Ameryka Północna od wczesnego do początków późnego okresu archaicznego (9000-2000 lat przed Chr.) i Ameryka Południowa w okresie archaicznym (8000-2000/1000 przed Chr.) poza obszarem centrów cywilizacji

Na obszarze Nowego Świata narodziły się niezależne centra neolityzacji w Andach i Mezoameryce. Rozwój społeczności rolniczych w tych dwóch regionach doprowadził do powstania pierwszych cywilizowanych, zurbanizowanych społeczeństwa w tej części Świata. Pozostałe tereny Obu Ameryk zajmowały społeczności ludzkie żyjące na niższym stopniu rozwoju społecznego i gospodarczego. Jednak i one miały swoje osiągnięcia i były twórcami oryginalnych kultur. Amerindianie tworzyli niepowtarzalną mozaikę ludów i kultur. Nauczyli się wykorzystywać zasoby naturalnego środowiska, które na obszarze Obu Ameryk pozostaje tak różnorodne. Poza obszarami, gdzie rozwijało się rolnictwo miejscowe grupy ludzkie nadal polegały na kombinacji łowiectwa, zbieractwa i rybołówstwa.

We wschodniej części Ameryki Północnej przejście od okresu paleoindiańskiego do wczesnego okresu archaicznego dokonało się w warunkach przemiany klimatu plejstoceńskiego na postglacjalny. Strefy klimatyczne i roślinne przesunęły się na północ. Wschodnią część kontynentu zajęły lasy mieszane i iglaste. Początek okresu archaicznego oznaczał początek procesu dostosowywania się społeczności zamieszkujących Obie Ameryki do zmieniających się warunków naturalnych. Na początku tryb życia społeczności okresu paleoindiańskiego i archaicznego nie różnił się od siebie w znaczącym stopniu. Dopiero w środkowym okresie archaicznym zaszły istotniejsze zmiany. Jako źródło pożywienia zaczęto wykorzystywać np. orzechy drzew z rodzaju Carya (orzesznik). W środkowym okresie archaicznym społeczności północnoamerykańskie zaczęły uprawiać dwa gatunki roślin dyniowatych: tykwę pospolitą (Lagenaria siceraria) i dynię zwyczajną (Cucurbita pepo). Pochodząca z Afryki i Eurazji tykwa pospolita była znana w Ameryce już 9000-8000 lat temu. Być może przywędrowała tu już z Paleoindianami, którzy dotarli do Nowego Świata z Azji (na co wskazują niektóre badania), bądź przypłynęły z Afryki przez Ocean Atlantycki dzięki prądom morskim, co sugerują wyniki najnowszych badań. W okresie środkowego holocenu (7000-4000 przed Chr.) ustabilizowała się linia brzegowa Obu Ameryk i bieg najważniejszych cieków wodnych. Krajobraz zaczął przypominać ten, który znamy współcześnie. Społeczności Amerindiańskie zamieszkujące geograficznie i przyrodniczo zróżnicowany Nowy Świat dysponowały sporym arsenałem narzędzi i broni wykonanych z kamienia, kości, rogu i drewna. Rozwinęły także wytwarzanie przedmiotów z rozmaitych włókien roślinnych: ubrań, koszy, sieci, sznurów i innych. Północnoamerykańscy łowcy-zbieracze okresu archaicznego doskonale przystosowali się do warunków środowiska, w którym żyli. W lasach złożonych z dębów i orzesznika powodowali sztuczne pożary, by oczyścić grunt pod tak poszukiwane drzewa dostarczające jadalnych orzechów. Tworzyli w ten sposób także otwarte lasy, sawanny i prerie, które były sprzyjającym środowiskiem dla zwierzyny łownej. Przypominało to praktyki znane z mezolitycznej Europy. Czasami obdzierano z kory niektóre drzewa, by doprowadzić do ich śmierci i zrobić miejsce dla bardziej pożądanych gatunków.

Początkowo ludność okresu archaicznego w Ameryce Północnej zorganizowana była w małe, zbieracko-łowieckie gromady, zwane mikrogrupami, liczące około 10 osób. Z biegiem czasu łączyły się one w większe makrogrupy, liczące dziesiątki osób. We wczesnym i środkowym okresie archaicznym (ok. 9500-4000 lat przed Chr.) ludność Ameryki Północnej korzystała z coraz cieplejszego klimatu wczesnego i środkowego holocenu. Tworzyły się wówczas regionalne grupy kulturowe, charakteryzujące się zróżnicowanym inwentarzem kamiennych narzędzi. Zmniejszyła się mobilność gromad ludzkich, które przemierzały teraz tylko określone, ograniczone terytoria, a nie cały kontynent. Na obszarze Wielkiej Kotliny rozwinął się jeszcze w późnym plejstocenie „paleoarchaiczny” tzw. zachodni horyzont bifacjalny (11200-9600 lat przed Chr.), stworzony przez ludność migrującą wzdłuż wybrzeży Oceanu Spokojnego. Twórcy tej formacji kulturowej wytwarzali dwustronne ostrza ze skał wulkanicznych, obsydianu i czertu. W holocenie kultura Amerindiańskich społeczności archaicznych rozwijała się w rytmie cieplejszych i chłodniejszych wahnięć klimatycznych. Okres archaiczny trwał ponad 8200 lat i obejmuje ponad połowę czasu, w którym ludzie zasiedlają Ameryki. W tym niezwykle długim okresie rozwinęła się wielka rozmaitość lokalnych kultur. Obok zjawiska pewnej izolacji tych kultur w początkowym okresie, mamy do czynienia z wielostronnymi kontaktami i wymianą pomiędzy nimi. We wczesnym okresie archaicznym na kontynencie północnoamerykańskim dominowały małe, bardzo ruchliwe grupy ludzkie. Jedynym śladem bardziej rozwiniętych struktur i praktyk społecznych jest powstawanie cmentarzysk pod koniec okresu archaicznego, zwłaszcza na południowym wschodzie kontynentu. Nadal szeroko używano ostrzy oszczepów do polowania. Ważne stanowiska z końca plejstocenu i początków okresu archaicznego zostały przebadane przez archeologów na obszarze Półwyspu Floryda. Są to stanowiska bagienne, zachowane na terenach podmokłych sąsiadujących z wybrzeżem morskim. Jednym z nich było Page-Ladson, zlokalizowane w nurcie rzeki Aucilla. Było ono zasiedlone w okresie 14500-7500 lat przed Chr. Znaleziono tu kości mastodonta amerykańskiego (Mammut americanum), a także nasiona dyni zwyczajnej. Ważnym stanowiskiem z wczesnego i środkowego okresu archaicznego jest Icehouse Bottom, położone na brzegu rzeki Little Tennessee. W okresie 8500-6000 lat przed Chr. było to obozowisko łowców-zbieraczy zasiedlane sezonowo przez grupy ludzkie, które budowały swe schronienia z drewna, mat, gałęzi i skór. Mieszkańcy wytwarzali maty i koszyki, których odciski zachowały się w paleniskach. Żywili się orzechami o owocami leśnymi, a także mięsem upolowanych zwierząt (oposów, jeleni, królików, szopów praczy, wiewiórek i ptaków. Poławiali także ryby rzeczne i polowali na żółwie. Konstruowali pułapki, sieci na ryby, sznury rybackie. Na bagiennym stanowisku Windover Pond na Florydzie archeolodzy odkryli cmentarzysko z okresu 6000-5000 lat przed Chr. Doskonale zachowały się tu ciała ludzi, zawinięte w całuny i pochowane w jamach wydrążonych w torfie. Do podłoża przymocowano je drewnianymi palikami. Znaleziono tu aż 168 ciał, z których wiele posiadało nawet zachowane mózgi. Wielu pochówkom towarzyszyły przedmioty z plecionki, drewna oraz tykwy. Lokalna grupa zbieracko-łowiecka chowała tu swych zmarłych w ciągu ok. tysiąca lat. Obecność cmentarzysk na Florydzie świadczy o powstaniu grup identyfikujących się z określonym terytorium. Jest też wyrazem wierzeń łączących życie pozagrobowe ze środowiskiem wodnym. Tego typu treści religijne były jeszcze długo obecne w kulturach wschodniej części Ameryki Północnej. Dopiero ok. 5000 lat przed Chr. pochówki na obszarach podmokłych Florydy zostały zastąpione pochówkami na terenach suchych, np. pod śmietniskami muszlowymi. Na obszarze Doliny Missisipi zanikła w początkach okresu archaicznego kultura Dalton wraz z jej rozbudowanymi ceremoniami i rytuałem pogrzebowym. Wraz ze stabilizacją klimatu i wzrostem demograficznym zastąpiły ją mniejsze grupy ludzkie.

W środkowym okresie archaicznym, od ok. 4500 lat przed Chr. na obszarze Ameryki Północnej, zwłaszcza w jej południowo-wschodniej części rozwinęły się nieco bardziej zaawansowane społeczeństwa. Pojawiła się architektura monumentalna w postaci kopców i nasypów wznoszonych ziemi i tysięcy muszli. Pojawiły się one po raz pierwszy w dorzeczu dolnej Missisipi oraz na wybrzeżach Półwyspu Florydy. W pochówkach widoczne jest zróżnicowanie darów grobowych w zależności od statusu społecznego pochowanych osób. Powstały sieci wymiany dalekosiężnej, którymi wędrowały przedmioty takie, jak wyroby miedziane ze Środkowego Zachodu, narzędzia z różnych rodzajów skał i muszle znad Oceanu Atlantyckiego. Zaczęto produkować złożone wyroby z różnych materiałów, których główną funkcją było podkreślanie statusu społecznego właścicieli. Były wśród nich topory, narzędzia bifacjalne i miotacze oszczepów (atlatl), nieraz wielkich rozmiarów. Wielkie ostrza kamienne oszczepów typu Benton były używane i wymieniane na obszarze dorzeczy rzek Tombigbee, środkowej Tennessee i środkowej Cumberland w okresie 4500-4000 lat przed Chr. Ich wymiana służyła umacnianiu sojuszy i kontaktów między grupami. Pojawiły się niestety także liczne dowody na walki zbrojne i przemoc pomiędzy grupami ludzkimi w postaci uszkodzeń widocznych na kościach zmarłych i grotów pocisków w szkieletach. Na tym etapie w wielu miejscach wyewoluowały już społeczeństwa segmentarne i plemienne, które mogły toczyć między sobą potyczki lub wielkoskalowe wojny. Mogły one także organizować pracę dużych grup ludzi na wielką skalę, co zaowocowało tworzeniem pierwszych ziemnych budowli monumentalnych. Tylko w niektórych regionach peryferyjnych nadal bytowały małe społeczności pozostające na stopniu rozwoju gromady zbieracko-łowieckiej. Obraz życia nowych społeczności segmentarnych dają takie stanowiska jak Eve w dolinie rzeki Tennessee. Odkryto tutaj stanowisko archeologiczne w formie sporego, owalnego kopca składającego się w dużej mierze z nawarstwień kulturowych. Funkcjonowało ono w środkowym i późnym okresie archaicznym. Znaleziono tu wiele narzędzi kamiennych, a także wykonanych z kości i rogu. Na stanowisku odkryto 198 pochówków ludzkich i liczne pochówki psów. Znaleziska organiczne wskazują, że mieszkańcy tego obszaru polowali na jelenie, zbierali orzechy i muszle małży rzecznych oraz rośliny. Pochówkom zmarłych często towarzyszyły dary grobowe. Ważne dane dotyczące życia społeczności środkowego okresu archaicznego przyniosły badania stanowiska Koster w stanie Illinois, położonego w dolinie rzeki Illinois. Było to miejsce zasiedlane sezonowo przez różne grupy ludzkie. Odnaleziono tu pozostałości obozowisk mieszkalnych i krótkotrwałych obozowisk służących eksploatacji różnych zasobów naturalnych. W środkowym okresie archaicznym mieszkańcy żyli tu w długotrwale zasiedlonych obozowiskach mieszkalnych (bazowych). Domy na planie prostokąta z paleniskami były tu wznoszone na ziemnych platformach. Towarzyszyły im liczne jamy służące do przechowywania i przygotowywania żywności. Mieszkańcy chętnie łowili ryby i polowali na migrujące ptaki wodne. Zbierali rośliny jadalne i uprawiali dynie. Obok istniało cmentarzysko, na którym chowano ludzi i udomowione psy. Około 6000 lat przed Chr. uprawa dyni zwyczajnej zaczęła się rozpowszechniać w archaicznej Ameryce Północnej. Około 4500-3000 lat przed Chr. obszar tej uprawy sięgnął Pensylwanii i Maine. Używano ich jako elementów sieci rybackich i naczyń. Ze stanowiska Phillips Spring w Missouri znane są większe od dzikich nasiona udomowionej dyni, pochodzące sprzed 2500 lat przed Chr. Upowszechniły się także uprawy słonecznika, podbrodu bagiennego i jadalnych roślin z rodziny Chenopodioideae, udomowionych we wschodniej części Ameryki Północnej. Nastąpiło to w okresie 2500-2000 lat przed Chr. Dzięki przyswojeniu sobie znajomości tych roślin upowszechniła się gospodarka wytwarzająca, zwłaszcza na rozległych terenach Wschodniego Obszaru Leśnego Ameryki Północnej.

Mieszkańcy wschodniej części Ameryki Północnej udomowili kilka podstawowych gatunków roślin: dynię (Cucurbita pepo), słonecznik (Helianthus annuus), roczny podbród bagienny (Iva annua), rdest wyprostowany (Polygonum erectum), maygrass (Phalaris caroliniana) i jęczmień mały (Hordeum pusillum). Rośliny te znane są pod nazwą wschodniego kompleksu rolniczego i zostały stopniowo i powoli udomowione przez człowieka w okresie 8000-1000 przed Chr. Różne grupy ludzkie zaczynały od intensywnego zbieractwa wymienionych gatunków, dochodząc w końcu do ich udomowienia i uprawy. Produkcja żywności wśród społeczeństwa wschodniej części Ameryki Północnej pozostawała jednak przez długi czas na stosunkowo niskim poziomie, spełniając rolę uzupełniającą w stosunku do łowiectwa i zbieractwa. Grupy Amerindian coraz lepiej wykorzystywały zasoby naturalne i zmieniały lokalny krajobraz. W późnym okresie archaicznym upowszechniły się w Ameryce Północnej niektóre udomowione rośliny nasienne, co jest widoczne w materiale ze stanowisk otwartych i ze schronisk skalnych. W tym okresie nad dużymi rzekami powstawały liczne stałe osady i śmietniska muszlowe, świadczące o wykorzystywaniu zasobów rzecznych.

Około 4000-2800 lat przed Chr. na obszarze dorzecza Dolnej Missisipi w Luizjanie mieszkańcy wznosili kompleksy ceremonialnych kopców ziemnych w miejscach takich jak Watson Brake, Caney czy Frenchman’s Bend. Były to zwykle kopce koliste lub wzniesione na planie litery U. Usypywano je z ziemi lub tysięcy muszli małży. Największym z nich jest kompleks Watson Brake wzniesiony ok. 3500/3400-3000 lat przed Chr. Był to zespół jedenastu kopców o wysokości dochodzącej do 17 metrów. Otaczały one okrągły plac. Takie założenia mogły spełniać liczne funkcje kultowe, gospodarcze i społeczne. W Watson Brake wytwarzano kamienne paciorki i spożywano zbiorowe posiłki złożone z zebranych roślin, złowionych ryb i mięsa upolowanych zwierząt. W okresie 3000-2000 przed Chr. na wielu obszarach Ameryki Północnej pojawiły się półstałe obozowiska, zamieszkane przez ludność trudniącą się zarówno zbieractwem i łowiectwem, jak i uprawą niektórych gatunków roślin. Stosunkowo wcześnie na osiadły tryb życia przeszły grupy mające dostęp do zasobów morskich i nadbrzeżnych. Na wybrzeżu Oceanu Spokojnego w Mezoameryce powstawały duże śmietniska muszlowe, takie jak te z Tlacuachero na brzegach dzisiejszego stanu Chiapas.

Na obszarze środkowej i zachodniej części Ameryki Północnej rozwijały się kultury, których życie społeczno-gospodarcze było oparte o gospodarkę przyswajającą. Społeczności zamieszkujące wybrzeża Oceanu spokojnego świetnie wykorzystywały możliwości nadbrzeżnego środowiska i charakteryzowały się większą populacją i gęstością zaludnienia niż rozwijające się dalej na wschód grupy, które zaadaptowały uprawę roślin. Żyły tutaj grupy ludzkie wędrujące sezonowo i wykorzystujące lokalne zasoby w ramach ściśle określonych terytoriów. Polowały one na różne gatunki zwierząt, od królików i jeleni po kozły górskie. Także tutaj zmieniano lokalny krajobraz za pomocą sztucznie wywoływanych pożarów. Bardzo zmyślnie wykorzystywano zasoby oceanu i spływających do niego rzek, czego przejawem były połowy ryb łososiowatych. Na obszarze Wielkich Równin egzystowały społeczności, których głównym źródłem utrzymania było polowanie na stada zamieszkujących tutejszy step (prerię) bizonów amerykańskich (Bos bison). Techniki polowania na te zwierzęta rozwinęły się szczególnie w okresie 10000-5000 lat przed Chr. Prowadziły je małe grupy łowców, które urządzały wielkie łowy w okresie jesiennym, aby zgromadzić odpowiednią ilość pożywienia na zimę. Do polowań wykorzystywano naturalne formy terenu, takie jak wąwozy kotliny i urwiska. W czasie polowań zabijano nieraz tysiące zwierząt, które zamarznięte i pokryte śniegiem w ziemie służyły jako rezerwuar mięsa. Znane są stanowiska związane z takimi wielkimi łowami, takie jak Head-Smashed-In w Albercie. To stanowisko było użytkowane już od ok. 3800 lat przed Chr. aż do XIX w. po Chr. Odkryto tu kości 125 tys. bizonów. Wiele grup migrowało sezonowo na obszar górskie i podgórskie, gdzie polowano na inne gatunki zwierząt. Na skutek masowych polowań populacja bizonów spadła, co zmusiło ludzi do szukania innych źródeł pożywienia. Masowe polowania powróciły dopiero w późnym okresie archaicznym. Na północno-zachodnim, pacyficznym wybrzeżu Ameryki Północnej żyły w okresie archaicznym grupy ludzkie, których życie było oparte o eksploatację zasobów morskich. Znane są ze stanowisk archeologicznych takich, jak Anangula i Namu. Rozwinęły one rybołówstwo i polowanie na ssaki morskie. W środkowym okresie archaicznym zaczęły poławiać ryby za pomocą sieci i zbierać morskie skorupiaki i mięczaki. Około 4500 lat przed Chr., wraz ze stabilizacją poziomu morza ustabilizowało się tutejsze osadnictwo. Około 2000 lat przed Chr. pojawiły się tu oznaki wyższego statusu społecznego, takie jak modelowanie czaszek dzieci, specjalne kolczyki noszone w ustach i policzkach oraz obiekty zoomorficznej sztuki. Tutejsze społeczności budowały swoje domy i łodzie z drewna żywotnika olbrzymiego (Thuja plicata), nazywanego czasem potocznie, acz niepoprawnie cedrem. Około 2500 lat przed Chr. rozpoczął się okres brutalnej, endemicznej wojny pomiędzy społecznościami zamieszkującymi zachodnie wybrzeże Ameryki Północnej. Przyczyną była prawdopodobnie wzrastająca konkurencja o zasoby. Wykształciły się wówczas grupy wyspecjalizowane w eksploatacji poszczególnych zasobów. Społeczności żyjące na obszarze Wielkiej Kotliny zmagały się na początku holocenu z ostrzejszym i zimniejszym klimatem. Tutejsze kultury, zaliczane do pustynnego okresu archaicznego znane są m. in. ze stanowisk jaskiniowych, takich jak Hogup Cave i Danger Cave. Mieszkańcy tych grot, począwszy od ok. 7000 lat przed Chr. polowali na wodne ptactwo na słonych bagnach i nad jeziorami i zbierali jadalne nasiona solirodu (Salicornia). W jaskiniach zachowały się liczne przedmioty z materiałów organicznych: drewna, skóry, piór, włókien roślinnych, takie jak sandały, maty i torby. Wiele z nich ma ponad 9000 lat (zostały wytworzone 7000-7500 lat przed Chr.). Na obszarze Kalifornii żyli w okresie archaicznym łowcy polujący po wyginięciu amerykańskiej megafauny na mniejsze zwierzęta (antylopy, jelenie, zające i inne). Wytwarzali kościane narzędzia i koszyki z roślinnych włókien. Znaleziska kamiennych rozcieraczy świadczą o szerszym wykorzystywaniu pokarmów roślinnych, zwłaszcza żołędzi i innych orzechów. Rozwijał się połów ryb łososiowatych. Mimo, że grupy ludzkie migrowały sezonowo, zakładały też w wielu miejscach długotrwałe obozowiska. Cykl migracji zakładał zimowanie w obozowiskach na terenach nizinnych i nadmorskich i spędzanie lata w obszarach górskich. Około 4500 lat przed Chr. rozwijały się lokalne sieci wymiany. Jej przedmiotem były muszle morskie oraz wyroby ze steatytu, obsydianu i innych rodzajów skał. Około 2000 lat przed Chr. w archaicznych społecznościach Kalifornii uaktywnili się szamani, którzy leczyli i odprawiali obrzędy religijne. Pozostałością ich działalności są amulety i kryształy kwarcu używane w trakcie ceremonii.

Na obszarze Ameryki Południowej również zamieszkiwały bardzo zróżnicowane społeczności ludzkie, reprezentujące rozmaite przystosowania do lokalnych warunków środowiskowych. Wielki wpływ na życie mieszkańców tego kontynentu miała nie tylko jego rozciągłość południkowa, ale także wpływ klimatyczny zjawiska El Niño. W północnej części Ameryki Południowej najpełniejsza sekwencja warstw archeologicznych w regionie pochodzi ze schroniska skalnego Aguadulce w Panamie, zamieszkanej w okresie 10500-7500 lat przed Chr., a następnie ok. 5150-3800 lat przed Chr. Znaleziono tu między innymi liczne narzędzia bifacjalne i kamienne rozcieracze do przyrządzania bulw i nasion roślin. Mieszkańcy Aguadulce spożywali maniok, kukurydzę i marantę trzcinowatą. Już około 5800 lat przed Chr. mieszkańcy Pacyficznej Równiny Nadbrzeżnej w środkowej Panamie zaczęli zajmować wypaleniskową gospodarką rolniczą, opartą o uprawę kukurydzy, co zaowocowało deforestacją omawianego obszaru. Około 2920 lat przed Chr. w schronisku skalnym Aguadulce i na pobliskich śmietniskach muszlowych pojawiła się tzw. ceramika Monagrillo. Południowoamerykańskie Niziny Pacyficzne i północna część Ameryki Południowej stały się obszarem, na którym miejscowe społeczności zbieracko-łowieckie dość wcześnie wypracowały oryginalne praktyki gospodarcze. Już około 9 tys. lat przed Chr. zaczęły uprawiać marantę trzcinowa, dyniowate, marantowate. Zmieniały środowisko tropikalnych lasów dzięki wycince drzew i selektywnemu sadzeniu niektórych gatunków. Około 5850 lat przed Chr. mieszkańcy nizinny obszarów leśnych północnej części kontynentu południowoamerykańskiego zaadaptowali uprawę kukurydzy i manioku, ale osiadły tryb życia związany z budowaniem wiosek przyszedł nieco później. Około 5000 lat przed Chr. w północnej Kolumbii zaczęto używać pierwszych naczyń ceramicznych. Ich użytkownicy zajmowali się głównie zbiorem dziko rosnących roślin i eksploatacją zasobów morskich, po której pozostały liczne śmietniska muszlowe. Rolnictwo i ogrodnictwo w tym regionie stało się istotnym uzupełnieniem gospodarki opartej o łowiectwo i zbieractwo.

Na północnym wybrzeżu Oceanu Spokojnego, na obszarze Kolumbii i Ekwadoru, żyły społeczności zamieszkujące obszary brzegu morskiego i lasów tropikalnych. Ślady zasiedlenia we wczesnym okresie archaicznym są tu stosunkowo nieliczne. W środkowym okresie archaicznym (ok. 8000-4500 lat przed Chr.) mieszkańcy tego obszaru korzystali z zasobów tutejszego bogatego środowiska. Na stanowisku archeologicznym Las Vegas koło Guayaquil w Ekwadorze odkryto pochodzące z tego okresu ślady wioski zamieszkanej przez około 50 mieszkańców, którzy polowali na jelenie i pekari, łowili ryby, zbierali jadalne rośliny. Osada Las Vegas została opuszczona w trakcie przedłużającego się okresu suszy. Mieszkancy pacyficznego wybrzeża Ekwadoru wykorzystywali już wówczas dyniowate, marantowate i prawdopodobnie kukurydzę. W późnym okresie archaicznym na terenie Kolumbii i Ekwadoru wyrosły spore wioski, których mieszkańcy trudnili się już gospodarką rolną, połowem ryb i skorupiaków. Około 4500-3500 lat przed Chr. pojawiła się tu pierwsza ceramika. W Ekwadorze archeolodzy odkryli także pozostałości kopców ceremonialnych, towarzyszących osadom. Osada Real Alto w Ekwadorze, istniejąca ok. 3800-3000 lat przed Chr. złożona była z owalnych domów pokrytych mułem i krytych strzechą. Były one usytuowane wokół centralnego placu, na którym stały dwa szczególne budynki: jeden z nich służył jako miejsce rytualnych uczt, drugi jako miejsce spoczynku zmarłych. Późnoarchaiczne wioski na tym obszarze były zamieszkane jeszcze około 2500-2000 lat przed Chr.

Na północnym wybrzeżu Peru w początkach okresu archaicznego rozwijała się formacja kulturowa znana jako kompleks Paijan (ok. 11800-7000 lat przed Chr.). Jej przedstawiciele zbierali morskie mięczaki, łowili ryby i polowali na dzikie zwierzęta żyjące na wybrzeżu oceanicznym. Gospodarka oparta o eksploatację zasobów morskich kwitła w Peru także  w środkowym i późnym okresie archaicznym. Na stanowisku Nanchoc odkryto ślady społeczności rolniczej, która jednocześnie w dużym stopniu żyła z eksploatacji zasobów morza. Uprawiała ona dyniowate, maniok, fasolę, fasolę pacay, orzeszki ziemne i bawełnę oraz kokę już około 6500-6000 lat przed Chr. W tym okresie na wybrzeżu Peru, na ograniczonych obszarach wyrastały pierwsze wioski rolnicze. Sąsiadowały one ze społecznościami nadal polegającymi głównie na zbieractwie. Południowe wybrzeże Peru już ok. 10000 lat przed Chr. zamieszkiwali rybacy i zbieracze małży. Około 6000 lat przed Chr., wraz ze stabilizacją poziomu morza, rybołówstwo stało się głównym sposobem gospodarowania. Było to możliwe dzięki dobroczynnemu wpływowi zjawiska upwellingu, występującego w oceanie u wybrzeży peruwiańskich. Na wybrzeżu powstawały rozległe śmietniska muszlowe, takie jak El Anillo (Ring Site), liczące 26 metrów średnicy. Znajdowała się tu także wioska, w której domy były skupione wokół centralnego placu. Rybacy, zbieracze małży i myśliwi mieszkali tu w okresie 9100-5500 przed Chr. (główne poziomy osadnicze datowane są na 7500-5500 przed Chr.). Na zasiedlonym od ok. 11300 lat przed Chr. stanowisku archeologicznym Quebrada Jaguay odnaleziono śmietnisko muszlowe, ślady rybołówstwa prowadzonego za pomocą sieci, owalne półziemianki i importowane narzędzia z obsydianu sprowadzonego z obszarów leżących 4200-4600 m n. p. m. Mieszkańcy obszarów nadbrzeżnych wędrowali w wysokie góry, by pozyskiwać obsydian. Z biegiem czasu mieszkańcy wybrzeża Peru byli coraz bardziej zależni od eksploatacji zasobów morskich. W środkowym i późnym okresie archaicznym rozwinęły się osady takie jak La Paloma i Chilca. La Paloma była zasiedlona ok. 6800-3700 lat przed Chr. Składała się z ok. 50 kopulastych domów z trzciny i trawy, płytko wkopanych w ziemię. Gospodarka osady opierała się na rybołówstwie, zbiorze mięczaków i dzikich roślin oraz na uprawie dyniowatych, guawy, begonii, fasoli i szczawika bulwiastego (Oxalis tuberosa). Zamieszkiwała tu egalitarna społeczność prowadząca wymianę z sąsiednimi grupami. Chowała swoich zmarłych w trzcinowych matach w grobach, w których ciała ulegały częściowej mumifikacji. Badania szczątków ludzkich wskazują, że mieszkańcy La Paloma wykazują zmiany w kościach ucha wewnętrznego charakterystyczne dla osób nurkujących na dużych głębokościach. Osada Chilca, funkcjonująca po upadku La Paloma, ok. 3500-2500 lat przed Chr. Zamieszkujący ją rybacy uprawiali także tykwę, fasole, pomidory i inne rośliny.

Społeczności zbieracko-łowiecko-rybackie zamieszkiwały w holocenie także wybrzeże pacyficzne Chile. Jego pierwsi mieszkańcy zadowalali się prostą eksploatacją zasobów morskich. Wykorzystywali tratwy, harpuny, sieci i haczyki rybackie na sznurach. Spożywali ryby, ssaki morskie i mięczaki. Jak wskazuje analiza szczątków ludzkich z Los Vilas, mieszkańcy wybrzeża praktykowali głębokie nurkowanie. We wczesnym holocenie mieszkańcy tego obszaru byli faktycznie półnomadami. W północnym Chile w okresie 6000-1700 lat przed Chr. funkcjonowała kultura Chinchorro. Ludność tej kultury zajmowała się wyspecjalizowanym rybołówstwem, zbiorem mięczaków, wielorybnictwem i polowaniem na ssaki morskie za pomocą bardzo rozbudowanego zestawu narzędzi i broni. Żyli w wioskach złożonych z małych, okrągłych domów wzniesionych z trzciny i mat, z podłoga pokrytą glinianą zaprawą. Około 5000 lat przed Chr. większą rolę w gospodarce zaczęła spełniać uprawa roli. Zaczęto uprawiać manio i quinoę. W późnym okresie archaicznym do diety weszły ziemniaki, pataty i dynie. W sferze kultu religijnego i pochówków w kulturze Chinchorro pojawiło się istotne zjawisko w postaci najstarszych intencjonalnie wykonanych mumii na Świecie. Są to najwcześniejsze znane świadectwa mumifikacji, od dwa tysiąclecia starsze o starożytnych mumii egipskich. Jeszcze ok. 7000 lat przed Chr. ludność kultury Chinchorro wykorzystywał zjawisko naturalnej mumifikacji w gorącym, suchym piasku, w którym chowano owinięte matami lub skórami zwierzęcymi ciała zmarłych z twarzami pomalowanymi ochrą i tlenkami manganu. Około 5800-3800 lat przed Chr. zaczęto preparować ciała zmarłych przez usuwanie wnętrzności, cięcie skóry na segmenty i konserwowanie jej w soli. Wysuszone wnętrze ciała było wypełniane gliną i popiołem. Struktura ciała była modelowana na szkielecie z gałęzi, który wzmacniał szkielet naturalny. Na ten szkielet z powrotem naciągano skórę. Twarz modelowano w formie maski, a ciało pokrywano gliną. Przed ostatecznym pogrzebem zmumifikowane ciała były przenoszone z miejsca na miejsce, uczestniczyły w obrzędach rodzinnych i wyroczniach.

Na obszarze południowego Chile i Argentyny żyły proste społeczności rybacko-łowieckie. Polowały one na foki, guanako i jelenie. Łowiły ryby i skorupiaki. Żyły w prostych chatach pokrytych skórami i gałęziami, często przenosząc się z miejsca na miejsce. Do poruszania się po wodzie używały prostych czółen. Społeczności okresu archaicznego żyły także na obszarze wielkiego łańcucha górskiego Andów. Zamieszkiwały one przede wszystkim trawiaste płaskowyże (puna, altiplano). We wczesnym okresie archaicznym żyły ze zgeneralizowanego łowiectwa i zbieractwa. Chowały swych zmarłych pokrytych ochrą i wytwarzali ubrania z tkanin. Żyły w trudnym i nieprzewidywalnym środowisku, często zmieniały miejsce zamieszkania. Dopiero pod koniec okresu archaicznego udomowiły lamy i alpaki i zaczęły uprawiać ziemniaki i qinoę. Około 3200 lat przed Chr. nad jeziorem Titicaca pojawiły się pierwsze, okresowo zasiedlane wioski. Osady stałe pojawiły się tu nie wcześniej, niż 2000-1500 lat przed Chr. W południowych Andach obszar słonej, suchej puny uległ depopulacji w środkowym okresie archaicznym. Było to spowodowane osuszeniem klimatu i wyschnięciem lokalnych jezior około 7000 lat przed Chr. W górach Chile pojawiła się pusta osadnicza, istniejąca do ok. 2000 lat przed Chr. Zasiedlone były jedynie obszary wilgotniejsze. Około 5600 lat przed Chr. w środkowych Andach wykształciła się wyspecjalizowana gospodarka oparta o polowania na wielbłądowate. Dowody udomowienia wikunii (Vicugna vicugna) sprzed 4400 lat przed Chr. pochodzą ze stanowiska Telarmachay w Peru. Mieszkańcy tego obszaru zaczęli używać ceramiki, ale nadal zamieszkiwali jedynie tymczasowe obozowiska. W dolinach środkowoandyjskich zamieszkiwano jaskinie takie, jak Pikimachay, zasiedloną od ok. 23 tys., lat przed Chr. Z tej właśnie jaskini pochodzą najstarsze na tym obszarze świadectwa udomowienia roślin (quinoa, dyniowate) i świnki morskiej, około 3400-2900 lat przed Chr. Wzdłuż wybrzeży Oceanu Spokojnego stopniowo rozwijała się wymiana muszli morskich i rudy miedzi. Społeczności przechodziły od polowania na wielbłądowate do ich udomowienia. W okresie 3000-2500 lat przed Chr. zasiedlono nowe wioski, takie jak Tulan 52 i Puripica 1. W południowych Andach oprócz płaskowyży ludzie zasiedlali wilgotniejsze obszary wąwozów i kotlin. We wczesnym holocenie zamieszkiwali głównie jaskinie i schroniska skalne. Około 8900 lat przed Chr. łowcy-zbieracze zamieszkiwali już większość górskich pięter klimatycznych i wegetacyjnych. Zakładali wówczas także otwarte obozowiska i polowali na wielbłądowate oraz gryzonie. Zbierali także dziko rosnące rośliny jadalne, takie, jak papryka, fasola, czy kaktusy. Z niektórych południowoandyjskich jaskiń i schronisk skalnych znane są przykłady sztuki naskalnej. Redukcja mobilności społeczności zamieszkujących ten region nastąpiła w środkowym holocenie. Około 4200 lat przed Chr. pojawiły się tu pierwsze solidniejsze osady z domami wznoszonymi z kamienia. Ich mieszkańcy zaczęli hodować lamy i guanako i uprawiać quinoę, kukurydzę i jadalne rośliny bulwiaste (ok. 3500-1650 przed Chr.). Na leżącym pomiędzy Andami a Oceanem Atlantyckim obszarze południowoamerykańskiej Pampy zamieszkiwały, początkowo w chłodnym i surowym klimacie łowiecko-zbierackie społeczności polujące na ssaki kopytne. Zamieszkiwały duże obozowiska i wytwarzały narzędzia z kwarcytu. Około 5000 lat przed Chr. na obszarze Pampy nastąpił cieplejszy epizod klimatyczny, który zakończył się około 4400 lat przed Chr. powrotem suchych i chłodnych warunków. Pojawiły się pierwsze rozpoznawalne pochówki, a ludzie zasiedlili wybrzeże atlantyckie i zachodnią część Pampy. Nastąpiła ekspansja ludności zbieracko-łowieckiej. Na obszarze Patagonii, zajmowanym przez stepy i andyjskie lasy od ok. 11300 lat przed Chr. zamieszkiwała ludność zbieracko-łowiecka. Polowała ona m. in. na dzikie konie, strusie i guanako. Około 6400-5500 lat przed Chr. nastąpiło zmniejszeni mobilności mieszkańców Patagonii, którzy zaczęli używać nowych typów narzędzi. Ludzie zamieszkiwali zarówno schroniska skalne, jak i rozległe, otwarte obozowiska. Sztuka naskalna Patagonii znana jest już z wielu miejsc i jest datowana już na okres wczesnego holocenu (10000-7700 lat przed Chr.). Około 4500-4200 lat przed Chr. zaczęto wykorzystywać zasoby wybrzeża atlantyckiego: ryby, mięczaki i inne. Rozwinęły się sieci wymiany i kontaktów, którymi wędrowały wyroby z obsydianu, muszli, otoczaków, tkaniny. Łączyły one wybrzeże z interiorem kontynentu. Około 5800 lat przed Chr. łowcy morskich ssaków zasiedlili Ziemię Ognistą.

Na obszarze Niziny Amazońskiej również zamieszkiwały w holocenie łowiecko-zbierackie grupy ludzkie, choć trudno jest stwierdzić od kiedy. Ślady zasiedlenia pochodzą z ważnego stanowiska archeologicznego Piedra Pintada, gdzie od 8500 lat przed Chr. zamieszkiwały małe, kilkuosobowe grupy łowców-zbieraczy eksploatujące zasoby wilgotnego lasu równikowego. Zbierały one orzechy brazylijskie, łowiły ryby i polowały na małe zwierzęta. Grupy zamieszkujące ujście amazonki poławiały manaty i delfiny. Wczesnoarchaiczne grupy z Amazonii pozostawiły po sobie sztukę naskalną. Około 6800-5700 lat przed Chr. w Piedra Pintada pojawiły się pierwsze naczynia ceramiczne. W późnym okresie archaicznym mieszkańcy dorzecza Amazonki żyjący dotąd głównie z rybołówstwa i zbioru mięczaków zaczęli także uprawiać niektóre gatunki roślin, około 3500 lat przed Chr. Pozostały po nich wioski i śmietniska muszlowe. Na obszarze Wyżyny Brazylijskiej żyli we wczesnym i środkowym okresie archaicznym głownie łowcy polujący na małe ssaki i zbierający orzechy palmowe. Około 4500 lat przed Chr. żyli tu już łowcy eksploatujący sawanny i rybacy trzymający się biegu rzek. Około 4000-3500 lat temu mieszkańcy Wyżyny Brazylijskiej poznały ceramikę. Na atlantyckim, nizinnym wybrzeżu Brazylii pierwsze, nieliczne grupy eksploatujące środowisko nadbrzeżne pojawiły się około 9000-8000 lat przed Chr. Około 6000-1500 lat przed Chr. pojawiły się tu liczniejsze śmietniska muszlowe, świadczące o gęstszym zasiedleniu i bardziej intensywnej aktywności ludzi. Towarzyszyły im domostwa i cmentarzyska. Mieszkańcy tych nadbrzeżnych osad byli łowcami, rybakami i zbieraczami. Wytwarzali także rzeźby kamienne.

Na obszarze Nowego Świata uaktywniły się jedne z najważniejszych światowych centrów rozwoju pierwotnego rolnictwa w Andach i w centralnym Meksyku, Rozwój społeczności rolniczych na wybrzeżu Peru i nad Zatoką Meksykańską doprowadził do powstania pierwszych prekolumbijskich cywilizacji, które miały się rozwijać w następnych okresach dziejów….

CDN.

 

Literatura

C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.

 Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.

C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.

B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.

K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.

R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first three milion years, Oxford, New York, 2007.

J. K. Kozłowski (aut. i red.), J. Chochorowski, P. Kaczanowski, Encyklopedia historyczna Świata : Tom I: Prehistoria, Kraków, 1999.

J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.

J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.

J. D. Moore, A Prehistory of South America: Ancient Cultural Diversity on the Least Known Continent, Boulder, 2014.

H. Silverman, W. H. Isbell (red.), Handbook of South American Archaeology, New York, 2008.

M. P. Weaver, The Aztecs, Maya, and their Predecessors: Archaeology of Mesoamerica, London, New York, 2010.

R. E. W. Adams, Prehistoric Mesoamerica, Boston, Norman, 2005.

M. D. Coe, D. R Snow, E. P. Benson, Ameryka prekolumbijska, Warszawa, 1997.

Ameryka Północna, mapa fizyczna

Mapa fizyczna Ameryki Południowej

Ameryka Północna, zdjęcie satelitarne

Ameryka Południowa, zdjęcie satelitarne

Mapa prekolumbijskich obszarów kulturowych Ameryki Północnej

Owoce tykwy pospolitej

Drzewo z rodzaju Carya (orzesznik)

Krajobraz Appalachów

Las iglasty we wschodniej części Ameryki Północnej

Polowanie w okresie archaicznym, rekonstrukcja

Plan stanowiska archeologiczne Page-Ladson

Wykopaliska archeologiczne na stanowisku Icehouse Bottom

Stanowisko archeologiczne Windover Pond

Pochówek ze stanowiska Windover Pond, rekonstrukcja

Ostrze kamienne typu Benton

Stanowisko archeologiczne Eve nad rzeką Tennessee

Wykopaliska archeologiczne na stanowisku Koster

Pochówek psa z Koster

Wykop na stanowisku archeologicznym Philips Spring

Rośliny należące do Wschodniego Kompleksu Rolniczego

Rekonstrukcja budowli z Watson Brake

Wykopaliska archeologiczne na stanowisku Tlacuachero 

Krajobraz Wielkiej Kotliny

Krajobraz Wielkich Równin

Polowanie na bizony w okresie archaicznym, rekonstrukcja

Stanowisko archeologiczne Head-Smashed-In i ekspozycja muzealna

Broń wykorzystywana do polowań na bizony

Narzędzia kamienne ze stanowiska Anangula

Okolice stanowiska Anangula

Jaskinia Hogup Cave

Koszyki z Hogup Cave

Pozyskiwanie soli przez Amerindian w Panamie, rekonstrukcja

Krajobraz Andów w Kolumbii

Ceramika Monagrillo

Pochówek zbiorowy ze stanowiska Las Vegas w Ekwadorze

Stanowiska archaiczne z wybrzeża Ekwadoru, mapa

Plan stanowiska archeologicznego Real Alto

Nasiona bawełny z Real Alto

Narzędzia kamienne kompleksu Paijan

Wykopaliska archeologiczne na stanowisku Quebrada Jaguay

Pochówek ze stanowiska La Paloma

Rekonstrukcja archaicznego domostwa z wybrzeża Peru

Mumie kultury Chinchorro i ich sporządzanie

Jaskinia Telarmachay

Jaskinia Pikimachay

Konstrukcje kamienne ze stanowiska archeologicznego Tulan 52

Narzędzia kamienne ze stanowiska Tulan 52

Pradziejowa sztuka naskalna z Kolumbii

Sztuka naskalna z Andów

Krajobraz Patagonii

Ziemia Ognista

Malowidła naskalne z Piedra Pintada w Brazylii

Śmietnisko muszlowe z atlantyckiego wybrzeża Brazylii

Wykopaliska śmietnisk muszlowych z Brazylii