Archeologia, starożytność, przeszłość...: Świat Hellenistyczny. Egipt Lagidów

Ptolemeusz, syn Lagosa, późniejszy Ptolemeusz I Soter zagarnął niewątpliwe jedną z najbogatszych i najbardziej obiecujących zdobyczy, jaka wpadła w ręce dynastów w czasie wojen diadochów. Egipt był, obok Babilonii, najbogatszym i najbardziej rozwiniętym cywilizacyjnie i gospodarczo krajem ówczesnego Świata. Był ojczyzną jednej z kilku najstarszych cywilizacji, której tradycja i historia liczyła sobie już wtedy prawie 3 tysiące lat. Egipt był krajem jedynym w swoim rodzaju i pod wieloma względami wyróżniał się na tle innych regionów starożytnego świata. Już w starożytności dostrzegano odrębność Kraju nad Nilem, jego mieszkańców i kultury. Kraj położony w niesamowicie żyznej i nawadnianej wylewami dolinie Nilu dysponował 2,5 mln hektarów ziemi uprawnej. Dzięki pracom inżynieryjnym i irygacyjnym dynastia Lagidów (=Ptolemeuszy) rozszerzyła obszar nawadnianych ziem uprawnych. Zyskano wiele pożytecznych gruntów, zwłaszcza w oazie Fajum. Do rozszerzenia areału pól uprawnych przyczyniło się zastosowanie koła wodnego i śruby Archimedesa, dzięki którym można było przenosić wodę na wyższy poziom. Żyzna ziemia egipska przynosiła ogromne plony. Uprawiano tu przede wszystkim pszenicę płaskurkę (Triticum dicoccum), pszenicę twardą (Triticum durum Desf.) i orkisz (Triticum spelta L.) i w mniejszym stopniu jęczmień. Plony były wysokie, a po odliczeniu ziarna siewnego i zboża spożywanego w kraju, zostawała ogromna nadwyżka. Już w czasach Cesarstwa Rzymskiego z Egiptu do Rzymu napływało ok. 6 mln artab pszenicy (artaba to 30,2 kg). Oprócz zboża uprawiano także soczewicę, groch, bób, palmę daktylową, winorośl, sezam, kroton, drzewa owocowe, len, Nil stanowił nie tylko źródło wody, ale także naturalny szlak komunikacyjny łączący cały kraj. Kraj posiadał obfitość kamienia budowlanego (wapienia, piaskowca, granitu, bazaltu i in.). Na przylegających do Nilu pustyniach można było wydobywać kwarcyt, turkusy, złoto, alabaster, karneol, natron, malachit, jaspis, ametyst, rudę miedzi. Przez Egipt przebiegały szlaki wychodzące z głębi Afryki. Dzięki nim ptolemejskie państwo miało dostęp do zasobów Czarnego kontynentu: różnych gatunków drewna (m. in. hebanu), kości słoniowej, złota, zwierząt i skór zwierzęcych. Tak samo, jak w poprzednich okresach historii Egiptu były to niezwykle ważne towary, przynoszące ogromne zyski. Egipt był także jednym z najludniejszych i najgęściej zaludnionych krajów Świata. Zamieszkiwało go ok. 3-4 mln ludzi, choć rzecz jasna informacje źródłowe i szacunki badaczy są w tej kwestii rozbieżne. Nie ulega jednak wątpliwości, że gospodarczy i demograficzny potencjał kraju był potężny. Ptolemeusze mieli zatem do dyspozycji potężne zasoby i wielką populację. Grecki historyk Diodor Sycylijski tak opisywał Kraj nad Nilem: „(…) Egipt leży na południu. Uważa się, że znacznie przewyższa inne królestwa, bo po pierwsze jest krainą niezwykle piękną, a po drugie broni go sama natura. Od zachodu strzeże go granicząca z nim na dużej przestrzeni pustynna i obfitująca w dzikie zwierzęta Libia; nie ma tam wcale wody i żywności i dlatego przejście jej jest nie tylko bardzo trudne, ale i niezwykle niebezpieczne; na południu strzegą go katarakty na Nilu i graniczące z nim góry. Ponieważ kraj Troglodytów i kresy Etiopii oddalone są o pięć tysięcy pięćset stadiów, to nie łatwo jest płynąć rzeką, czy podróżować lądem, jeśli nie dysponuje się szkatułą królewską lub majątkiem niewyobrażalnie wielkim. Część terenów, które zwrócone są ku wschodowi, broni rzeka, część ochrania pustynia i bagienna równina, która nazywa się Barathra. Pomiędzy Celesyrią i Egiptem znajduje się niezwykle wąskie i zadziwiająco głębokie jezioro o długości ponad dwustu stadiów; nazywa się ono Serbonis; niespodziewane zagrożenie czyha na tych, którzy, nie znając okolicy, zbliżą się do niego. (…) W Nilu, oprócz opisanych wyżej zwierząt, żyje mnóstwo rozmaitych ryb; krajowcy korzystają więc z obfitości świeżo złowionych, a ogromne ich ilości konserwują w soli. Słowem, Nil swoją użytecznością przewyższa wszystkie inne rzeki ziemi zamieszkanej. Od letniego przesilenia rzeka zaczyna wzbierać i powiększa się aż do jesiennego zrównania dnia z nocą; przez cały czas niesie świeży muł i tak długo, jak tylko chłopi mogą sobie tego życzyć, nawadnia zarówno tę ziemię, która leży odłogiem, jak i tę, która przygotowana jest do siewu lub na której rosną sady. Ponieważ woda płynie spokojnie, łatwo ją mogą powstrzymać, sypiąc małe groble, a gdy jest to konieczne, równie łatwo, przerywając je, mogą doprowadzić wodę na pola. Krótko mówiąc, Nil tak bardzo ułatwia pracę i jest dla ludzi tak pożyteczny, że większość chłopów, mających dozór nad obeschniętymi terenami, sieje ziarno i wpędza trzodę, by je wdeptała, a po czterech czy pięciu miesiącach wraca na żniwa; inni lekkimi pługami płytko orzą wilgotną glebę; potem, nie ponosząc żadnych wydatków i nie trudząc się, zbierają mnóstwo zboża. Ogólnie rzecz biorąc, każda praca na roli u innych ludów wymaga wielkich wydatków i przede wszystkim ciężkiej pracy, Egipcjanie natomiast zbierają plony łatwo i nie ponoszą żadnych wydatków; podobnie jak pola uprawne nawadnia się także winnice, które dostarczają krajowcom mnóstwo wina. Po wylewie ziemie leżące odłogiem pozostawiają na pastwiska dla owiec, które dzięki temu, że mają paszy w bród, kocą się dwa razy w roku i dwa razy się je strzyże. Wzbieranie Nilu jest zjawiskiem cudownym dla tych, którzy je widzieli, natomiast ludziom, którzy znają je tylko ze słyszenia, trudno dać temu wiarę. Podczas gdy inne rzeki w okolicy letniego przesilenia zaczynają opadać i latem zawsze są płytsze, to jedynie Nil wtedy właśnie zaczyna podnosić się i dzień w dzień wzbiera tak bardzo, że w końcu zalewa właściwie cały Egipt. Potem, w takim samym czasie, dzień po dniu, powoli opada, aż osiągnie właściwy poziom. Ponieważ teren jest płaski, a miasta i wioski, podobnie jak i gospodarstwa, leżą na usypanych ręką ludzką nasypach, to cały kraj wygląda jak wyspy Cyklady. Rzeka porywa większość żyjących na lądzie dzikich zwierząt, które toną w jej wodach; część z nich znajduje ocalenie, uciekając na tereny leżące wyżej; natomiast zwierzęta hodowane podczas wylewu karmi się po wsiach i gospodarstwach przygotowaną tam wcześniej dla nich paszą. Gdy rzeka wyleje, wolni od pracy ludzie odpoczywają, ciągle ucztują i bez przeszkód korzystają ze wszystkiego, co jest przyjemne. Niepokojąc się o wylewy rzeki, królowie z Memfis zbudowali nilometr; wyznaczone w tym celu służby odczytują z niego dokładny poziom wody i wysyłają wiadomości o tym, na ile łokci lub palców rzeka podniosła się i kiedy zaczyna opadać. Ludzie więc nie zamartwiają się, bo wiedzą, kiedy rzeka zacznie wzbierać i kiedy zacznie opadać. Wszyscy też mogą przewidzieć, jakie będą zbiory; od dawien dawna bowiem Egipcjanie zapisują takie obserwacje. (…)” (Diodor Sycylijski, Biblioteka Historyczna I, 30-36).

Pierwszy władca nowego państwa miał niebywałe szczęście, a oprócz tego wiele innych atutów. Był doświadczonym dowódcą, niebywale sprawnym fizycznie i intelektualnie. Ptolemeusz I był mistrzem dyplomacji, polityki i wojny. Umiał także dobierać sobie odpowiednich współpracowników. Bardzo wcześnie upatrzył sobie Egipt jako zdobycz i dziedzictwo i dążył do jego opanowania i utrzymania z podziwu godną konsekwencją. Od razu po śmierci Aleksandra Macedońskiego, w czasie negocjacji prowadzonych w Babilonie wybrał Egipt na swoją satrapię. W sprytny sposób przejął kondukt pogrzebowy z ciałem Aleksandra, które pochował w Egipcie. Było to mistrzowskie posunięcie propagandowe legitymizujące jego władze w oczach Greków i Macedończyków. Ptolemeusz skazał na śmierć wszechwładnego finansistę Kleomenesa z Naukratis i przejął 8 tys. talentów, które ten pozostawił w skarbcu. W 321 r. przed Chr. Ptolemeusz odparł inwazję na Egipt przeprowadzoną przez wojska Perdikkasa, które dotarły aż pod Memfis. Perdikkas zginął w wyniku spisku zawiązanego przez jego oficerów, a spiskowcy zaoferowali tron imperium Aleksandra Ptolemeuszowi. Ten odmówił, wiedząc, że nie uda mu się przejąć całości dziedzictwa macedońskiego zdobywcy. Egipt uważał za swoją osobistą domenę, „ziemię zdobytą włócznią” (gr. chora doriketos), która tylko jemu się należała. Grecki historyk Diodor Sycylijski opisują dokonania Ptolemeusza I podkreśla jego łaskawy i ludzki stosunek do mieszkańców Egiptu, jego uczciwość w stosunku do poddanych. Macedończyk musiał wykazać maksimum dobrej woli, by uchwycić w swoje ręce panowanie nad krajem. Do jego osobistych zalet należały także odwaga i hojność. Gdy przejął władzę w Egipcie, formalnie jako satrapa podlegający macedońskiemu królowi Filipowi IV Arridajosowi, liczył sobie ok. 44 lata życia (był 10 lat starszy od Aleksandra Wielkiego). Szybko przejął kontrolę nad funduszami nagromadzonymi przez Kleomensa z Naukratis, oraz nad garnizonami wojskowymi, które stacjonowały w Memfis, Peluzjum i na nilowej wyspie Elefantynie. Armia pozostawiona w Egipcie przez Aleksandra liczyła 20 tys. żołnierzy i była dowodzona przez macedońskich oficerów, Balakrosa i Peukestasa. Po achamenidzkiej administracji odziedziczył drogi, system komunikacji i pocztę. Dokumenty papirusowe wskazują, że nowi władcy uszanowali egipskie świątynie i ich kapłanów. Sanktuaria o tradycjach sięgających niekiedy początków państwowości egipskiej pozostały nienaruszone. Pierwszym dekretem Ptolemeusza jako króla był zakaz przywłaszczania majątków świątynnych. Ptolemeusz I rządził Egiptem około 40 lat i zmarł w zaawansowanym wieku 84 lat. Egipt, kraj niebywale żyzny, bogaty i rozległy. Ptolemeusz przyjął tytuł faraona, Króla Obydwu Krajów i jako taki był traktowany jako prawowity władca przez swoich egipskich poddanych. Na zabytkach egipskiego pochodzenia (stelach, reliefach, ścianach świątyń) widzimy go jako faraona składającego ofiarę bogom. Egipcjanom był znany pod imieniem Meriamon Setepenre Ptolemajos. W ciągu swego panowania przeniósł stolicę z pradawnego Memfis do Aleksandrii, która zaczęła już nabierać kształtów wielkiej metropolii. Założył na południe od egipskich Teb miasto Ptolemais Hermeiou, by umocnić grecko-macedońską kontrolę nad Górnym Egiptem. Ptolemeusz interesował się krajem, nad którym przyszło mu panować. Ciekawiła go jego bogata kultura i niezwykle długa historia. Tymczasem jednak myślał o opanowaniu najważniejszych szlaków handlowych i komunikacyjnych łączących Egipt ze Światem. Przejął kontrolę nad Gazą, Palestyną, Fenicją i Celesyrią, by zabezpieczyć szalki biegnące do Azji Mniejszej, Syrii, Mezopotamii, Iranu i Arabii. Dążenie do opanowania Cypru, wybrzeży Azji Mniejszej i niektórych wysp egejskich miało zabezpieczyć drogi do Grecji i jej miast i portów. Ptolemeusz podporządkował sobie obszar Cyrenajki, na którym znajdowały się bogate greckie kolonie. Powierzył władzę na tym regionem Macedończykowi Ofellasowi, weteranowi kampanii Aleksandra nad Indusem. Macedończyk wsparł potem tyrana Syrakuz Agatoklesam walcząc przeciwko kartagińskim wojskom na Sycylii. Agatokles jednak podstępnie zamordował swego sprzymierzeńca i przejął jego wojska. Ptolemeusz oddał kontrolę nad Cyrenajką swemu pasierbowi Magasowi. W 3045/304 r. przed. Chr. Ptolemeusz oficjalnie przyjął tytuł królewski. Warto przy tym zwrócić uwagę, że był to pop prostu tytuł króla, a nie władcy określonego kraju, miasta, terytorium, czy ludu. Ptolemeusz włożył na swe skronie diadem, symbol władzy królewskiej, a na jego monetach pojawił się wizerunek orła, ptaka boga Zeusa, trzymającego w szponach wiązkę piorunów. Ptolemeusz rozpoczął inwestycje w Oazie Fajum, która miała stać się najważniejszym regionem rolniczym Egiptu. Połączenie greckich umiejętności w osuszaniu zbiorników wodnych i egipskiej irygacji miało dać imponujący efekt. Udało się uzyskać rozległe obszary bardzo żyznej ziemi uprawnej. Została ona podarowana greckim i macedońskim żołnierzom i tworzyła szczególny okręg zwany Jeziornym lub Bagiennym (gr. he Limme).

Kulturalny i ciekawy świata Ptolemeusz był zainteresowany dobrobytem i ekonomiczną pomyślnością swoich poddanych (oczywiście na tyle, na ile starożytny władca mógł być tymi kwestiami zainteresowany). W Aleksandrii założył i wspierał Muzejon (sanktuarium Muz i ośrodek badawczy), oraz towarzyszącą mu bibliotekę. Muzejon stał się wielkim ośrodkiem naukowym, kolebką hellenistycznej rewolucji naukowej, z której dorobku korzysta także nasz współczesny świat. Biblioteka Aleksandryjska miała się stać największą biblioteką starożytności i najważniejszym ośrodkiem gromadzenia i opracowywania wiedzy. Były to pierwsze publiczne i finansowane z państwowych funduszy instytucje badawcze w historii Świata. Ptolemeusz i jego następcy przywiązywali wielką wagę do rozwoju nauki i filozofii. Dzięki ich patronatowi wielki osiągnięcia hellenistycznej nauki wzbogaciły intelektualne i techniczne zasoby całego Świata. Ptolemeusz był świadom możliwości, jakie dawał rozwój nauki i techniki. Chciał wykorzystać najnowsze osiągnięcia greckiej wiedzy do umocnienia swej władzy i przewagi w rywalizacji ówczesnych mocarstw. Być może wsparcie udzielone Muzejonowi i Bibliotece było największym osiągnięciem Ptolemeusza I Sotera z perspektywy dalszych dziejów ludzkości i w największym stopniu wpłynęły na dalszy bieg dziejów Świata.

Ptolemeusz sponsorował także działalność egipskiego kapłana i historyka, Manetona z Sebennytos, który napisał w języku greckim o historii Egiptu, historii sięgającej pierwszych dynastii z końca IV tysiąclecia przed Chr. Maneton był kapłanem w Helipolis, starożytnym ośrodku kultu boga Słońca, Re. Podzielił historię Egiptu na 30 dynastii (podział, którego zręby wykorzystywane są przez egiptologów i historyków do dziś). Opisał historię Egiptu z punktu widzenia egipskiego kapłana, by przedstawić ją nowym, obcym władcom. Maneton był też doradcą Ptolemeusza w kwestiach religijnych i odegrał rolę w wypromowaniu kultu Serapisa. Niestety, z czasów panowania Ptolemeusza I zachowało się niewiele papirusów i szczegółowa rekonstrukcja jego panowania nastręcza badaczom wiele trudności. Np. z 311 r. przed Chr. zachował się akt ślubu: niejaki Herakleides z Temnos poślubił Demetrię z Kos w obecności 6 świadków. Oprócz Egipcjan w Kraju nad Nilem zamieszkiwali wtedy Grecy, Macedończycy, Persowie, Fenicjanie, Żydzi, Persowie, Nubijczycy, Syryjczycy i inni. Było to zatem państwo wielu narodów, wielu religii i kultur. Stanowiło to jedno ze źródeł jego siły. Pisarze zapisujący dokumenty używali greki i staroegipskiego języka demotycznego. Administracja na poziomie lokalnym była obsługiwana przez Egipcjan mówiących językiem demotycznym. Nie dało się rządzić krajem bez rdzennych Egipcjan. Ptolemeusza można więc uważać jednocześnie za obcego władcę, kolonialistę wyżyłowującego Egipt, jak i za mądrego i zapobiegliwego gospodarza, króla dbającego o kraj, który przypadł mu w udziale. Za jego panowania Egipt stał się państwem hellenistycznym, zarządzanym z nowej stolicy, Aleksandrii. Monetyzacja gospodarki postępowała, a na prowincji osiedlali się Grecy i Macedończycy. Rodziły się nowe instytucje, które działały obok starych. Staroegipska, dawna kultura trwała obok inwazyjnej kultury grecko-macedońskiej. Tworzyło się nowe, hellenistyczne państwo i jego oryginalna kultura. Jej wpływ na współczesność był większy, niż bylibyśmy gotowi przyznać. W państwie Ptolemeusza używano zarówno egipskiego, jak i macedońskiego kalendarza. Tego ostatniego używał oczywiście sam król, jego dwór, wojsko i osadnicy.

Ptolemeusz I wprowadził spore zmiany w kilku dziedzinach egipskiego życia. Ważne przekształcenia zostały zainicjowane w gospodarce i obiegu monetarnym. Już w okresie panowania perskiego używano w Egipcie pieniądza w postaci monet, ale w życiu codziennym nadal królowała wymiana barterowa (towar za towar). Ptolemeusz wprowadził nowy system monetarny oparty o pieniądz bity w złocie, srebrze i stopach miedzi. Nie były to oczywiście pierwsze monety bite w Egipcie. Krążyły tu w IV w. przed Chr. imitacje ateńskich srebrnych tetra drachm, złote monety bite przez zbuntowanych przeciw perskiej władzy faraonów dla greckich najemników i inne emisje. Ptolemeusz założył królewskie mennice w Memfis i Aleksandrii. Zaczęto bić monety oparte na ateńskim standardzie wagowym. Pomiędzy 305 a 294 r. przed Chr. królewskie mennice zredukowały wagę srebrnej tetradrachmy z 15,9 g do 14,2 g. Ta operacja przyniosła zyski królewskiemu skarbcowi. Powstawał typowy dla ptolemejskiego Egiptu zamknięty system monetarny. Ale aż do II w. przed Chr. egipskie świątynie utrzymywały własne mennice, w których bito monety. Świątynie pozostały najsilniejszymi i najbogatszymi podmiotami w egipskiej gospodarce. Posiadały własne spichlerze, banki, magazyny i warsztaty. Były ośrodkami produkcji, m. in. piwa, tkanin lnianych i papirusu. Tak jak w poprzednich epokach bogactwo świątyń stawało się nieraz podstawą ekonomicznych przedsięwzięć królów. Władcy z dynastii Lagidów korzystali z zasobów sanktuariów równie chętnie jak ich poprzednicy. Dzięki greckim i macedońskim weteranom i osadnikom osiedlającym się w Egipcie, w kraju upowszechniało się użycie monety. Przyczyniały się do tego także coraz szybciej rozwijające się kontakty handlowe. W transakcjach z kupcami trzeba było używać monety. Egipt eksportował nie tylko swoje zboże, które było najważniejszym zasobem kraju, ale także papirus, natron, len i tkaniny lniane, oraz inne towary, które cieszyły się popularnością na śródziemnomorskich rynkach. Egipt stał się krajem zmonetyzowanej gospodarki, ale na prowincji nadal kwitł handel wymienny.

Ptolemeusz spełniał tradycyjne powinności egipskiego faraona, budował i odnawiał świątynie rodzimych egipskich bóstw. Wydarzenia początkowych lat jego panowania przedstawia zabytek znany jako Stela Satrapy. Jest to stela zaopatrzona w staroegipską, hieroglificzną inskrypcję i relief o treści religijnej nawiązujący do egipskiego mitu o Horusie. Opisuje ona czyny wojenne Ptolemeusza i jego zarządzenia w sposób charakterystyczny dla oficjalnej egipskiej frazeologii: „(…) W siódmym roku pierwszego miesiąca wylewu (Nilu), pod majestatem Horusa, młodzieńca silnego i krzepkiego, obu bogiń Nechbet i Wadżet, Pań Górnego i Dolnego Egiptu, ukochanych bogów, (które) zostały wybrane na urząd przez swego ojca, Złotego Horusa, Pana rządzącego całym krajem. Król Górnego i Dolnego Egiptu, Pan Obu Krajów Ha-ib-Ra Setep-en-Amun, syn Ra Aleksidros żyjący wiecznie, Ukochany przez bogów z Pe i Dep. On jest królem Obu Krajów oraz obcych ziem. W czasie, gdy Jego Wysokość przebywał w Setet, oddał Baket wielkiemu księciu o imieniu Ptolmys. (Był to) młodzieniec silny w obu rękach, błyszczący radą, potężny przywódca, odważny sercem, stojący obiema nogami na ziemi, (w czasie walki) atakujący w gniewie, niepokazujący (wrogowi) pleców. W walce twarz miał zwróconą w stronę swoich wrogów, rękę pewną. Jeśli chwytał łuk, nigdy nie chybiał, jeśli walczył swymi sztyletami, w pobliżu jego żaden (nieprzyjaciel) nie mógł utrzymać się na ziemi. Kiedy bronił się ręką, nikt nie mógł się obronić oboma rękoma przed jego atakiem. Nie żałował niczego, co wyszło z jego ust. Nie ma takich jak on w obu tych krajach oraz w obcych krajach. Przyniósł podobizny bogów, które odnalazł w Setet, i razem ze wszystkimi sprzętami, duszami boga Ra (odniósł je) do świątyni Górnego i Dolnego Egiptu i umieścił je z powrotem w mieście (bogini Wadżet). (Ptolmys) przygotował swoją rezydencję w mieście, którą nazwał fortecą Króla Dolnego i Górnego Egiptu Meri-Amona, Setepen-Ra, syna Ra, Aleksidrosa (położoną) przy brzegu Wielkiego Morza Haw-nebu, która wcześniej była nazwana Ra-kodet. (…) Ten wielki książę powiedział: „Konieczne jest wydanie dekretu, który zostanie napisany w biurze pisarskim, przez królewskich pisarzy rozrachunkowych z następującymi słowami: „Ptolmys, chaszadrapan, daje kraj (bogini Edżo) Horusowi, mścicielowi swojego ojca, Panu z Pe i Dep i Edżo (bogini) z Pe i Dep od tego dnia na wieczność, razem z jego wszystkimi miastami i wszystkimi osadami i ze wszystkimi osobami. Ze wszystkimi polami, z całą wodą, z całym bydłem, owcami, gazelami, świniami i osłami wraz z każdym dobrem, które przyszło pośród innych darów, wraz z innymi była dana (krajowi), wraz z darowizną, którą ustanowił Król Górnego i Dolnego Egiptu, Pan Obu Krajów, Chababasz, wiecznie żyjący. Południowa (granica) znajduje się w okręgu z Domem Buto, razem z dolnoegipskim (miastem) Wenu (i jego) dwoma bramami (ujściami) Nilu. Północna (granica) znajduje się na plaży Wielkiej Zieleni. Na zachodzie znajdują się dwie bramy (ujścia) biegu rzeki. (…)” (tłum. A. Wojciechowska). Tekst ze Steli Satrapy przedstawia macedońskiego króla jako władcę podobnego do dawnych faraonów, takich jak Senuseret I. Nawiązuje do Proroctwa Neferti z odległych czasów Średniego Państwa. Ptolemeusz jest tu przedstawiany jako faraon o boskim statusie, dbający o sprawy kultu religijnego. Nie przeszkodziło mu to w promowaniu kultu nowego bóstwa Serapisa, wywodzącego się od egipskiego Osor Hapi. Według przekazu Plutarcha z Cheronei i Tacyta nowy kult stworzyli Nawego polecenie egipski kapłan Maneton z Sebennytos i grecki kapłan Timoteos, członek kolegium kapłańskiego z Eleusis. Posąg bóstwa sprowadzono z Synopy nad Morzem Czarnym (w Azji Mniejszej). Kult Serapisa był synkretyczny i łączył cechy religii greckiej i egipskiej. Ptolemeusz I Soter miał co najmniej cztery żony i dwanaścioro dzieci. Następcę tronu, Ptolemeusza II Filadelfosa, spłodził w wieku 60 lat. Był też wziętym pisarzem i historykiem. Sponsorował działalność uczonych, m. in. słynnego matematyka Euklidesa. W 285 roku przed Chr. powołał do godności współrządcy swego syna Ptolemeusza II Filadelfosa. Zmarł śmiercią naturalną w 282 r. przed Chr. Ptolemeusz II objął po nim władzę.

Ptolemeusze byli jednak władcami potężnego państwa, obejmującego poza Egiptem także inne terytoria. Ich ambicją było uczestnictwo w rywalizacji politycznej i militarnej toczącej się we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Jednocześnie musieli zabieg o dobrostan Egiptu, który był podstawą i bazą ich dynastycznej władzy. Chcieli panować nad Cyprem, Syrią i Palestyną, by udaremnić ewentualne próby inwazji na Egipt. Cypr i Liban dostarczały im drewna niezbędnego do budowy floty wojennej. Motorem ekspansji były nie tylko konflikty między Egiptem a innymi hellenistycznymi państwami, ale także zabezpieczenie szlaków handlowych, poszukiwanie rynków zbytu i źródeł surowców. Podstawą politycznej potęgi Lagidów była silna i dobrze wyszkolona armia. 20-tysięczna armia pierwszego Ptolemeusza była rozbudowana i wzbogacana o nowe oddziały. W jej skład wchodzili nawet jeńcy wojenni wzięci do niewoli w czasie zwycięskich kampanii. Tak stało się np. z żołnierzami Antygona Jednookiego, którzy po bitwie pod Gazą w 312 roku przed Chr. zaczęli służbę w armii Ptolemeusza I. Za Ptolemeusza II, ok. 270 r. przed Chr. wojsko liczyło już co najmniej 57 tysięcy piechoty i 23 tysiące jazdy. W jej skład wchodziły też oddziały słoni bojowych. W Kraju nad Nilem istniały małe forty, miejsca obwarowane broniące ważnych miejsc i obsadzone wojskiem. Istniała kategoria wojskowych osadników zwanych kleruchami lub katoikami. W zamian za gotowość do służby wojskowej na rzecz króla otrzymywali oni nadziały ziemi, które uprawiali. Byli to przede wszystkim Macedończycy i Grecy. Osiedlano ich głównie w Oazie Fajum. Nadziały ziemi otrzymywali także rdzenni egipscy żołnierze zawodowi zwani machimoi. Działki mogły mieć od 25 do 100 arur (jednostka powierzchni równa 0,28 ha). Żołnierze pilnowali porządku wewnętrznego w kraju i spełniali funkcje policyjne (nie istniały odrębne formacje typu policyjnego). Ptolemeusze często uzupełniali skład armii najemnikami, rekrutowanymi w Grecji, Azji Mniejszej i Lewancie. Potężna była ptolemejska flota operująca nie tylko na Nilu i Morzu Śródziemnym, ale także na Morzu Czerwonym. Statki budowano w stoczniach Fenicji i Cypru. Poważnym problemem było pozyskanie wyszkolonych wioślarzy, rekrutujących się spośród wolnej, ale ubogiej ludności śródziemnomorskich wybrzeży. Flota ptolemejska potrzebowała ich aż 90 tys.

Lagidzi odziedziczyli strukturę administracyjną kraju po poprzednikach. W Egipcie były tylko 3 miasta posiadające status greckich polis: Aleksandria, dawna grecka kolonia Naukratis i Ptolemais. Cały kraj dzielił się po staremu na nomy (okręgi administracyjne) i wsie (komai). Nomów było w sumie około 40 (ich liczba była zmienna w czasie). Od III w. przed Chr. naczelnikami nomów byli strategowie. Lagidzi odziedziczyli po faraonach i Achemenidach sprawny aparat administracyjny kraju opłacany z królewskiej szkatuły. W administracji nomów ważną rolę pełnili nomarchowie, ekonomowie i pisarze królewscy, pomagający strategowi w czynnościach urzędowych i zarządzaniu. Wyższe stanowiska administracyjne obsadzali Grecy i Macedończycy, a niższe Egipcjanie. Czasem nomy łączono w większe jednostki zarządzane przez epistrategów. Do najwyższych urzędników należeli naczelnicy Cypru i Aleksandrii, szefowie biur królewskich, dowódcy. Na czele administracji stał diojketes, odpowiadający za zarządzanie i gospodarkę Egiptu, pełniący funkcję jakby szefa rządu. Większa część gruntów w Egipcie należała do króla i była administrowana pod kierunkiem jego urzędników. Nazywano ją ge basilike (ziemia królewska). Uprawiali ją ludzie posiadający status „królewskich rolników”. Byli to często ludzie o wysokim statusie społecznym i materialnym, którzy wynajmowali ziemię królewską egipskim rolnikom, trudniącym się jej uprawą. Ważną kategorię gruntów stanowiły majątki świątyń, czyli ge hiera (ziemia święta). Rosła także powierzchnia gruntów uprawiana przez osadników wojskowych. Król często obdarowywał ziemią uprawną urzędników, dowódców i ludzi zasłużonych. Jednak w razie nielojalnego postępowania mógł taki dar odebrać. Istniały także większe i mniejsze majątki prywatne. Ziemię uprawiali bezpośrednio wolni chłopi, którzy posiadali domy i ogrody, ale obrabiali grunta dzierżawione od króla, urzędników, świątyń i właścicieli ziemskich. Za podział gruntów i przydzielanie działek do uprawy poszczególnym rolnikom (co było szczególnie ważne po wylewach Nilu) odpowiadali królewscy urzędnicy. Była to stara egipska praktyka, ale rodziła ona liczne nadużycia i konflikty. Chłopi bronili się przed samowolą urzędników odmawiając pracy, organizując strajki, czy uciekając na pustynię. Lagidzi zaczęli po raz pierwszy w historii Egiptu pobierać podatki w pieniądzu (dotychczas pobierano je w naturze). Zbiorem podatków zajmowali się urzędnicy, a wynajęci przez państwo dzierżawcy podatków mieli zapewnić odpowiednią wysokość ściąganych kwot. Dzierżawa podatków była zajęciem jednocześnie zyskownym i ryzykownym. Podejmowały się go osoby prywatne i specjalnie zawiązywane spółki. Przy poborze podatków dochodziło niekiedy do nadużyć. Państwo było poważnym czynnikiem w gospodarce ptolemejskiego Egiptu. Ziemia królewska była uprawiana na podstawie sporządzanego centralnie planu uprawy gruntów. Przygotowywano go na podstawie informacji przesyłanych przez lokalnych urzędników. Pod kontrolą państwa przebiegała też produkcja i dystrybucja olejów. Nasiona roślin oleistych (przede wszystkim sezamu), uprawianych przez chłopów były sprzedawane dzierżawcom monopolu królewskiego po ustalonych z góry cenach. Trafiały do magazynów królewskich, a stamtąd do kontrolowanych centralnie olejarni. Nawet jeśli należały one do świątyń, czy osób prywatnych, ich plan produkcji był wyznaczany centralnie. Państwo czerpało zyski ze sprzedaży oleju w kraju i poza jego granicami. Państwo ingerowało też w produkcję tkacką i nakładało podatki licencyjne na rzemieślników. Warto przy tym pamiętać, że poza wymienionymi działami gospodarki istniały dziedziny wolne od państwowej interwencji. Wielką siłę kulturalną, religijną i ekonomiczną stanowiły egipskie sanktuaria i ich kapłani. Najpotężniejsze były świątynie Ptaha w Memfis i Amona w Tebach. Zarządzały nimi potężne rody kapłańskie wywodzące się jeszcze czasów niepodległego Egiptu faraonów. Świątynie posiadały olbrzymie majątki ziemskie, warsztaty rzemieślnicze, spichlerze i magazyny. W ich skarbcach spoczywały ogromne zasoby kruszców szlachetnych, cennych przedmiotów i pieniędzy. Tysiące ludzi było od nich zależnych. Gospodarka świątynna podlegała jednak kontroli królewskiej administracji. Świątynie cieszyły się prawem azylu. Kult religijny, zwyczaje i przepisy kultowe były podobne do tych z czasów niezależnego Egiptu faraonów. Świątynie podtrzymywały istnienie egipskiej religii, języka, kultury i pisma hieroglificznego.

Grecy i Macedończycy przybywający do Egiptu ze świata egejskiego stanowili grupę uprzywilejowanej ludności i zazwyczaj trzymali się razem. Większa ich liczba zamieszkiwała Dolny Egipt, a w Górnym było ich zdecydowanie mniej. Pochodzili z różnych greckich poleis. Byli wśród nich zarówno ludzie zamożni, jak i ci ubożsi, pracujący w warsztatach rzemieślniczych i na roli. Znali techniki obracania pieniądzem i operacje finansowe, co stawiało ich na uprzywilejowanej pozycji w stosunku do Egipcjan. Czerpali dochody z operacji bankowych, dzierżawy podatków i monopoli, udzielania pożyczek, spekulacji produktami rolnymi. Zajmowali eksponowane pozycje w aparacie władzy i administracji. Jednocześnie byli dość podatni na miejscowe, egipskie wpływy, zwłaszcza w dziedzinie religijnej. Zawiązywano mieszane, grecko-egipskie małżeństwa. Egipcjanie, mimo szacunku okazywanego przez królów z dynastii Lagidów egipskiej religii i tradycjom byli w mniej korzystnej sytuacji. Rzadko obejmowali najwyższe stanowiska w administracji. W czasach Ptolemeusza I egipski arystokrata Nektanebo był naczelnikiem kilku nomów i dowódcą egipskich oddziałów królewskiej armii. Z biegiem czasu narastała niechęć i wrogość mas egipskiej ludności do Hellenów i Macedończyków. Ujawniała się ona najczęściej w chwilach kryzysu. Egipcjanie szczególnie nienawidzili kosmopolitycznej Aleksandrii i jej mieszkańców. Paradoksalnie, mimo tej wrogości, grecka kultura i tożsamość pozostawała atrakcyjna. Wielu miejscowych starało się ją przyjąć, gdyż dawała szanse społecznego i ekonomicznego awansu…

Literatura

A. Ziółkowski, Historia Powszechna: Starożytność, Warszawa, 2009.

F. W. Walbank, A. E. Astin, M. W. Frederiksen, R. M. Ogilvie, The Cambridge Ancient History : Volume 7, Part 1: The Hellenistic World, Cambridge, 1984.

M. I. Rostovtzeff, The Social and Economic History of the Hellenistic World, Oxford, 1941.

E. Wipszycka, B. Bravo, Historia starożytnych Greków: tom III : Okres hellenistyczny, Warszawa, 2010.

A. Chaniotis, Age of Conquests: The Greek World from Alexander to Hadrian, London, 2018.

F. L. Holt, The treasures of Alexander the Great: how one man’s wealth shaped the World, Onassis Series in Hellenic Culture, Oxford, 2016.

P. McKechnie, J. A. Cromwell (red.), Ptolemy I and the Transformation of Egypt, 404–282 BCE, Mnemosyne Supplements : History and Archaeology of Classical Antiquity, vol. 415, Leiden, Boston, 2018.

L. Russo, Zapomniana rewolucja : Grecka myśl naukowa a nauka nowoczesna, Kraków, 2005.

A. Wojciechowska, Stela satrapy Ptolemeusza (przyszłego Ptolemeusza I Sotera), Meander, vol. 75, 2020, s. 81-101.

Diodor Sycylijski, Starożytności egipskie (Biblioteka Historyczna I) = Aegyptiaca (Bibliotheca Historica I), przeł M. Wróbel, red. S. Dworacki, kom. L. Mrozewicz, Fontes Historiae Antiquae: Zeszyty Źródłowe do Dziejów Społeczeństw Antycznych, Zeszyt XXXII, Poznań, 2016.

V. Gordon Childe, O rozwoju w historii, Warszawa, 1963.