyjny Egiptu i całą jego ludność, która jednoczyła się w jednej wspólnej misji. W ten sposób jednoczył się naród zamieszkujący kraj, będący w całości własnością jednego człowieka – faraona, uważanego za wcielenie głównego bóstwa. Konieczność przymusowej pracy na rzecz władcy była uzasadniania religijnie. Budowa piramid stworzyła więc i ostatecznie zjednoczyła państwo egipskie, lepiej, niż ekspedycje militarne, represje, czy propaganda. Umiejętności techniczne i organizacyjne, wiedzę z zakresu matematyki, astronomii i fizyki, oraz doświadczenia wypracowane przy budowie piramidy można było wykorzystać w przyszłości, przy realizacji innych przedsięwzięć. W tak wczesnej epoce sprawność egipskiego państwa była nie do pokonania. Żadna kampania wojenna nie pokazałaby tego tak dobitnie, jak budowa piramid. Ich konstrukcja stała się w czasach IV dynastii głównym, obok rolnictwa działem egipskiej gospodarki. Wielkość piramid faraonów IV dynastii i objętość zużytego materiału są wyrazem absolutnej władzy ich twórców. Są one materialnym wyrazem woli faraonów, która musiała być za wszelką cenę spełniona. A wolą faraonów była maksymalna centralizacja władzy pod ich nadzorem, równoznaczna w zaprowadzaniem na ziemi kosmicznego porządku świata.
Następcy Cheopsa kontynuowali jego dzieło. Chefren wzniósł na płaskowyżu Giza, w pobliżu grobowca Cheopsa, kolejną piramidę, tylko o 4 metry niższą od piramidy ojca (143, 5 m wobec 146 m wysokości grobu Cheopsa). Obok piramidy rozkazał przekuć wapienny ostaniec skalny w rzeźbę lwa z głową człowieka, czyli Sfinksa. Zachowana twarz Sfinksa z Gizy może przedstawiać oblicze Chefrena, lub jego ojca Cheopsa. Kolejny król, Mykerinos nakazał budowę znacznie niższego grobowca, ale za to kazał go wykończyć kosztowną i trudną w obróbce okładziną granitową. Nie zdążył już ukończyć swojej piramidy. Zrobił to za niego jego syn i następca, Szepseskaf. Panowanie Cheopsa i jego następców było wypełnione głównie inwestycjami budowlanymi. Brak informacji o polityce zagranicznej i wewnętrznej, oraz i kolejach panowania tych władców. Późniejsze przekazy Herodota z Halikarnasu i Diodora Sycylijskiego na ten temat są mało wiarygodne. Ci wychowani w kulturze greckiej autorzy nie mogli zrozumieć egipskiej doktryny politycznej i religijnej, która była im słabo znana. Powtarzali często zasłyszane od przewodników i egipskich kapłanów opowieści, które przedstawiały faraonów Starego Państwa w złym świetle. Kapłani egipscy żyjący w późniejszych czasach także musieli postrzegać wielkie piramidy jako wyraz bluźnierczej samowoli i pychy królów. To dlatego Herodot opisał Cheopsa jako tyrana, który zrujnował państwo finansowo i osadził własną córkę w domu publicznym, by zbierała fundusze na budowę piramidy. Grecy, a później Rzymianie uważali, że tak wielkie budowle były jedynie wyrazem królewskiej megalomanii i władcy mogli zmusić ludność Egiptu do ich budowy tylko za pomocą brutalnej siły. Według nich kompleks grobowców i świątyń w Gizie mógł być jedynie dziełem krwawych tyranów, co jednak nie było prawdą. Mimo tych uprzedzeń, piramidy niezmienne budziły podziw Greków i Rzymian i stały się obiektem ich fascynacji, tak jak inne elementy egipskiej kultury. Wyrazem tego zjawiska są piramidy budowane w starożytnym Rzymie już od czasów schyłku Republiki. W Rzymie do dziś można oglądać Piramidę Cestiusza, okazały grobowiec Gajusza Lucjusza Cestiusza z końca I w. przed Chr., wzniesiony za murami miasta, w pobliżu Porta Ostiensis. Jest to marmurowa piramida o wysokości 36 metrów, z inskrypcją z testamentem Cestiusza na powierzchni i z komorą grobową zdobioną malowidłami. Cestiusz, pretor, trybun ludowy i członek kapłańskiego kolegium Epulonów był zapewne człowiekiem zafascynowanym monumentami Egiptu, a niektórzy sugerują, że mógł nawet uczestniczyć w kampanii prefekta Egiptu Gajusza Petroniusza przeciwko Meroe w 23 r. przed Chr. i przebywać przez jakiś czas w Egipcie. W pobliżu Mauzoleum Hadriana i Wzgórza Watykańskiego wzniesiono na przełomie er grobowiec w formie piramidy, znany w późniejszych czasach jako Meta Romuli.
Piramidy wznoszono w Egipcie jeszcze przez długi czas. Budowali je władcy Średniego Państwa, a nawet pierwsi władcy XVIII dynastii (Nowe Państwo). Władcy VI dynastii nadal wznosili piramidy, ale już mniejsze i mniej starannie zbudowane, niż grobowce ich poprzedników. Większy nacisk kładli na budowę okazałych świątyń grobowych, często pięknie zdobionych płaskorzeźbami. Faraonowie Średniego Państwa budowali mniejsze piramidy, z rdzeniem wznoszonym z cegły mułowej. Jedynie oblicowanie wykonywano z kamienia. Władcy XVII dynastii budowali małe, smukłe piramidy na nekropoli Dra Abu el-Naga na zachodnim brzegu Nilu w Tebach. Małe piramidy wchodziły w skład kompleksów grobowych egipskich władców walczących z Hyksosami: Kamose w Tebach i Ahmose w Abydos. W czasach Nowego Państwa także osoby prywatne zaadaptowały formę piramidy budując swoje grobowce. Na nekropoli budowniczych grobów królewskich zamieszkujących wioskę Deir el-Medina w zachodnich Tebach znajdują się kaplice grobowe zwieńczone małymi piramidkami. Podobne konstrukcje spotykane są na nekropoli dostojników XVIII dynastii z Sakkary. W czasach XVIII-XX dynastii grobowce zwieńczone piramidkami zaczęto budować w Nubii, wchodzącej wtedy w skład egipskiego imperium. W Okresie Późnym w Tebach i Abydos grobowce nawiązujące do piramid wznosili władcy XXVI dynastii (ok. 600 lat przed Chr.). Około 700 lat przed Chr. w położonym w Nubii Państwie Kusz (które uniezależniło się od Egiptu ok. 1070 lat przed Chr.) zaczęto wznosić piramidy jako grobowce dla władców. Kultura i religia Kusz była zdominowana przez wpływy egipskie, a po podbiciu Egiptu przez króla Pije (750-712 przed Chr.) władcy tego państwa uważali się za czcicieli Amona i prawowitych faraonów Egiptu. Na królewskich nekropolach el-Kurru i Nuri koło Napaty i Gebel Barkal w Nubii wznoszono piramidy kuszyckich królów. Kaszta i Pije, którzy wznieśli tu pierwsze takie grobowce, zainspirowali się egipskimi grobowcami królewskimi i prywatnymi „piramidkami” z czasów Nowego Państwa. Komorę grobową, do której prowadziła schodząca w dół klatka schodowa, umieszczano pod piramidą. Ostatni królowie spoczęli pod piramidami na cmentarzysku Nuri ok. 308 r. przed Chr. Centrum państwa Kusz przesunęło się na południe, do Meroe i rozpoczął się okres, zwany dziś przez badaczy meroickim. Od ok. 308/300 r. przed Chr. władców i władczynie Kusz zaczęto grzebać na nekropoli położonej obok miasta Meroe. Przez ponad 600 lat, aż do r. 350 po Chr. wznoszono tu piramidy, będące grobowcami miejscowych władców. Były to smukłe konstrukcje o wysokości dochodzącej do 30 metrów. Są one mniejsze od egipskich piramid, ale bardzo liczne. Wraz ze stopniowym upadkiem Meroe, spowodowanym zmianami wzorców wymiany handlowej ze światem rzymskim, najazdami plemion z Pustyni Wschodniej i wzrostem potęgi państwa Aksum upadała też sztuka budowy piramid. Ostatnie z meroickich piramid to właściwie konstrukcje usypane z tłucznia i cegły, pokryte na powierzchni zaprawą murarską. Mieszkańcy Nubii aż do okresu późnej starożytności kultywowali sięgające odległych czasów egipskie wierzenia i tradycje, czego wyrazem są setki piramid na ich nekropoliach.
Kolejną budzącą zrozumiały podziw budowlą z czasów starożytnej cywilizacji egipskiej jest Serapeum w Sakkarze. Jest to właściwie rozległa, kilkuczęściowa nekropola świętych zwierząt, wchodząca w skład nekropolii memfickiej. Chowano tutaj przede wszystkim święte byki boga Apisa, ale także krowy poświęcone Izydzie, ibisy i pawiany (symbole Thota), sokoły (symbole Horusa), koty (symbole Bastet), psy i szakale (symbole Anubisa). Najważniejszą częścią kompleksu jest jednak miejsce pochówku byków Apisa, czyli właściwe Serapeum. Znajduje się ono na końcu ceremonialnej drogi wiodącej z Memfis na zachód. W I w. przed Chr. grecki geograf Strabon z Amasei opisywał ten monument jako niemal całkowicie zasypany piaskiem i prowadzącą do niego aleję sfinksów. W 1851 roku Serapeum odkrył francuski archeolog i egiptolog Auguste Mariette, który rozpoczął tu badania wykopaliskowe. Dzięki skrupulatnym badaniom odkopanych tu znalezisk udało się ustalić historię i chronologię tego monumentu. Począwszy od czasów faraona XVIII dynastii Amenhotepa III (ok. 1386-149 przed Chr.) zaczęto tu wykuwać w skale podziemne komory grobowe, by umieszczać w nich pochówki byków Apisów. Najpierw wykuto indywidualne krypty, następnie mniejsze, a potem większe podziemne galerie. Z okresu pomiędzy panowaniem Amenhotepa III a 30 rokiem panowania Ramzesa II znanych jest osiem pochówków w osobnych kryptach. Byki były wtedy chowane w drewnianych sarkofagach. Jedyny niesplądrowany starożytny grób byka Apisa to podwójny pochówek w dwóch drewnianych trumnach z 16 i 30 roku panowania Ramzesa II, zawierający kości dwóch byków w bitumicznej masie, a także złotą biżuterię z imionami Ramzesa II i jego syna Khaemwaseta.
Od 30 roku panowania Ramzesa II zaczęto drążyć zespół tzw. mniejszych krypt połączonych podziemną galerią. Budowę pierwszych krypt nadzorował książę Khaemwaset, który ostatecznie spoczął później na terenie Serapeum. Były one używane do pochówku byków aż do czasów XXVI dynastii. Kiedy przybywało pochówków, po obydwu stronach głównego korytarza drążono nisze grobowe. Tutaj także chowano byki w drewnianych sarkofagach, a poszczególne pochówki są możliwe do datowania dzięki stelom i inskrypcjom na ścianach krypt. Pochówki w tej części nekropoli pochodził z czasów od Ramzesa II do Ramzesa IX (XIII-XII w. przed Chr.) i od Osorkona II do Psamtika I (IX-VII w. przed Chr.). W 52 roku panowania Psamtika I powstała pierwsza krypta w kompleksie wielkich podziemnych galerii. Stanowią one zespół 28 wykutych w skale krypt zgrupowanych po obu stronach podziemnego korytarza. 24 z nich zawiera sarkofagi wykonane z granitu lub bazaltu. Wszystkie zostały otwarte i wyrabowane jeszcze w starożytności, lub w średniowieczu. Nic w tym dziwnego, bo jak czytamy w zachowanych źródłach pisanych, pochówki byków z memfickiego Serapeum kosztowały wiele talentów srebra i były bardzo bogato wyposażone. W kryptach odkryto jedynie część obiektów służących mumifikacji, bądź chowanych wraz z mumiami byków, co świadczy o tym, że zwierzęta rzeczywiście zostały tu pochowane. Na 4 sarkofagach odkryto inskrypcje dedykacyjne z czasów Amazisa II (VI w. przed Chr.), Kambyzesa (VI w. przed Chr.) i Chabbasza (IV w. przed Chr.), a także z czasów hellenistycznych (okres panowania Ptolemeusza XII lub Kleopatry VII – I w. przed Chr.). Sarkofagi pochodzą zatem z Okresu Późnego i z czasów panowania dynastii Lagidów (Ptolemeuszy). Inskrypcje wspominają władców, którzy nakazali wykonanie sarkofagów dla byków Apisów i sfinansowali ich pochówki. W Okresie Późnym w Egipcie upowszechnił się kult świętych zwierząt, czczonych jako żywe obrazy bóstwa, które z nimi wiązano. Stąd wynikła popularność zwierzęcych mumii i pochówków. Za faraonów Nektanebo I i II (IV w. przed Chr.) wybudowano tu zatem spore sanktuarium przy wejściu do podziemnej części Serapeum. W czasach Ptolemeuszy, którzy szanowali egipskie wierzenia, kompleks wzbogacił się o ceremonialną aleje, a także zespół rzeźb greckich filozofów i pisarzy. W tym okresie Serapeum było wielkim ośrodkiem kultu Apisa i Serapisa, do którego przybywali ludzie z Egiptu i spoza niego. W tutejszej świątyni kult sprawował bardzo liczny personel złożony z kapłanów, pracowników, astrologów, a także osób poświęconych religijnym czynnościom.
Sarkofagi byków Apisa wykonane z granitu i bazaltu do dziś wzbudzają podziw ze względu na swoje rozmiary i staranność wykonania. Wykonanie i przemieszczenie tych sarkofagów nie przekraczało możliwości starożytnych Egipcjan. W końcu, wykonywali oni z twardych rodzajów skał (m. in. granitu) wielkie obeliski, elementy komór grobowych, kolumny, kaplice, które następnie potrafili transportować drogą wodną i lądową. Wielkie sarkofagi z Serapeum ważą 60-80 ton. Ale Egipcjanie obrabiali i przemieszczali jeszcze większe obiekty („Zielony Naos Amazisa” – 580 ton, obeliski ważące od 120 do 455 ton). Warto przy tym podkreślić, że wielkie granitowe sarkofagi w Serapeum były wykonywane i umieszczane tu dopiero od VI w. przed Chr., tzn. już w epoce żelaza, kiedy do dyspozycji były już żelazne narzędzia do obróbki kamienia. W okresie hellenistycznym do przemieszczania sarkofagów, oprócz tradycyjnych metod egipskich (ciągnięcie po okrągłych belkach, ujmowanie piasku z pomieszczeń) Egipcjanie mieli zapewne do dyspozycji także pewne urządzenia mechaniczne i ulepszone narzędzia. Na posadzce odkryto ślady drewnianych rolek używanych przy transporcie sarkofagów, a także poziomej wciągarki z korbą i kołowrotem. Krypty miały podłogę położoną niżej, niż łączące je galerie. Wystarczyło zatem wypełnić je piaskiem do poziomu posadzki galerii, a następnie umieścić na tym piasku sarkofag. Stopniowe usuwanie piasku pozwalało osadzić ciężar sarkofagu na posadzce. Była to standardowa egipska metoda przemieszczania i osadzania ciężkich przedmiotów w pomieszczeniach. Obliczenie ilości piasku potrzebnej do wypełnienia pomieszczenia o określonych wymiarach to standardowe zadanie spotykane w treści egipskich papirusów matematycznych. Zatem w okresie ptolemejskim w wykonywaniu sarkofagów i umieszczaniu ich w kryptach pomagała zarówno staroegipska rodzima technika mająca już wtedy za sobą prawie 3000 lat tradycji, jak i nowe hellenistyczne osiągnięcia technologiczne. Oczywiście produkcja wielkiego granitowego sarkofagu i jego umieszczenie na miejscu (ze zmumifikowanym bykiem w środku) wymagało wiele czasu i zaangażowania sporej siły roboczej. Inskrypcja na steli upamiętniające pochówek byka Apisa z czasów Ptolemeusza II podaje, że wydrążenie komory grobowej trwało 6 miesięcy i 5 dni, a transport sarkofagu i umieszczenie go w krypcie 1 miesiąc i 5 dni. Dziś taka praca może nam się wydawać czymś przesadnym, ale trzeba pamiętać, że w ocenie tych starożytnych monumentów należy się posługiwać znajomością starożytnych egipskich realiów i mentalności, a nie naszymi współczesnymi uprzedzeniami. Dla Egipcjan największe znaczenie miała ich religia, jej rytuały i ceremonie. Wierzono, że święte byki Apisa były wcieleniami tego bóstwa, uważanego za żywy obraz głównego boga Memfis – Ptaha, który miał się komunikować z ludźmi za pośrednictwem Apisa i jego wyroczni. Ze świątynnych stad wybierano jednego, posiadającego szczególne znamiona byka, który miał być reprezentacją Apisa. Gdy byk zdechł, grzebano go w uroczysty sposób, z całym ceremoniałem. Według egipskiej mitologii po śmierci Apis miał stawać się Ozyrysem. Stąd wziął się kult synkretycznego bóstwa Osorhapi (Ozyrysa-Apisa), w okresie hellenistycznym identyfikowanego z Serapisem. Faraonowie mocno identyfikowali się z Apisem, a byk był dla nich symbolem siły i płodności. To właśnie dlatego w pochówek byków uważanych za święte i w ich kult wkładano tyle wysiłku i środków. Dla nas egipska mentalność i religijność pozostaje zazwyczaj niezrozumiała, tak jak była dla cesarza Augusta, który, wedle świadectwa Swetoniusza i Kasjusza Diona miał odmówić obejrzenia miejsca pochówku byków Apisów, stwierdzając, że czci bogów, a nie bydło. Dziś zrozumienie przynajmniej części dawnej egipskiej kultury (czy to religii, czy technologii), wymaga dość głębokich studiów…
Literatura
A. Ćwiek, Jak budowano egipskie piramidy?, Poznań, 2001.
A. K. Wróblewski, D. Artymowski (red.), J. Lech, A. Niwiński, A. Reiche, E. Słuszkiewicz, M. Ziółkowski, Z powrotem na ziemię : spór o pochodzenie cywilizacji ludzkich, Warszawa, 2000.
M. Lehner, The Complete Pyramids: Solving the Ancient Mysteries, London, 1997.
A. Ziółkowski, Historia Powszechna: Starożytność, Warszawa, 2009.
B. J. Kemp, Starożytny Egipt : anatomia cywilizacji, Warszawa, 2009.
E. C. Krupp, Obserwatorzy nieba, szamani i królowie : astronomia i archeologia mocy, Na ścieżkach nauki, Warszawa, 2001.
J. Lipińska, W. Koziński, Cywilizacja miedzi i kamienia : technika starożytnego Egiptu, Warszawa, 1977.
I. Shaw, Ancient Egyptian Technology and Innovation, London, Delhi, New York, Sydney, 2012.
D. A. Stocks, Experiments in Egyptian Archaeology : Stoneworking Technology in Ancient Egypt, London, 2003.
A. Sadurska, Archeologia starożytnego Rzymu : Tom 2 : Okres Cesarstwa, Warszawa, 1980.
A. Claridge, Rome : An Oxford Archaeological Guide, Oxford, 2010.
K. A. Bard (red.), Encyclopedia of the Archaeology of Ancient Egypt, London, New york, 1999.
G. Hart, The Routledge Dictionary of Egyptian Gods and Goddesses, London, New york, 2005.
P. Tallet, G. Marouard, The harbor of Khufu : On the red sea coast at Wadi Al-Jarf, Egypt,
Near Eastern Archaeology, 77 (1), 2014, s. 4-14.
P. Tallet, G. Marouard, The Harbor Facilities of King Khufu on the Red Sea Shore: The Wadi
al-Jarf/Tell Ras Budran System, Journal of the American Research Center in Egypt, Vol. 52
(2016), s. 135-177.
P.Tallet, Les papyrus de la Mer Rouge I, Le journal de Merer, (papyrus Jarf A et B), MIFAO 136, Cairo, 2017.
Rekonstrukcja mastaby królowej Merneith z Abydos
.jpg)
.svg.png)
Rekonstrukcja miasta budowniczych piramid
Cyfrowa rekonstrukcja zespołów grobowych w Gizie w czasach Starego Państwa
Plan miasteczka budowniczych piramid w Gizie
Rekonstrukcja zespołu grobowego Chefrena
Rampa budowlana, malowidło z grobowca Rechmire
Wnętrze świątyni grobowej faraona Chefrena
Narzędzia krzemienne budowniczych piramid z Płaskowyżu Giza
Narzędzia ze stopu miedzi odnalezione na Płaskowyżu Giza
Ślady użycia staroegipskich narzędzi na blokach granitowych w kamieniołomie
Lokalizacja Wadi al-Jarf, mapa
Pozostałości portu z czasów Starego Państwa w Wadi al-Jarf
Budowle portowe z Wadi al-Jarf
Papirusy z Wadi al-Jarf i "Dziennik Merera"
Granitowy sarkofag Chufu w Wielkiej Piramidzie
Zapora wodna z okresu Starego Państwa w Wadi Gerawi
Pozostałości piekarni w osiedlu budowniczych piramid w Gizie
Jeden ze statków należących do faraona Cheopsa, odnaleziony w pobliżu Wielkiej Piramidy
Wielka Galeria we wnętrzu Piramidy Cheopsa
Kamieniołomy w Tura
Detal dolnej części Piramidy Cheopsa: wapienne bloki
Piramida Chefrena i Sfinks
Pozostałości wapiennego oblicowania na Piramidzie Mykerinosa
Miedziane narzędzia kamieniarskie z Gizy
Mapa Nekropoli Memfickiej
Zespoły grobowe piramid w Abusir
Piramida Amenemhata III w Hawara, Średnie Państwo
Rekonstrukcja zespołu grobowego Mentuhotepa II w Deir el-Bahari
Piramida Senusereta I w Liszt
Miejsce na miedzianą klamrę łącząca bloki kamienne, Piramida Amenemhata I w Liszt
Rekonstrukcja kompleksu grobowego Ahmose w Abydos
Kaplica Grobowa w Deir el-Medina, Nowe Państwo
Nubia i najważniejsze stanowiska archeologiczne, mapa
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz