czwartek, 21 sierpnia 2025

Kreta i region egejski w okresie średniominojskim, średniohelladzkim i średniocykladzkim (ok. 2000-1600 przed Chr.)

W środkowej epoce brązu na obszarze egejskim rozwinęła się w pełni lokalna cywilizacja zurbanizowana, której ośrodkiem była Kreta. Na tej wyspie omawianą fazę rozwoju badacze nazywają okresem średniominojskim lub okresem starszych pałaców. Mieszkańcy Krety gwałtownie wyprzedzili w rozwoju społeczności lądu greckiego i wysp Morza Egejskiego. Na wyspie powstała pierwsza rozwinięta cywilizacja Europy i regionu egejskiego. Była to cywilizacja zwana przez współczesnych archeologów minojską. Zaczęła ona promieniować i wpływać na sąsiednie obszary, co stało się jedną z przyczyn rozwoju regionu egejskiego i Europy w kolejnych fazach epoki brązu. Obszar Grecji kontynentalnej i wysp egejskich dłużej odczuwał skutki kryzysu końca wczesnej epoki brązu i związanych z nim migracji. Na Krecie przetrwały duże osady (Knossos, Malia i Fajstos) i zamieszkujące je lokalne elity. Na początku II tys. przed Chr. zwiększyła się na wyspie liczba ludności i wielkość osad, które zaczęły stawać się miastami. Mieszkańcy nawiązali kontakty z Egiptem, Lewantem i resztą regionu egejskiego, co zaznaczyło się w coraz bogatszym wyposażeniu grobów. Zaadaptowali pochodzące z Bliskiego Wschodu wynalazki: klasyczny brąz, koło garncarskie, pismo. Przyjęli także bliskowschodni system pałacowy.

Starsze pałace minojskie powstały w okresie 2000-1925-1900 przed Chr., choć korzenie wielu z tych budowli sięgają okresu wczesnominojskiego. Powstały one najpierw w Knossos, Fajstos, Malia i Petras. Pałace były nie tylko rezydencjami i budowlami związanymi z kultem, ale także ośrodkami gospodarczymi, nadzorującymi gromadzenie i redystrybucję dóbr. Te monumentalne budowle o skomplikowanej strukturze były centrami wczesnych społeczeństw państwowych, spełniającymi istotną rolę polityczną, kultową i gospodarczą. Pałace nie kontrolowały oczywiście całości produkcji, której centra leżały często w oddaleniu od pałaców i miast. Pałace były rozbudowanymi kompleksami pomieszczeń skupionymi wokół centralnego dziedzińca. Często znajdował się w ich obrębie drugi, mniejszy dziedziniec. Zajmowały dużą powierzchnię i posiadały wielkie zachodnie fasady. W pomieszczeniach znajdowały się magazyny różnych dóbr, biura, archiwa, pomieszczenia mieszkalne, łazienki, archiwa, pokoje oficjalne i komnaty, w których odprawiano rytuały religijne. Nie ulega wątpliwości, że kompleksy pałacowe były ośrodkami władzy, kultu religijnego, produkcji i przechowywania dóbr. W magazynach pałacowych odkryto wielkie naczynia ceramiczne na oliwę i wino oraz przestrzenie do przechowywania tkanin. Pałace posiadały kilka kondygnacji, a ich skomplikowany plan z setkami pomieszczeń przypominał labirynt. Dysponowały także systemami doprowadzania i odprowadzania wody za pomocą terakotowych rur. Pałace spełniały funkcję regionalnych centrów. Były monumentalnymi budowlami, ale pozbawionymi jakichkolwiek fortyfikacji. Pełniły one różnorodne funkcje. Największym ośrodkiem cywilizacji minojskiej było Knossos z monumentalnym pałacem, zajmującym 13 tys. metrów kwadratowych. Było to główne osiedle prehistorycznej i minojskiej Krety. Jest ono położone w północnej części w wyspy, ok. 5 kilometrów na południe od wybrzeża Morza Egejskiego. Zasiedlone było już w neolicie, ok. 7000 lat przed Chr. Pierwsze ślady osadnictwa odkryto na miejscu, na którym stanął później słynny pałac. Został on zbudowany prawdopodobnie pod koniec XX w. przed Chr. Jego wzniesienie oznaczało przejście od społeczeństwa klanowego, opartego na więziach lokalnych do hierarchicznego społeczeństwa zurbanizowanego, rządzonego przez wyraźnie wyodrębnioną elitę. Nowym elementem życia mieszkańców stało się też wówczas użycie pisma i pieczęci. Pałac w Knossos stał się regionalnym centrum, którego egzystencja była możliwa dzięki wykorzystaniu pracy mieszkańców i magazynowaniu lokalnych zasobów. Był także centrum aktywności kultowej i ceremonialnej dla okolicznej populacji. Pałac zbudowany w okresie średniominojskim pozostał w dużej mierze niezmieniony, aż do kresu swego istnienia. Oprócz dziedzińca i imponującej zachodniej fasady posiadał także górne kondygnacje. Jego ważną częścią były magazyny zboża, wina i oliwy z oliwek. Przechowywano je w wielkich naczyniach nazywanych przez badaczy pitosami. Magazynowano także przedmioty rytualne i naczynia służące do konsumpcji. Służyły one do rytualnego spożywania żywności i trunków w czasie świąt. Uroczystości i uczty były zapewne ważnym składnikiem życia społecznego. Uczestniczyły w nich zarówno elity, jak i osoby z niższych szczebli hierarchii społecznej. W pałacu znaleziono także tzw. Wielki Depozyt Hieroglificzny zawierał liczne medaliony, odciski pieczęci i fragmenty tabliczek oraz glinianych pręcików z inskrypcjami w kreteńskim piśmie hieroglificznym. Są one pozostałością biurokratycznej działalności zatrudnionych w pałacu skrybów. Wykopaliska prowadzone na południowy zachód od pałacu w Knossos wykazały obecność domów i warsztatów zbudowanych na terasach na wzgórzu. Były one wyposażone w system odwodnienia. W taki system był wyposażony także sam pałac. W Knossos pojawiła się także sieć ulic i kanałów, wskazująca, że osiedle to stało się prawdziwym miastem, zarządzanym przez sprawną organizację pałacową. W warsztatach w pobliżu pałacu wytwarzano kamienne pieczęcie i przedmioty z rogu. Działały w Knossos także liczne warsztaty tkackie. Wokół pałacu w Knossos wyrosło zatem spore miasto, tylko częściowo odsłonięte przez współczesnych archeologów. Cywilizacja minojska, która rozwinęła się na Krecie była bez wątpienia zurbanizowana, ale jej centrami pozostawały pałace.

Nie ulega wątpliwości, że zurbanizowana cywilizacja minojska mogła funkcjonować tylko w oparciu o wysoce rozwiniętą gospodarkę i sprawną organizację polityczną o charakterze państwowym. Jednak kształt tej organizacji politycznej jest przedmiotem badań i sporów specjalistów. Państwa istniejące na Krecie uformowały się w kontakcie ze starszymi organizmami tego typu, istniejącymi w Egipcie, Lewancie i Anatolii. Były to małe państwa, skupione wokół stosunkowo niewielkich ośrodków miejskich. Konkurowały one ze sobą i jednocześnie prowadziły wymianę. Badacze wskazują, że model państw minojskich na Krecie można określić mianem korporacyjnego, to znaczy kładącego nacisk na spójność zarządzanej populacji poprzez wiedze i wspólne rytuały, a także poprzez produkcję i redystrybucję dóbr. Wszystkie te funkcje skupiały się w pałacu z centralnym dziedzińcem i licznymi przestrzeniami rytualnymi. Jednocześnie niemal całkowicie brak na Krecie wyobrażeń władców, co jest typowe dla państw o ustroju korporacyjnym. Brak też najbogatszych, książęcych pochówków, a większa część bogactw była deponowana w obrębie pałaców. Życie społeczeństw minojskich skupiało się wokół centrów ceremonialnych, w których elity spotykały się z resztą populacji. Freski z pałacu w Knossos przedstawiają właśnie takie wspólne, rozbudowane rytuały, których widownią mogły być m. in. pałacowe dziedzińce. W pałacach skupiała się także aktywność administracyjna i gospodarcza. W pałacowych magazynach gromadzono płody rolne, a w administrowaniu pomagało pismo używane przez skrybów. To właśnie oni kontrolowali wpływ i wypływ dóbr z pałacowych składów. Zarządzanie dobrami i ceremoniami było zatem głównym źródłem władzy minojskich elit. Warto jednak podkreślić, że pałacowy system redystrybucyjny nie obejmował całości gospodarki minojskich państw i nie miał charakteru wszechogarniającego. Istniały poważne sektory gospodarki pozostające poza kontrolą pałacu i związanych z nim elit. Pałace były w większym stopniu konsumentami niż producentami różnych dóbr, takich jak prestiżowa ceramika Kamares, produkowana poza pałacowymi warsztatami. Ceramika Kamares była wytwarzana w warsztatach na Równinie Mesara i importowana do Knossos i Fajstos. Państwa minojskie były najprawdopodobniej organizacjami złożonymi z poszczególnych „domów”, czyli organizacji typu klanowego zarządzanych przez elity. Państwo miało się wykształcić na zasadzie rywalizacji poszczególnych segmentów elity. To właśnie przedstawiciele elit byli pierwszymi konsumentami dóbr luksusowych importowanych z Egiptu i Bliskiego Wschodu.

Podstawowym sektorem gospodarki minojskiej Krety w okresie średniominojskim (starszych pałaców) pozostawało rolnictwo. Głównym obszarem produkcji rolnej było wiejskie zaplecze miast i pałaców. Wioski były niewielkimi osiedlami, zamieszkanymi przez najwyżej 200 osób. Były wśród nich także małe przysiółki i typowe osady jednodworcze, składające się z pojedynczego gospodarstwa. Były wśród nich centra dużych posiadłości ziemskich. Minojscy rolnicy umieli już używać radła, którego wizerunek pojawia się wśród znaków pisma linearnego A. Radła były ciągnięte przez pary wołów. Dzięki użyciu tego wynalazku uprawa roli była wydajniejsza i można było zwiększać plony. Podstawowymi zbożami były pszenica, orkisz i jęczmień. Dojrzałe zboże ścinano za pomocą sierpów z brązu bądź sierpami drewnianymi zaopatrzonymi we wkładki z obsydianu. Poza zbożami do podstawowych upraw należały: wyka, ciecierzyca, groch, sezam, konopie, len, drzewa figowe (Ficus carica), pistacja terpentynowa (Pistacia terebinthus). Ogromne znaczenie gospodarcze miała uprawa winorośli (Olea europaea) i drzew oliwnych (Vitis vinifera). Wytwarzanie wina i oliwy z oliwek było ważną częścią minojskiej gospodarki. Wino było ważną częścią obrzędów religijnych. Kolejnym istotnym produktem rolnym była oliwa z oliwek używana do celów spożywczych, gotowania, do celów kosmetycznych i higienicznych oraz jako paliwo do lampek. Zarówno oliwa, jak i oliwki mogły być przechowywane przez długi czas w glinianych naczyniach zasobowych. Zarówno wytwarzanie wina, jak i oliwy z oliwek wymagało użycia pras do wyciskania z owoców pożądanej substancji. Instalacje tego typu (jedne z najstarszych na Świecie) znane są m. in. ze stanowiska archeologicznego Vathypetro na południe od Knossos. Do uprawianych lub zbieranych roślin przyprawowych i aromatycznych należały: koper włoski, kminek, seler, mięta, kolendra, rzeżucha i szafran (Crocus sativus). Wśród roślin o charakterze przemysłowym wykorzystywanych na minojskiej Krecie można wyróżnić purpurową turzycę (Cyperus rotundus), z której wytwarzano aromatyczny olejek, używany do celów kosmetycznych. Minojscy mieszkańcy Krety hodowali na dużą skalę bydło, trzodę chlewną, owce i kozy. Zwierzęta takie jak owce i kozy były wypasane latem na wysokich, górskich pastwiskach, a zimą sprowadzano je na niziny. Zajmowali się tym pasterze. Zwierzęta hodowlane oprócz mięsa i mleka dostarczały także wełny, skór, kości i rogów. Wytwarzanie tkanin z owczej wełny było ważną gałęzią produkcji. Szeroko wykorzystywano drewno z kreteńskich lasów, rosnących szczególnie na górskich zboczach wyspy. Drewno zużywano przede wszystkim w budownictwie, szkutnictwie i jako opał. Teksty sugerują, że pałac w Knossos posiadał majątki ziemskie, w których produkowano wełnę, zboża, figi i oliwki. Pałace odgrywały zatem istotną rolę w zarządzaniu produkcją rolniczą.

Mieszkańcy minojskiej Krety zajmowali się intensywnie także produkcją pozarolniczą, która stała się ważną częścią gospodarki wyspy od okresu średniominojskiego. Część produkcji odbywała się niekiedy w obrębie pałaców. W pomieszczeniach pałacu w Fajstos archeolodzy odnaleźli odpady produkcyjne, przedmioty służące do gładzenia i robocze łopatki-szpatułki, a w ich sąsiedztwie kamienne naczynia i dokumenty spisane na glinianych tabliczkach. W pałacu w Fajstos produkowano także tkaniny wełniane, o czym świadczą liczne znaleziska ciężarków tkackich. Duże nagromadzenie takich przedmiotów (ponad 100 sztuk) znane jest także z jednego z pomieszczeń pałacu w Knossos.  Trudne do odczytania teksty w kreteńskim piśmie hieroglificznym sugerują, że pałace zarządzały dużymi stadami owiec, liczącymi tysiące sztuk zwierząt i zajmowały się produkcją tkanin z wełny. Jednak większa część produkcji różnych wyrobów odbywała się w dzielnicach miast lub nawet na obszarach wiejskich. Na terenie tzw. Dzielnicy Mu w Malii archeolodzy odnaleźli liczne ciężarki tkackie, świadczące o koncentracji produkcji tekstyliów. W okresie starszych pałaców rozwinęła się na Krecie metalurgia brązu i stopów miedzi. Zaczęto wykorzystywać większe ilości rud importowanych z Attyki i Cypru. Metalurdzy opanowali wiele nowych technik wytwarzania metalowych przedmiotów. Zaczęli wykorzystywać ulepszone tygle, dysze i miechy i całą gamę różnorodnych from odlewniczych. Używana przez nich do produkcji brązu cyna była importowana z Azji Środkowej poprzez Bliski Wschód. Brąz cynowy stał się głównym metalem służącym do wytwarzania różnorodnych przedmiotów. Metalurdzy i kowale produkowali metalowe naczynia, Skarb importowanych minojskich naczyń ze złota i srebra znaleziony w Tod w Górnym Egipcie ukazuje wysoki poziom umiejętności kreteńskich metalurgów. Datowany jest na ok. 2000-1900 przed Chr. Podobnych naczyń używali zapewne minojscy władcy na ucztach i kapłani w czasie odprawiania ceremonii religijnych. Obok naczyń metalurdzy dostarczali różnorodnych narzędzi i broni. Z metali szlachetnych wyrabiali kunsztowną biżuterię i ozdoby. Z metali wytwarzano także rzeźby. Znaczną biegłość w swoim rzemiośle wykazywali minojscy garncarze. W okresie średniominojskim opanowali produkcję naczyń malowanych rozmaitymi pigmentami, produkcję naczyń półszkliwionych, produkcję naczyń na kole garncarskim i kontrolowany wypał w piecach. Garncarze umieli wytwarzać cienkie naczynia o różnorodnych kształtach, ozdabiane kunsztownymi malunkami. Świetnym przykładem wytwarzanych w omawianym okresie naczyń wysokiej jakości może być tzw. ceramika Kamares. Obok naczyń wytwarzanych na kole nadal produkowano ceramikę lepioną ręcznie. Znajdujące się w miastach warsztaty garncarskie produkowały zarówno naczynia stołowe i kuchenne, jak i zasobowe. Działalność sporej części warsztatów garncarskich wiązała się z miejscami kultu religijnego. Inna grupa rzemieślników zajmowała się wytwarzaniem przedmiotów z fajansu. Technologia jego wytwarzania została przejęta z Egiptu i Bliskiego Wschodu już w okresie wczesnominojskim, ale rozwinęła się na większą skalę w okresie średniominojskim. Kreteńscy rzemieślnicy umieli wytwarzać niebieski tzw. fajans egipski i eksperymentowali z różnymi kolorami tego materiału. Przedmioty fajansowe były małe, ale ich produkcja wymagała uzyskiwania i podtrzymywania wysokich temperatur. Szkło używane na Krecie było produktem importowanym z zewnątrz w postaci sztab. Ze szkła i fajansu wytwarzano ozdoby, apliki, części naczyń, rzeźb, plakiety. Rzemieślnicy zajmowali się także obróbką kości słoniowej i muszli. Kość słoniowa była towarem importowanym z Egiptu i Lewantu. Szczególnie chętnie wykorzystywane przez rzemieślników muszle z rodzaju Spondylus sprowadzano z archipelagu Cykladów. Obrabiano też kość hipopotama. Produkowano z tych materiałów okładziny, figurki, ozdoby za pomocą metalowych narzędzi (pił, wierteł, dłut, pilników). Plakiety i okładziny z kości i muszli mogły ozdabiać różne przedmioty (np. skrzynie i meble). Oprócz tych wyspecjalizowanych wytwórców w minojskich miastach działali także tynkarze i malarze fresków. Produkcja surowca do wytwarzania tynków i zaprawy wymagała wypalania wapienia w celu wytworzenia wapna palonego. Tynki wapienne były stosowane już w okresie wczesnominojskim. Malarze używali całej gamy naturalnych, mineralnych pigmentów. Obecność fresków w stylu minojskim w Lewancie i Egipcie świadczy o wędrówkach cenionych minojskich malarzy, którzy wykonywali zlecenia dla zagranicznych elit w dalekich krajach. Szczyt rozwoju minojskiego malarstwa naściennego w regionie egejskim nastąpił w okresie 1700-1500 przed Chr. Przykładem wysokiego artyzmu mogą być m. in. freski z miasta Akrotiri na wyspie Santorini (Thera). Równie wysoko wyspecjalizowani jak malarze byli minojscy kamieniarze i wytwórcy kamiennych naczyń. Do ich produkcji używano pił, dłut, ostrzy, wierteł i różnych materiałów ścieralnych. Jako surowca używano miejscowych i importowanych rodzajów skał (alabastru, serpentynu, wapienia, gabra, marmuru, obsydianu, tufu, chlorytu, gipsu, kryształu górskiego). Jeszcze inna grupa specjalistów zajmowała się wytwarzaniem kamiennych pieczęci stemplowych. Były one powszechnie używanymi przedmiotami osobistymi, związanymi z działalnością administracyjną i transakcjami handlowymi. Produkowano je ze stosunkowo miękkich rodzajów skał i z kości słoniowej. Wykonywano je za pomocą wierteł, rylców i noży. Od okresu średniominojskiego do wykonywania pieczęci zaczęto wykorzystywać także twarde kamienie półszlachetne. Do ich obróbki zastosowano od okresu średniominojskiego II wiertła łukowe, tarcze szlifujące i materiały ścierne ze szmerglem. Mocno rozwinęła się obróbka drewna, choć pozostało po niej niewiele śladów do naszych czasów. Na wysokim poziomie stało szkutnictwo, o czym świadczą nie tylko przedstawienia statków i okrętów w sztuce, ale także zasięg minojskiego handlu i kolonizacji. Minojscy fachowcy wyspecjalizowali się także w produkcji perfum i pachnideł na bazie oliwy i naturalnych substancji aromatycznych pochodzenia roślinnego.

Minojczycy w okresie starszych pałaców (średniominojskim) opanowali umiejętność czytania i pisania, wykształcając dwa rodzaje pisma: minojskie (kreteńskie) pismo hieroglificzne i pismo linearne A. Pismo hieroglificzne pojawiło się jako pierwsze, a potem na jego bazie opracowano pismo linearne A. Najstarsze inskrypcje hieroglificzne pojawiły się już w okresie przedpałacowym i miało symboliczną wartość, podkreślając władzę elit. W okresie powstawania pałaców obydwa wymienione rodzaje pisma zaczęły być używane coraz częściej w związku z rozrostem biurokracji i systemu administracyjnego. Obydwa systemy pisma pozostają nieodczytane, ale specjaliści potrafią rozpoznać przynajmniej ogólne znaczenie i sens wielu tekstów. Nieznany jest język, w którym zapisano w minojskie teksty. Minojskie pismo hieroglificzne składa się z około 300 różnych znaków, a pismo linearne A z ok. 800 znaków. Fakt odcyfrowania pochodzącego od pism kreteńskich późniejszego, mykeńskiego pisma linearnego B pozwala na przynajmniej częściowe uchwycenie brzmienia i sensu tekstów zapisanych dwoma omawianymi systemami zapisu. Najstarsze niewątpliwe przykłady obydwu systemów pisma pochodzą z okresu średniominojskiego IIA i średniominojskiego IIB (ok. 1850-1675 przed Chr.), choć pismo hieroglificzne mogło się wykształcić jeszcze u schyłku II tys. przed Chr. Z tzw. Południowo-wschodniego Domu w Knossos znane są inskrypcje w piśmie linearnym A z okresu średniominojskiego II A. minojskie pismo hieroglificzne przestało być używane w okresie średniominojskim III (ok. 1675-1600 przed Chr.), a w użyciu pozostało aż do okresu późnominojskiego pismo linearne A. Inskrypcje w piśmie hieroglificznym znane są z glinianych tabliczek, medalionów, pryzm, prostopadłościanów, a także z kamiennych pieczęci. Gliniane dokumenty z jego znakami znane są przede wszystkim z Knossos, Malii i Petras. Największa ilość pochodzi z pałacu w Knossos (100 dokumentów) i z dzielnicy Mu w Malii (50 dokumentów). System hieroglifów kreteńskich składają się z sylabogramów, logogramów, liczb i znaków przestankowych. Pismo linearne A było używane już w okresie średniominojskim II A (ok. 1850-1675 przed Chr.). Mieszkańcy Krety zaprzestali jego używania w okresie późnominojskim I A (ok. 1600-1500 przed Chr.). Znamy setki tabliczek i tysiące odcisków pieczęci ze znakami pisma linearnego A. Największy zbiór stanowi znalezisko 150 tabliczek z Hagia Triada. Sylabariusz pisma linearnego A ma liczne analogie w późniejszym piśmie linearnym B. Znaki liczbowe w obydwu pismach są identyczne. Pismo linearne A składało się ono ze zbioru sylabogramów i logogramów. Obydwa rodzaje pisma pozostają nieodcyfrowane. Tylko proste teksty administracyjne przynoszą możliwe do odczytania informacje. Język używany na minojskiej Krecie pozostaje dla uczonych zagadką. Obok dwóch opisanych systemów pisma na Krecie używano także tzw. pisma z Archanes, pochodzące już z końca okresu wczesnominojskiego. Znane jest ono głównie z odcisków pieczęci i wykazuje podobieństwo do minojskich hieroglifów. Znany jest także nieodczytany tekst umieszczony na powierzchni tzw. Dysku z Fajstos. Podobne znaki odkryto na powierzchni topora z Arkalochori.

Obok pałaców na Krecie rozwijały się okazałe miasta. Były to ośrodki zajmujące nieraz powierzchnię 90-100 hektarów. Były wśród nich miasta takie jak Knossos, Fajstos, Mallia, Kato Zakro, Kydonia, Palaikastro, Kommos. Część z nich była ważnymi miastami portowymi. Miasta posiadały kanalizację i urządzenia takie jak łazienki, a także brukowane place i ulice. Poszczególne ośrodki były ze sobą połączone bitymi drogami. Pojawiły się zwarte i gęsto zabudowane domami osiedla miejskie, takie jak położona we wschodniej części Krety Gurnia. Osiedle to posiadało skomplikowaną sieć brukowanych ulic i gęstą zabudowę składającą się z domów z co najmniej jednym piętrem. Znalezione na Krecie plakietki z kości słoniowej ukazują minojskie domy jako budynki z parterem i pierwszym piętrem. W lecie jako miejsce do spania można było wykorzystać plaski dach takiego domu. Budynki mieszkalne wznoszono z kamienia, cegły mułowej i drewnianych belek. Wnętrza domów były tynkowane gipsową zaprawą. W miastach oprócz domów wznoszono także okazałe świątynie, które również wznoszono z kamienia i drewna. W miastach istniały cysterny podziemne i zbiorniki na wodę, które od wewnątrz pokrywano wodoodporną, wapienną zaprawą. Służyły do przechowywania zapasów wody, tak potrzebnej mieszkańcom, zwłaszcza w porze letniej. Wiele miast było wyposażonych w systemy odprowadzania ścieków i deszczówki złożone z kamiennych drenów (tak jak w Knossos). W pałacu w Knossos istniały toalety, w których ścieki były spłukiwane specjalnie do tego celu gromadzoną deszczówką. Były to pierwsze tego typu instalacje na Świecie, a ich obecność wskazuje na wysoki poziom higieny i techniki na minojskiej Krecie. Ścieki wyprowadzano poza budynek systemem ceramicznych rur. Minojczycy zadbali także o dostarczanie wody pitnej do swoich osiedli. Do dostarczania wody służyły systemy ceramicznych rur. W cysternach i zbiornikach magazynowano deszczówkę, lub wodę pochodzącą ze strumieni. Woda z położonych wyżej górskich cieków wodnych była dostarczana do miast za pomocą akweduktów. Mogły być to otwarte przewody w formie koryt, doprowadzających wodę na zasadzie swobodnego spływu przy wykorzystaniu grawitacji, lub zamkniętą siecią ceramicznych rur. Takie akwedukty dostarczały wodę do publicznych ujęć i do pałaców. Drążono także studnie w celu wykorzystywania wód gruntowych.

Wraz z pałacami i miastami rozwinęła się także metalurgia miedzi i brązu, o czym świadczy m. in. znalezisko warsztatu metalurgicznego z Chrysokamino. W okresie średniominojskim pojawiły się opisywane rodzaje pisma, indywidualne pochówki i sanktuaria na szczytach gór. Istnienie hierarchii osiedli może stanowić wskazówkę do rekonstrukcji systemu politycznego Krety w tym okresie. Najważniejsze pośród osiedli były miasta otaczające pałace i leżące w pobliżu portów. Niewkluczone, że każdy pałac był centrum małego państewka, choć nie jest to pewne. Rozwijająca się na Krecie elita poszukiwała zagranicznych kontaktów handlowych. Świadczą o tym liczne przedmioty importowane z Egiptu. Pałace zostały wzniesione w środku terytoriów sprzyjających rolnictwu. Były zatem centrami z solidnym rolniczym zapleczem. Pałace sprawowały kontrolę nad miejscami kultu, takimi jak górskie sanktuaria. Były położone relatywnie blisko morza, co miało znaczenie w czasach intensyfikacji kontaktów z odległymi krajami. O tych kontaktach świadczy obecność licznych importów egipskich i bliskowschodnich w minojskich grobach, jeszcze w okresie przedpałacowym. Elity, które wyłoniły się na Krecie czerpały swoje bogactwo i potęgę właśnie z dalekosiężnego handlu. Rozkwit kultury Krety w okresie starszych pałaców nastąpił w czasie wyraźnego upadku kulturalnego reszty obszaru egejskiego. Oparta na importowanych dobrach luksusowych ekonomika Krety późnego okresu przedpałacowego uległa przekształceniu. Uformowały się na wyspie nowe organizacje społeczno-polityczne, w postaci wczesnych państw. Z dotychczasowych elit wyszli lokalni władcy, którzy skupili w swoim ręku kontrolę nad scentralizowaną produkcją i kultem religijnym. Dzięki bogactwu wyspy jej elitom udało się zgromadzić potrzebne do tych celów zasoby, co nie mogłoby się udać na o wiele mniejszych i uboższych pozostałych wyspach Morza Egejskiego. Na Krecie istniały żyzne regiony rolnicze w okolicach Knossos, Malii i na Równinie Mesara. Dzięki tym zasobom budowa monumentalnych pałaców zbiegła się ze wzrostem populacji i rozbudową osad miejskich.

Od samego początku w życiu społecznym i gospodarczym mieszkańców minojskiej Krety odgrywał handel, zwłaszcza dalekosiężny. Mieszkańcy regionu egejskiego w epoce brązu rozwinęli kontakty nie tylko pomiędzy poszczególnymi społecznościami w tym obszarze, ale zawiązali także dalekie kontakty z krajami Azji, Europy i Afryki. Dzięki temu na Krecie pojawiały się towary z bardzo odległych stron: lapis-lazuli z Afganistanu, bałtycki bursztyn, cypryjska miedź, kość słoniowa z Egiptu i Lewantu (słonie żyły w Lewancie aż do późnej epoki brązu). Spoza świata egejskiego musiano sprowadzać także tak podstawowe surowce, jak cyna i złoto. Chętnie przyjmowano wyroby rzemieślnicze i artystyczne z Egiptu,  Mezopotamii i Lewantu. Wpływ Bliskiego Wschodu i Egiptu na kulturę i sztukę minojskiej Krety był dzięki temu dość silny. Dalekie podróże i nabywanie zagranicznych wyrobów mogło podnosić status wielu mieszkańców wyspy, którzy bogacili się dzięki dalekosiężnej wymianie. Handel pozwalał nie tylko na pomnażanie zasobów. Spełniał też ważną role polityczną i społeczną. Początki minojskiej cywilizacji związane są ze wzrostem kontaktów Krety ze światem zewnętrznym. Nowe elity władzy, które rosły w siłę na wyspie potrafiły umiejętnie wykorzystywać korzyści płynące z dalekosiężnej wymiany. Okres starszych pałaców na Krecie zbiegł się z odnową egipskiej państwowości w czasach Średniego Państwa, z odrodzeniem się miast w Lewancie i z nową fazą rozwoju państw bliskowschodnich na obszarze od Elamu i Mezopotamii po Syrię i Anatolię. Na całym obszarze Azji Zachodniej i północno-wschodniej Afryki istniała już sieć szlaków dalekosiężnego handlu i zależności pomiędzy państwami. Wyspa Kreta rychło stała się integralną częścią tej sieci. Położenie Krety pomiędzy 3 kontynentami dawało jej mieszkańcom pozycję pośrednika w dalekosiężnej wymianie. Jednocześnie wyspa pozostawała poza zasięgiem operacji militarnych bliskowschodnich potęg. Minojczycy zaczęli prowadzić ekspansję polityczna, ekonomiczną i kulturową w basenie Morza Egejskiego. Minojskie pałace zajęły ważne miejsce na szlakach dalekosiężnej i bliższej wymiany. W okresie średniominojskim na Kretę zaczął napływać stały strumień importów z zagranicy, a wyspa zaczęła na większą skalę eksportować własne towary, takie jak ceramika typu Kamares i naczynia metalowe. Dzięki wymianie mieszkańcy Krety mogli zaadaptować obce techniki i ikonografię. I tak broń importowana z Syrii (miecze) stała się w okresie średniominojskim I B wzorem dla mieczy produkowanych na Krecie przez miejscowych rzemieślników. Później produkowano już miecze w oryginalnym stylu minojskim. Szybko przyjmowały się pochodzące ze wschodu techniki produkcji i ozdabiania różnych wyrobów. Złotnictwo i metalurgia osiągnęły bardzo wysoki poziom. Minojczycy importowali kamienie półszlachetne z Lewantu (agat, karneol, lapis-lazuli, onyks – w rzeczywistości pochodziły one z Azji Środkowej i subkontynentu indyjskiego), cynę z Iranu i Azji Środkowej, którą importowano za pośrednictwem lewantyńskich portów, miedź mogła pochodzić z Cypru i z Półwyspu Bałkańskiego. Sprowadzano też wina z Kanaanu. Minojskie towary docierały do Mari nad środkowym Eufratem, a sama Kreta jest wspomniana w tekstach z tego miasta jako Kaptara. Mieszkańcy Krety odbierali transporty cyny, które przez Mari docierały do portu Ugarit. Dzięki zasobności swojej wyspy Minojczycy mogli nabywać te towary w zamian za eksportowane do innych krajów produkty: oliwę z oliwek, wino, miód, przyprawy, tkaniny (w tym luksusowe tkaniny wełniane barwione purpurą), pachnidła, naczynia, wyroby rzemieślnicze. Równie istotne były wędrówki minojskich artystów, którzy w Lewancie i Egipcie upiększali miejscowe pałace i świątynie cenionymi malowidłami. Istotnym obszarem minojskiej ekspansji handlowej i politycznej stał się region egejski i Grecja kontynentalna. Na tym właśnie obszarze przebiegał tzw. proces minoizacji,  charakteryzujący się rozprzestrzenianiem elementów minojskiej kultury. Centrum kontaktów z kontynentalną Grecją było miasto Kolonna na wyspie Egina, jedyny w okresie średniohelladzkim znaczący ośrodek na tym obszarze. Początkowo do Grecji napływała głównie minojska ceramika. Pod koniec okresu średniominojskiego importy z Krety stają się częstsze na Peloponezie. Kultura materialna Minojczyków była jeszcze silniej obecna od okresu średniocykladzkiego I na Kyterze, Cykladach i Sporadach. Przypuszcza się, że spora część z tych wysp została po prostu podbita militarnie przez Minojczyków i pozostawała w bezpośredniej politycznej zależności od nich, tworząc rodzaj morskiego imperium. Dzięki kontroli nad wyspami morza Egejskiego mieszkańcy Krety mogli panować nad morskimi szlakami handlu i komunikacji prowadzącymi do Attyki i do Azji Mniejszej. Minojskie wyroby trafiały nawet do Miletu, Troi i na Samotrakę. Proces minoizacji przebiegał stopniowo w okresie środkowej epoki brązu, by osiągnąć apogeum już w okresie młodszych pałaców. Handel w tym okresie był przede wszystkim handlem morskim. Pierwszy znany wrak minojskiego statku z okolic wyspy Pseira u wybrzeży Krety, odkryty w 2003 roku, pochodzi z okresu ok. 1800-1675 przed Chr. Zbadany przez archeologów ładunek tej jednostki zawierał m. in. średniominojską ceramikę i odważniki.

Wierzenia religijne minojskiej Krety są trudne do zrekonstruowania. Tylko materiał archeologiczny, ikonografia i pewne analogie z późniejszą religią grecką stanowią materiał do jej odtwarzania. Pierwotnie wiązała się ona z rytuałami odprawianymi w miejscach pochówku zmarłych. Budowano tam groby tolosowe i grobowce przypominające domy mieszkalne. Przy grobach odprawiano rozmaite skomplikowane rytuały, o których świadczą znaleziska naczyń, muszli, figurek, podwójnych toporów i innych przedmiotów. Charakterystyczną cechą minojskiej religii jest funkcjonowanie sanktuariów na szczytach gór, w jaskiniach, lasach, z dala od siedzib ludzkich i pałaców. Poza nimi istniały jeszcze sanktuaria umieszczone w pałacach. Pierwsze górskie sanktuarium powstało na górze Juktas w okolicach Knossos, jeszcze w okresie wczesnominojskim II. Na przełomie okresu wczesno- i średniominojskiego pojawiły się kolejne założenia tego typu. W okresie przedpałacowymi było ich aż 25 na całej Krecie. Popularnymi miejscami kultu w okresie średniominojskim stały się jaskinie w masywach górskich Ida, Dikte i innych. Były to sanktuaria regionalne, kontrolowane przez te same elity, które zarządzały pałacami. W górskich sanktuariach archeolodzy znajdowali tabliczki z inskrypcjami w piśmie linearnym A, pieczęcie, biżuterię, kamienne naczynia, rzeźby, liczne gliniane figurki zwierząt hodowlanych, brązową broń. Odnaleziono także ślady konstrukcji kamiennych: ołtarzy, teras, stosów kamieni, a niekiedy także budynków kultowych. Sanktuaria jaskiniowe były równie popularne i uczęszczane przez mieszkańców pobliskich osad. Rytuały, takie jak ofiary płynne i rytualne spożywanie trunków, odprawiano w głębi jaskiń, co potęgowało efekty dźwiękowe i wizualne. W jaskiniach odprawiano także kultowe uczty i rytuały wiążące się z wprowadzaniem się w trans, być może z pomocą substancji halucynogennych. Sanktuaria funkcjonujące w miastach i pałacach znane są już z końca okresu wczesnominojskiego. Funkcjonowały one m. in. w Malii, Myrtos i Fajstos. Religia minojska możliwa jest do odtworzenia wyłącznie w mało wyraźnych zarysach. Istniały w niej zarówno bóstwa żeńskie (które mogły pełnić naczelną rolę w panteonie), jak i męskie. Nie wiadomo jednak, czy Minojczycy czcili jedną, główną boginię, czy też wiele zróżnicowanych bóstw żeńskich. Interpretacja przedstawień z fresków i pieczęci o znaczeniu religijnym jest mocno dyskusyjna. Jednymi z ważniejszych symboli religijnych były: podwójny topór (labrys) i rogi byka. Kobiety spełniały zapewne ważną rolę w kulcie, jak wynika to z przedstawień ikonograficznych. Znaleziska archeologiczne z sanktuarium Anemospilia koło Archanes wskazują, że praktyki religijne obejmowały czasem składanie ofiar z ludzi.

Powstanie państewek na Krecie minojskiej w okresie starszych pałaców wiązało się także ze wzrostem aktywności w sferze militarnej. Minojczycy nie byli miłującym pokój wyspiarskim ludem, jak jeszcze nie tak dawno temu utrzymywali niektórzy badacze. Wojna i uzbrojenie nie były im obce. Broń była deponowana w jaskiniach i sanktuariach w charakterze ofiar i wotów dla bóstw. Zachowały się liczne figurki mężczyzn uzbrojonych w sztylety wiszące im u pasa. Główną siłę militarną stanowiła piechota oraz okręty wojenne. Władcy zasiadający w pałacach dowodzili silnymi armiami, kierowanymi przez dygnitarzy i oficerów. Główną bronią piechoty były sztylety, miecze i broń drzewcowa (włócznie, oszczepy). W charakterze broni miotającej używano proc i łuków. Niektórzy wojownicy mogli być uzbrojeni także w hełmy i zbroje oraz tarcze. Elity zarządzające pałacami były zainteresowane w produkcji zestandaryzowanego uzbrojenia i w szerzeniu ideału wojownika poprzez przedstawienia ikonograficzne. Masowo produkowano w pałacowych warsztatach miecze i inne uzbrojenie. Wojownicy prawdopodobnie stanowili na krecie odrębna klasę społeczną, ściśle związaną z pałacami. Ich znaczenie polityczne w okresie przejmowania władzy przez pałace i ich władców musiało być niebagatelne. Już na przełomie okresu wczesno- i średniominojskiego istniały na Krecie liczne strażnice z ogniskami sygnałowymi, ostrzegające mieszkańców osad przed najazdem nieprzyjaciela. Niektóre miasta posiadały fortyfikacje w formie kamiennych murów. Wiele kontrowersji wśród badaczy budzi sprawa tzw. „minojskiej talassokracji”, czyli istnienia potężnego morskiego imperium minojskiej Krety, którego istnienie zapewniała silna flota wojenna. Przekonanie o jego istnieniu zrodziło się ze współczesnych interpretacji wzmianek o imperium morskim króla Krety Minosa, zawartych w dziełach Herodota z Halikarnasu (Dzieje 1, 171) i Tukidydesa (Wojna Peloponeska 1,4). Jeśli nawet nie istniało rozległe kreteńskie władztwo z silną flotą, to jednak w okresie młodszych pałaców Minojczycy kontrolowali przynajmniej część wysp Morza Egejskiego i przebiegających przez nie szlaków. Zapewne przynajmniej w niektórych przypadkach chodziło tu o bezpośrednią kontrolę polityczną i militarną, choć w wielu miejscach wystarczała zapewne obecność minojskich „kolonii” i faktorii handlowych. Wzmianka o „władcach Keftiu i wysp pośrodku morza” w tebańskim grobowcu wezyra Rechmire z czasów Totmesa III (okres Nowego Państwa) wskazywać może na istnienie takiego organizmu politycznego. Władcy z kreteńskich pałaców zapewne odegrali główną rolę w kształtowaniu nowych wzorców interakcji w regionie egejskim w środkowej i późnej epoce brązu i wiązało się to nie tylko oz wymianą i handlem, ale także z przemocą i działaniami zbrojnymi. Nie wiadomo jednak, jak długo trwała dominacja Krety w regionie egejskim i czy była stabilna.

Inaczej niż na Krecie przebiegał rozwój społeczności Grecji kontynentalnej (lądu greckiego) i wysp Morza Egejskiego. Na początku okresu środkowohelladzkiego społeczności zamieszkujące Grecję lądową przeżywały kryzys, którego częścią były migracje ludności, które u schyłku III tys. przed Chr. dotknęły także Półwysep Bałkański i Anatolię. Mimo to omawiany okres stał się czasem istotnych przemian politycznych, kulturowych i ekonomicznych na tym obszarze. Okres średniohelladzki I rozpoczął się już około 2100 lat przed Chr. i trwał do ok. 1900 lat przed Chr. Jego początek znaczy zniszczenie lub opuszczenie wielu starszych osiedli i przybycie nowej ludności. Upada wiele małych osad typu wiejskiego. Nowi przybysze dotarli tu prawdopodobnie z Bałkanów i doliny Dunaju w dwóch falach, ok. 2100-1900 lat przed Chr. Pojawiły się wraz z nimi budynki apsydalne, topory i buławy bojowe, obecność ochry w grobach i pochówki pojedyncze w kamiennych obstawach. Część tych innowacji związana była z kulturami środkowej Europy i stepu nadczarnomorskiego. Część badaczy wiąże te zjawiska z pojawieniem się pierwszych fal ludności indoeuropejskiej na terenie Grecji. Być może już na początku II tys. przed Chr. była tu obecna ludność protogrecka, mówiąca językiem poprzedzającym znaną nam z tekstów grekę mykeńską. Był to okres dominacji mniejszych osiedli, zamieszkanych przez ludność trudniącą się głównie pasterstwem. Dopiero pod koniec okresu średniohelladzkiego powstała większa ilość osiedli nadmorskich, bądź sąsiadujących z ważnymi szlakami handlowymi i komunikacyjnymi. Osady te stopniowo wychodziły z izolacji i porzucały gospodarkę nastawioną jedynie na przeżycie. Cały czas istniały spore osady, takie jak Argos, Teby i Mykeny. Osiedla rozkwitające w Argolidzie nawiązały kontakty z Kretą, Cykladami, Troadą i Półwyspem Chalcydyckim. W okresie średniohelladzkim III (1700-1550 przed Chr.) obserwujemy wzrost liczby osad i zasiedlanie opuszczonych poprzednio przez ludzi terenów. Pojawia się trójstopniowa hierarchia osad, a wiele terenów jest coraz bardziej eksploatowanych rolniczo. W grobach pojawiła się broń i zróżnicowane wyposażenie, co wskazuje na pojawienie się stratyfikacji społecznej i warstwy wojowników. Znaczący wpływ na przemiany zachodzące w tym okresie w Grecji miały zmiany środowiskowe, takie jak postępująca erozja i degradacja ziem uprawnych, co było spowodowane fluktuacjami klimatycznymi. W połączeniu z migracjami i zmianami systemów społecznych przyczyniały się one do zmiany oblicza omawianego obszaru. We wczesnym okresie średniohelladzkim w osadzie Lerna w Argolidzie widoczne jest pojawienie się większych struktur mieszkalnych i kumulacja bogactwa w ręku niektórych mieszkańców. Jednak dopiero pod koniec okresu średniohelladzkiego zaszły w Grecji kontynentalnej znaczące i nieodwracalne zmiany. Zwiększyła się znacznie wymiana dalekosiężna, zarówno w obrębie basenu Morza Egejskiego, jak i terenami położonymi poza nim. W wielu pochówkach z tego okresu znaleziono drogie, importowane dobra, co szczególnie dobrze reprezentowane jest w kompleksie grobów szybowych w Mykenach. Importy znajdowane w grobach pochodziły z regionu egejskiego, Krety i dalej położonych krajów. Powstawały osiedla ufortyfikowane, takie jak Kolonna na wyspie Egina i Malthi. Osady zapełniały najczęściej dwuizbowe, wolnostojące domy. Wznoszono je z cegły mułowej na kamiennych fundamentach. Pod koniec okresu średniohelladzkiego w wielu osadach pojawiły się większe domy, niekiedy cztery razy większe od budowanych do tego czasu. Szczególnie okazała była ufortyfikowana osada Kolonna na Eginie, która posiadała lepiej od innych zorganizowany plan zabudowy. Kolonna wyróżniła się wyższym od innych osad w Grecji poziomem rozwoju gospodarczego i społecznego. Było właściwie typową dla regionu egejskiego dużą osadą portową, do której przybywali ludzie z różnych stron. Z Kolonny znane są bogato wyposażone pochówki z okresu średniohelladzkiego, należące najprawdopodobniej do przedstawicieli miejscowej elity.

Mimo imponujących przykładów osiedli protomiejskich, większa część mieszkańców Grecji żyła w omawianym okresie w małych społecznościach wiejskich, żyjących z uprawy roli i hodowli zwierząt. Rzemiosłem zajmowano się głównie w ramach gospodarstwa domowego, choć istniała pewna specjalizacja produkcyjna. Tylko w niektórych miejscach, takich jak Egina, istniała scentralizowana produkcja (np. ceramiki) na dużą skalę. Pojawienie się bogatych pochówków wskazuje na wzrost zróżnicowania społecznego w Grecji tego okresu. Organizacja lokalnych społeczności opierała się jednak głównie na związkach rodzinnych. Sytuacja ta zaczęła podlegać zmianie pod koniec omawianego okresu na skutek intensyfikacji kontaktów z odległymi krajami i koncentracji bogactwa w rękach nielicznych elit.

Początkowo mieszkańcy średniohelladzkiej Grecji chowali swoich zmarłych w grobach w obrębie osad, a nawet pod podłogami domów. W okresie średniohelladzkim II pojawiły się cmentarzyska zakładane poza osadami. Zmarłych chowano także w tumulusach. Najczęstsze były pochówki pojedyncze, z ubogim zazwyczaj wyposażeniem. Wyjątkami są bogate pochówki z Kolonny i Aphidny. Z okresu średniohelladzkiego nie są znane żadne miejsca kultu na obszarze lądowej Grecji. Jedynymi znanymi świadectwami kultu religijnego są nieliczne figurki i naczynia w kształcie zwierząt, oraz niewielka świątynia z Epidauros, pochodząca z samego schyłku omawianego okresu.

W okresie środkowej epoki brązu istotne zmiany zaszły także w kulturze materialnej mieszkańców Grecji lądowej. Ceramika była raczej prosta i jej formy nie zmieniały się szybko. Garncarze zaczęli używać do produkcji naczyń koła garncarskiego. Metalurdzy zaczęli produkować brąz klasyczny w miejsce dotychczas używanych brązów arsenowych. Te nowe technologie upowszechniły się jednak tylko na niektórych obszarach Grecji. Dopiero pod koniec omawianego okresu ta sytuacja uległa zmianie. Stało się tak dzięki coraz bardziej intensywnym kontaktom ze światem zewnętrznym. Importy pochodzące m. in. z Azji Mniejszej i z minojskiej Krety koncentrowały się w niektórych osadach, takich jak Lerna i Argos. Sieć kontaktów połączyła ląd grecki, wyspę Eginę, Kretę i inne wyspy Morza Egejskiego. Liczne minojskie i egineckie importy ceramiki znane są zarówno z greckich wybrzeży, jak i ze stanowisk w głębi lądu, zwłaszcza na Peloponezie. Kolejna sieć szlaków łączyła Tessalię z wyspami południowej części Morza Egejskiego. Z wysp tego morza pochodziła używana w Grecji miedź, choć ten cenny metal importowano także z Rodopów i Cypru. Mieszkańcy środkowohelladzkiej Grecji utrzymywali także kontakty z Epirem, Macedonią, Półwyspem Bałkańskim i Wyspami Eolskimi.

Kolejnym ważnym ośrodkiem rozwoju kultury w basenie morza Egejskiego stały się wyspy, a zwłaszcza te, należące do archipelagu Cyklad. Dla okresu średniocykladzkiego charakterystyczne zabytki to różnorodna ceramika (w tym importowana z minojskiej Krety) i figurki terakotowe z wyspy Naksos. Populacja wysp skoncentrowała się w dużych osiedlach typu miejskiego, porzucając wiele mniejszych form osadnictwa. Nastąpiła centralizacja osadnictwa w dużych ośrodkach, otaczanych teraz fortyfikacjami i budowanych na przemyślanym planie. Jednym z najważniejszych ośrodków osadniczych na Cykladach było miasto Fylakopi na wyspie Melos. Inne ważne osiedla to Kasto na Naksos, Plaka na Androsm Parokia na Paros, Aiya Irini na wyspie Kea i Akrotiri na wyspie Santoryn. Aiya Irini, położona na wyspie Kea, w bliskości Attyki i jej kopalń była dużym ufortyfikowanym osiedlem przyciągającym ludzi z różnych zakątków regionu egejskiego. Na wielu wyspach mieszkańcy zaczęli uprawiać drzewa oliwne i winorośl oraz używac metalowego uzbrojenia. Groby z omawianego okresu są słabo znane. Mieszkańcy Cykladów utrzymywali kontakty zarówno z minojską Kretą, jak i z Grecją kontynentalną. W północnej części basenu Morza Egejskiego również rozwijały się ważne osiedla. Jednym z nich była Troja w północno-zachodniej Azji Mniejszej,. Ten etap jej rozwoju trwał od ok. 1800 do 1300 przed Chr. Chr. i jest znany jako Troja VI. Początkowo jej kultura miała wiele wspólnego z kulturą lądu greckiego, ale później mieszkańcy Troi poszli własną drogą rozwoju. Była to otoczona fortyfikacjami osada składająca się z szeregu wolnostojących domów. Jedną z budowli można uważać za miejscowy pałac, w którym mogli rezydować władcy. Mieszkańcy Troi utrzymywali kontakty z regionem egejskim i Cyprem. W kolejnych stuleciach przekształcenia polityczne i włączanie regionu egejskiego w jeszcze rozleglejsze sieci dalekosiężnej wymiany miały odmienić życie mieszkańców tego regionu…

CDN.

 

Literatura

C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.

 Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.

C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.

B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.

K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.

R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first three milion years, Oxford, New York, 2007.

J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.

J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.

A. Ziółkowski, Historia Powszechna. Starożytność, Warszawa, 2009.

E. Wipszycka, B. Bravo, Historia starożytnych Greków. Tom I: Do końca wojen perskich, Warszawa, 1988.

E. H. Cline (red.), The Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean, Oxford, 2012.

R. Castleden, Minoans: Life in Bronze Age Crete, London, New York, 2001.

A. Krawczuk (aut. i red.), P. Kaczanowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata: Tom 3: Świat Okresu Cywilizacji Klasycznych, Kraków, 2005.

A.H. Dani, J.P. Mohen, J.L. Lorenzo, C.A. Diop, V.M. Masson, T. Obenga, M.B. Sakellariou, B.K. Thapar, X. Nai, Z. Changshou (red.), The History of Humanity - Scientific and Cultural Development: Volume II: From the Third Millennium to the Seventh Century B.C., Paris, 1996.

C. W. Shelmerdine (red.), The Cambridge Companion to the Aegean Bronze Age, Cambridge, 2008.

L. L. Brice, L. A. Kvapil, K. Shelton (red.), Brill’s Companion to Warfare in the Bronze Age Aegean, Brill’s Companions to Classical Studies, Warfare in the Ancient Mediterranean World, Leiden, 2023.

I. Schoep, Some notes on the ‘Hieroglyphic’ deposit from Knossos, Studi micenei ed egeo-anatolici 43, 2001, s. 143-158.

A. N. Angelakis, G. De Feo, P. Laureano, A. Zourou, Minoan and Etruscan Hydro-Technologies, Water, 2013, 5, s. 972-987.

D. Panagiotopoulos, Keftiu in Context: Theban Tomb-paintings as a historical Source, Oxford Journal of Archaeology, 20, 2002, s. 263-283.

Morze Egejskie, zdjęcie ze statku kosmicznego
Kreta, zdjęcie satelitarne
Morze Egejskie, mapa
Krajobraz Równiny Mesara na Kresie
Krajobraz Krety
Wybrzeże Morza Egejskiego na Krecie

 
Chronologia Krety i regionu egejskiego w epoce brązu
Plan stanowiska archeologicznego Knossos

Plan pałacu w Knossos







Ruiny i częściowa rekonstrukcja pałacu w Knossos


Tzw. rogi konsekracji w pałacu w Knossos i przedstawiający je fresk

Plan pałacu w Fajstos






Ruiny starożytnego Fajstos

Położenie Fajstos na tle mapy geologicznej południowej Krety

Plan pałacu w Mallia

Plan stanowiska archeologicznego Mallia





Ruiny pałacu w Mallia

Pithos - naczynie zasobowe z pałacu w Mallia

Gałąź oliwki europejskiej

Gaj oliwny na Krecie

Winnica na Krecie

Pole pszenicy

Stado owiec na Krecie

Minojskie ciężarki tkackie

Rekonstrukcja procesu produkcji metalurgicznej z warsztatu w Chrysokamino

Zdjęcie lotnicze stanowiska archeologicznego Chrysokamino

Minojskie wyroby z brązu

Minojskie haczyki rybackie
Minojska lampa kamienna
Minojskie narzędzia brązowe
Minojskie szalki wagi z Akrotiri
Minojskie lustro brązowe
Minojskie naczynie z kryształu górskiego
Sztaby miedzi z Agia Triada

Ceramika typu Kamares
Minojskie naczynia kamienne
Minojskie naczynie ze steatytu
Kreteńskie wyroby fajansowe
Krater z Fajstos




Przykłady minojskiej bizuterii

Minojski fresk z Akrotiri przedstawiający statki i miasto na wyspie



Przykłady minojskich fresków z Knossos i Akrotiri


Minojski fresk z Tel el Dab'a w Delcie Nilu

Minojski fresk z Katny w Syrii
Minojski fresk z Tel Kabri w Izraelu
Minojskie wyroby z kości słoniowej


Przykłady inskrypcji w minojskim piśmie hieroglificznym
Pismo z Archanes



Przykłady tekstów w piśmie linearnym A


Przykłady pieczęci minojskich i ich odcisków

Plan tzw. Dzielnicy Mu w Malli

Ruiny dzielnicy Mu w Malli

Ruiny miasta Gurnia

Plan miasta Gurnia

Rekonstrukcja miasta Gurnia
Minojskie plakiety przedstawiające fasady domów
Mniojski akwedukt z Tylissos
Plan akweduktu zaopatrującego w wodę Knossos
Minojski akwedukt i cysterna na wodę
Gliniane rury i zbiornik na wodę
Kanalizacja pałacu w Knossos 
Gliniany model domu z Archanes

Rekonstrukcje starożytnego Knossos
Ruiny starożytnego Palaikastro
Ruiny starożytnego Kommos
Mapa minojskich szlaków handlowych
Importy z Cypru, Egiptu, Lewantu i Cyklad znalezione na Krecie
Importowane egipskie naczynie kamienne z Zakros

Skarb z Tod w Egipcie

Minojskie szlaki handlowe w basenie Morza Egejskiego

Przedstawienie minojskiego statku na fresku z Akrotiri

Pozostałości minojskiego wraku z Pseira
Minojska pieczęć z przedstawieniem statku
Minojski pochówek w sarkofagu

Plany minojskich grobowców

Minojskie figurki z Petsofas
Sanktuarium górskie w Petsofas
Sanktuarium górskie, fragment reliefu


Przedstawienia ceremonii religijnych na kreteńskich pieczęciach
Minojskie obrzędy religijne, rekonstrukcja
Jaskinia Trapeza na Krecie
Góra Ida na Krecie
W minojskim porcie handlowym, rekonstrukcja



Przykłady minojskiego uzbrojenia
Uzbrojeni żołnierze na fresku z Akrotiri
Minojscy żołnierze, rekonstrukcja
Kreteński okręt wojenny, rekonstrukcja

Kreteńczycy niosący dary, malowidło z grobowca wezyra Rechmire (okres Nowego Państwa)

Najważniejsze stanowiska archeologiczne Grecji w okresie średniohelladzkim, mapa


Krajobraz Grecji kontynentalnej

Zdjęcie i plan stanowiska archeologicznego Kolonna na Eginie
Ceramika z okresu średniohelladzkiego
Średniohelladzkie groby w obstawie kamiennej z Aten
Średniohelladzki grób z Kirrhy
Średniohelladzkie groty strzał
Średniohelladzki miecz brązowy typu A
Plan domu apsydalnego z Lerny
Plan stanowiska archeologicznego Lerna
Stanowisko archeolo0giczne Lerna
Mapa archipelagu Cykladów
Wyspa Santorini (Tera)

Krajobraz wyspy Melos
Szlaki i oddziaływania kultury minojskiej, mapa

Ceramika średniocykladzka
Rozwój miasta Fylakopi na Melos
Stanowisko archeologiczne Fylakopi

Ceramika Kamares znaleziona w Fylakopi

Plan osady Aiya Irini na wyspie Kea
Ruiny starożytnego miasta Akrotiri na wyspie Santoryn
Stanowisko archeologiczne Troja (Tell Hissarlik)
Rekonstrukcja Troi VI

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz

Potasowo-argonowa metoda datowania

Archeolodzy sięgają nieraz w swoich badaniach do najodleglejszych epok (dolnego i środkowego paleolitu), kiedy żyli przodkowie Homo sapiens ...