Pierwsza epoka imperiów i końcowy odcinek wczesnej epoki brązu w Żyznym Półksiężycu (ok. 2350/2340-2000 przed Chr.)

Ostatnie trzy stulecia III tys. przed Chr. były okresem rozwoju pierwszych wielkich imperiów, czyli państwa terytorialnych, których kolebką była Mezopotamia. Na rozwój wydarzeń na obszarze Azji Zachodniej i Egiptu wywierały wówczas wpływ niekorzystne zmiany klimatyczne. Polityczny kształt tych regionów wyszedł poza formułę miasta-państwa. Państwa zajmujące większe terytorium istniały jeszcze w poprzednim okresie, czego przykładem może być Królestwo Ebli. Na południu mezopotamskiego aluwium pojawili się władcy dążący do zjednoczenia całego Sumeru. Umiarkowany sukces odniósł w tym zakresie Lugalzagesi. W końcu okresu wczesnodynastycznego dążenia do ustanowienia hegemonii w Sumerze i Akadzie jeszcze się nasiliły. Zaczęły powstawać nowe organizmy polityczne złożone z obszarów centralnych i kontrolowanych przez nie peryferii. Ukształtowała się ideologia uniwersalnego imperium i nowa ideologia władzy królewskiej. O ile w Egipcie duże państwo terytorialne rozwinęło się już w końcu IV tys. i przetrwało ponad 500 lat, to na obszarze Żyznego Półksiężyca powstało ono dopiero  w drugiej połowie III tys. przed Chr. Jego pierwsza faza (imperium akadyjskie) przetrwała przez ok. 100-150 lat, po czym nastąpił jego upadek. Druga faza (imperium III dynastii z Ur) trwała przez nieco ponad sto lat. Pomiędzy nimi nastąpił okres najazdów i niepokojów politycznych, związany z aktywnością ościennych ludów i kryzysem pierwszego imperium. Czasy pierwszych imperiów zbiegły się z ostrym kryzysem spowodowanym zmianami klimatu i środowiska naturalnego. Dotknął on obszary od Morza Śródziemnego po Afrykę Północną i Bliski Wschód. Nastąpił okres katastrofalnej suszy, która spowodowała m. in. wyschnięcie anatolijskich jezior i obniżenie poziomu Morza Martwego. Kryzys skutkował zmniejszeniem areału pól uprawnych i zasoleniem gleb, zwłaszcza w południowej Mezopotamii. Jego przyczyną był paraliż azjatyckich monsunów spowodowany częściowo zmianami aktywności zjawiska El Niño. Od wschodniej Afryki po Azję Mniejszą zapanowała dotkliwa susza. Trwała ona około 200 lat.

Okres imperium akadyjskiego (więcej o historii imperium akadyjskiego patrz: https://archeologiczny-archeologia.blogspot.com/2022/11/pierwsze-imperium.html)zapoczątkowało wystąpienie Sargona z Agade (ok. 2334-2279 przed Chr.). Legendarna opowieść o jego dojściu do władzy królewskiej stała się toposem, powtarzającym się wielokrotnie w starożytnej literaturze. Sargon miał być dzieckiem wysokiej kapłanki, która po urodzeniu umieściła go w koszyku uszczelnionym bitumem i puściła z nurtem Eufratu. Przypomina to bardzo późniejszą historię Mojżesza znaną z biblijnej Księgi Wyjścia. Koszyk z dzieckiem wyłowił z rzeki ogrodnik, który przysposobił i wychował chłopca. Kiedy Sargon dorósł, został podczaszym króla Kisz, Ur-Zababy. Dzięki wsparciu bogini Isztar Sargon miał zdobyć władzę i zasiąść na tronie Kisz. Akadyjskie imię Sargon (Szarru-kin) oznacza prawowitego króla. Sargon został także władcą nowo założonego miasta Agade (Akkadu), które leżało najprawdopodobniej w kraju Warium nad Tygrysem, najprawdopodobniej w okolicach dzisiejszego miasta Samarra w Iraku. Wszystko wskazuje, że Sargon był uzurpatorem i zdobył władzę siłą lub dzięki podstępowi. W 2292 roku przed Chr. Sargon rozgromił armię Lugalzagesiego i wziął go do niewoli. Pokonany przeciwnik został zamknięty w klatce i wystawiony obok świątyni Enlila w Nippur. Wojna z Lugalzagesim była zażarta. Ensi Adab, Meskigala zdradził Lugalzagesiego i przeszedł na stronę Sargona. Sargon zwyciężył też innych władców miast-państw Sumeru. Miał stoczyć 34 bitwy, zdobyć szturmem miasto Uruk i pokonać 50 sumeryjskich ensi podlegających Lugalzagesiemu. W czasie wielkiej wyprawy na południe Kraju Sargon podbił też Ur, Lagasz, Enninkimar oraz Ummę i dotarł do Dolnego Morza, czyli do brzegów Zatoki Perskiej. Miał obmyć swoją skrwawioną broń w jej wodach. Opanował cały Sumer i Akad i zjednoczył południową Mezopotamię pod swoim berłem. Pierwszą stolicą tego zjednoczonego państwa było Kisza, a Nippur pozostało głównym ośrodkiem kultu religijnego. Po raz pierwszy całe terytorium południowomezopotamskiego aluwium zostało zjednoczone w ramach jednego organizmu państwowego. Był to jedynie wstęp do budowy większego imperium. Na początku Sargon przyjął tytuł króla Kisz (oraz króla Świata), króla Kraju i wielkiego sługi Enlila. Trzon armii Sargona składał się z 9 pułków z Akadu, których żołnierze codziennie spożywali posiłki w jego obecności. Te elitarne jednostki liczyły ok. 5400 ludzi. Była to stała armia lojalna wyłącznie wobec władcy. Stała się ona instrumentem panowania i podbojów Sargona. Późniejsze teksty z czasów Manisztusu wspominają także o generałach (dowódcach większych oddziałów wojskowych) oraz o oddziałach łuczników i żołnierz uzbrojonych we włócznie. Potęga wojsk Sargona opierała się na oddziałach uzbrojonych w łuki kompozytowe i proce. Sargon rozkazał zburzyć fortyfikacje zdobytych miast sumeryjskich i ustanowił w nich gubernatorów pochodzących z Akadu. Niezależne dotąd miasta państwa zostały zamienione w prowincje kontrolowane przez królewskich urzędników. Byli to ludzie określani mianem „synów Akadu” co oznaczało ludzi lojalnych wobec monarchy. Mogli być oni zarówno sumeryjskiego jak i akadyjskiego pochodzenia. Działali oni pod królewskim patronatem i byli wynagradzani majątkami ziemskimi wydzielanymi z królewskiej domeny. Meskigala, gubernator miasta Adab odbywał częste podróże służbowe na dwór królewski w Agade wraz z oficerem Di-Utu. Ważnym ośrodkiem administracyjnym państwa Sargon uczynił miasto Nippur. Sargon uczynił swoją córkę Enheduannę wysoka kapłanką boga Księżyca Nanny w Ur, co miało podnieść jego prestiż i przydać jego władzy religijną aurę. Enheduanna była poetką i autorką wielu hymnów religijnych. Zwyczaj osadzania córek na wysokich stanowiskach kapłańskich był kontynuowany przez wielu późniejszych władców mezopotamskich. Sam Sargon także przyjął kilka wysokich tytułów kapłańskich. Obszar państwa Sargona rozciągał się pomiędzy miastem Tuttul nad Eufratem a brzegiem Zatoki Perskiej. Jego wojska podejmowały jednak ekspedycje poza tym terytorium, aby zapewnić kontrolę nad szlakami dalekosiężnego handlu. Reorganizacja szlaków handlowych była głównym zajęciem Sargona w drugiej fazie jego panowania. Zakończyła się ona sukcesem. Do nabrzeży rzecznego portu stolicy, Agade przypływały teraz wyładowane towarami statki z portów Dolnego Morza, z Dilmun, Maganu i Meluhhy (Doliny Indusu). Uzyskano dostęp do szlaków łączących Agade z Mari, Yarmut, Eblą i regionem górnego Eufratu, a także do drewna cedrowego i srebra z gór Amanus. Imperium Sargona stało się zatem centrum sieci szlaków handlowych sięgających od Morza Śródziemnego i gór Amanus aż do Doliny Indusu.

Następcą Sargona został jego syn Rimusz (ok. 2278/2276-2270 przed Chr.). Od razu stanął on wobec wielkiego powstania, które u progu jego panowania wybuchło w Sumerze. Przeciwko nowemu władcy podniosły bunt Ur, Lagasz, Zabala, Adab, Umma, Kazallu i Kidigira. Jednym z przywódców powstania był niejaki Kaku, który ogłosił się królem Ur. Wojska Rimusza stłumiły powstanie w krwawy i okrutny sposób. Wedle źródeł z epoki (inskrypcji Rmiusza) miało zginąć wówczas ponad 85 tys. ludzi. Wiele osób zostało pojmanych, przesiedlonych i skierowanych do przymusowych robót. Rebelię zorganizowali przedstawiciele elit sumeryjskich miast, zaniepokojeni rosnąca pozycją królewskich urzędników i dworzan. Nie wszyscy Sumerowie buntowali się jednak przeciwko akadyjskim władcom. Wielu przyjmowało postawę lojalistyczną. Tymczasem Rimusz przydzielał spore majątki ziemskie na terytoriach sumeryjskich miast swoim oficerom i urzędnikom. Rozdawał ziemię skonfiskowaną buntownikom po stłumieniu sumeryjskiego powstania. Wywłaszczano wówczas także grunty sumeryjskich świątyń. Akadyjscy urzędnicy stali się w ten sposób wielkimi właścicielami ziemskimi, trzymającymi w swoich rękach sporą część gruntów rolnych na obszarze aluwium. Po uspokojeniu sytuacji w Sumerze Rimusz starł się ze sprzymierzonymi państwami z zachodniego Iranu: Elamem, Marhaszi i Zaharą. Pokonał sprzymierzone wojska w bitwie do której doszło pomiędzy Awanem a Suzą. Rimusz proklamował swoją władze na terytoriach leżących pomiędzy Dolnym i Górnym Morzem. Były to jednak tylko propagandowe przechwałki. Rimusz zginął na skutek spisku pałacowego, zamordowany przez swych dworzan. Jego następcą został jego brat i syn Sargona, Manisztusu (ok. 2269-2255 przed Chr.). Podjął on wyprawę przeciwko krajom położonym nad Zatoką Perską, uzyskując dostęp do kopalń srebra i źródeł diorytu. Flota wojenna Manisztusu dotarła do kraju Magan. Była to jedna z najwcześniejszych zanotowanych w dziejach morskich ekspedycji militarnych. Pierwsze w dziejach imperium było zatem zdolne do budowy floty wojennej i do prowadzenia morskich operacji. Manisztusu podbił Suzę i pokonał Anszan oraz Szerichum w Iranie. Podporządkował sobie także Niniwę i Aszur nad górnym Tygrysem. W Kraju Manisztusu wykupywał ziemię za srebro od rodzin zamieszkujących w rejonie Kisz. Tymi gruntami obdarowywał potem członków rodziny królewskiej, dworzan, oficerów wojska i urzędników. Dostawali oni majątki dochodzące do 70 ha powierzchni. Władca zabezpieczał w ten sposób swoją pozycję, tworząc grupę lojalnych przedstawicieli elity, zawdzięczającej mu swój dobrobyt. Lojalność i służba były wynagradzane ziemią. Właściciele nadań musieli jednak płacić podatki i dostarczać królowi rekruta ze swych posiadłości. Budowano w ten sposób sieć lojalności wzmacniająca struktury imperium. Po Manisztusu władzę objął jego syn Naramsin (ok. 2254-2218 przed Chr.). Rządził on przez około 37 lat. Najważniejszym wydarzeniem jego długiego panowania była wielka rewolta, która wybuchła ok. 2230 r. przed Chr. w północnej części Kraju. Powstanie wywołał niejaki Iphur-Kisz, który pociągnął za sobą mieszkańców Kisz, Kazallu, Sippar, Giritab Apiak i Kuty. Zaraz potem na południu pojawił się kolejny przywódca buntu, Amargirid z Uruk. Za jego sprawą przeciw władzy Akadu zbuntowały się Uruk, Ur, Umma, Lagasz, Adab, Isin, Szuruppak i Nippur. Naramsin pokonał rebelię w ciągu jednego roku staczając dziewięć wielkich bitew. Straty buntowników miały być ogromne, sięgające blisko 100 tys. ludzi. Przywódcy buntu zginęli w walce. Zaraz po stłumieniu powstania mieszkańcy Agade mieli obwołać Naramsina bogiem. Od tego momentu Naramsin był nazywany „bogiem Agade”. Był pierwszym władcą starożytnej Mezopotamii, który ogłosił się bogiem. Władca przyjął też tytuł króla czterech stron Świata. Nie jest wykluczone, że deifikacja Naramsina wynikała z naśladownictwa królów Egiptu. Naramsin zdołał powiększyć akadyjskie imperium i ustabilizować swoją władzę. Podbił Elam i tereny aż do Barhaszi w Iranie. Opanował Subartu, czyli północną Mezopotamię aż po góry Taurus. Kontrolował Suzę, Tell Brak i Mari. Wojska Naramsina dotarły do gór Amanus i miasta Talhat. Nie udała się jednak próba opanowania Awanu i trudnego terenu gór Zagros. Naramsin podjął ekspedycje morską do Maganu i przywiózł z tego kraju bogate łupy, przede wszystkim miedź i dioryt. Z Niniwy, Basetki i Diyarbakir pochodzą inskrypcje Naramsina wyznaczające zasięg jego władzy na północnym wschodzie Mezopotamii. Akadyjski monarcha wybudował pałac w Tell Brak i wydał swoją córkę za władcę Urkisz. Pokonał zbuntowanego króla Apiszala nad górnym Eufratem. Poprowadził zwycięską kampanię na zachód, w kierunku Armanum i Ebli. Zniszczył, spalił i złupił Eblę, a następnie dotarł do brzegów Morza Śródziemnego. Naramsin rozciągnął swoje panowanie na obszarze sięgającym od Zatoki Perskiej do Wybrzeży  Lewantu, czyli od Dolnego do Górnego Morza. Dzięki niemu Imperium Akadyjskie osiągnęło swój maksymalny zasięg. Nie wiadomo jednak, czy wszystkie podbite tereny zostały mu podporządkowane w sposób trwały. Granicą podbojów stały się Zagros i Anatolia. W czasach Naramsina klasyczny dialekt akadyjski stał się głównym językiem administracji imperium. Nastąpiła daleko idąca centralizacja państwa. Po śmierci Naramsin rządy w imperium objął jego syn Szarkaliszarri (ok. 2217-2193 przed Chr.). W jego czasach imperium zaczęło się kurczyć i rozpadać. Szarkaliszarii przedsięwziął liczne kampanie wojenne przeciwko Elamowi, Gutejczykom i plemionom Martu (Amorytów) z gór Biszri. Granice państwa chwiały się pod naporem najazdów ościennych ludów z Iranu i stepu syryjskiego.

Imperium akadyjskie było wielkim organizmem politycznym i gospodarczym. Jego istnienie i struktura wywarły niezaprzeczalny wpływ na dalsze dzieje cywilizacji, które rozwijały się na obszarze Żyznego Półksiężyca. Królowie uważali się za wybrańców boga Enlila, który dał im władzę nad rozległymi terytoriami, różnorodnymi pod względem geograficznym, kulturowym, językowym, gospodarczym i politycznym. Mimo zasługi militarne i podboje królowie Akadu przypisywali głównie sobie, co stało w rażącej sprzeczności z praktykami władców sumeryjskich, którzy chcieli uchodzić jedynie za wykonawców woli bóstw. Skrajnym przejawem tej tendencji była deifikacja Naramsina. Aby zarządzać ogromnymi obszarami państwa królowie Akadu musieli rozwinąć sprawną administrację. Całe terytorium podzielono na obszar centralny (południowa Mezopotamia) i peryferyczny (pozostałe kraje). Sumeryjskie i akadyjskie miasta były rządzone przez lokalnych ensi, niekiedy desygnowanych na to stanowisko przez króla. Czasami byli to ludzie pochodzący z tych miast, a czasem osoby pochodzenia akadyjskiego. Królowie odbierali ziemię świątynią i organizowali wielkie posiadłości, w których pracowali jeńcy wojenni. Północna część aluwium była zarządzana przez członków rodziny królewskiej. Utrzymywali oni osobne, okazałe dwory i zajmowali się zarządzaniem podległymi terytoriami. W Sumerze rządzili namiestnicy odpowiedzialni przed królem. Przyjmowali oni królewskie wizyty i sami odwiedzali dwór w Agade. Administrowali majątkami ziemskimi i świątyniami. Przydzielali ziemię żołnierzom i robotnikom pracującym dla monarchy. Ensi podlegali władzy wysokich urzędników akadyjskich. Obszary leżące na peryferiach podporządkowywano drogą zawierania traktatów z ich władcami lub mianowania namiestników. Na peryferiach władcom Akadu zależało głownie na utrzymywaniu dalekosiężnych relacji handlowych i kontroli szlaków. W niektórych miejscach zakładali oni pokaźne twierdze, takie jak Nagar (Tell Brak) w północnej Mezopotamii. Agade, stolica imperium nie została dotychczas odnaleziona przez archeologów. Główne informacje o życiu i zarządzaniu imperium badacze czerpią zatem z archiwów tekstów klinowych odkrytych na innych stanowiskach (Umma, Gasur, dolina Dijali). W czasach imperium Akadu zaczęło wzrastać gospodarcze i polityczne znaczenie północnej części aluwium i Górnej Mezopotamii. Nastąpiła kolonizacja Sumeru przez Akadyjczyków, którzy przynieśli ze sobą nowe prawa, zwyczaje i praktyki. Władcy starali się akumulować ziemię w rękach korony, by wzmocnić swą kontrolę nad Krajem. Nabywali ogromne majątki ziemskie, dochodzące nawet do 2300 hektarów. Coraz większego znaczenia nabierała rodzinna i indywidualna własność ziemi.

Czasy imperium akadyjskiego charakteryzowały się intensywnym rozwojem handlu dalekosiężnego i kontaktów z odległymi obszarami. Sieci wymiany kontaktów rozległe już w okresie wczesnodynastycznym jeszcze bardziej się rozwinęły. Królowie Agade starali się przejmować kontrolę nad szlakami handlowymi i eliminować pośredników. Było to jedną ze sprężyn ich polityki i wypraw wojennych. Ich ekspedycje miały na celu m. in. poszukiwanie łatwo dostępnych źródeł surowców. Stąd wynikały kierunki zdobywczych wypraw: Mari, Ebla, Morze Śródziemne, Wyżyna Irańska, Zatoka Perska. Za czasów Manisztusu i Naramsina Akadowe przejęli bezpośrednią kontrolę nad sieciami handlu dalekosiężnego Ebli, Elamu i Maganu. Zyskali dzięki temu bezpośredni dostęp do tak poszukiwanych surowców. Warto jednak zauważyć, że taka strategia pociągała za sobą zniszczenia i ruinę sieci wymiany, a także znaczne przekształcenia na podbijanych obszarach. Pod koniec okresu akadyjskiego do Mezopotamii docierało mniej surowców niż w czasach wczesnodynastycznych. Jednak w czasach rozkwitu imperium sprowadzanie egzotycznych towarów stanowiło ważny element religijnej i propagandowej legitymizacji władzy królów Akadu. Imperium akadyjskie rozwinęło się w czasach wielkich geopolitycznych i gospodarczych przemian na obszarze Eurazji i Afryki Północnej. Miasta-państwa Sumeru i Akadu były węzłami rozbudowanych sieci dalekosiężnego handlu sięgających od Doliny Indusu i Azji Środkowej po Anatolię, Egipt i Morze Śródziemne. Na tym ogromnym obszarze rozwijały się różnorodne kultury i organizmy polityczne, od tzw. Baktryjsko-Margiańskiego Kompleksu Archeologicznego (na obszarze Azji Środkowej), miast Doliny Indusu po Egipt i miasta Lewantu. Szlaki morskie i lądowe łączyły efektywnie te wszystkie organizmy. Warto wspomnieć, że cywilizacja Doliny Indusu była największym ówczesnym organizmem politycznym i gospodarczym, przewyższającym obszarem i pod wieloma względami bardziej zaawansowanym od Egiptu i mezopotamskich imperiów. Nieco mniejsze obszary zajmowały państwa z Wyżyny Irańskiej (Elam, Anszan, Marhaszi). Silne państwa istniały w północnej Mezopotamii i Syrii (Karkemisz, Ebla, Mari, Tuttul, Urkisz, Nagar). Ważną rolę odgrywały państewka Lewantu, a także Cypr i Egipt. Anatolia niezmiennie dostarczała metali. Za Sargona do nabrzeży Agade dopływały statki z Doliny Indusu, Maganu i Dilmun. Wraz z towarami z tych dalekich krajów docierali do serca imperium także ludzie i ich idee. Ekspedycje wojskowe Sargona zapewniły Akadowi dostęp do wielu poszukiwanych surowców i towarów luksusowych. Umieszczanie w kluczowych miejscach zależnych i spolegliwych władców zapewniało funkcjonowanie sieci wymiany dalekosiężnej.

Po śmierci króla Szarkaliszarri imperium akadyjskie rozpadło się. „Sumeryjska Lista Królów” odnotowuje liczne imiona pretendentów do tronu, co wskazuje na zażartą walkę o władzę w państwie. W ostatnim okresie istnienia państwa terytorium efektywnie kontrolowane przez jego władców obejmowało jedynie okolice miasta Agade i dolinę rzeki Dijali. Nad imperium w ostatniej fazie jego istnienia panowali Dudu (ok. 2189-2169 przed Chr.) i Szu-turul (ok.2168-2154 przed Chr.). Ten ostatni władca był jeszcze w stanie prowadzić działania wojenne nad górnym Eufratem. Los wielkiego państwa przypieczętował ostatecznie najazd Gutejczyków, plemienia pochodzącego z gór Zagros. Sumerowie uważali ich za lud dziki, barbarzyński i przerażający. Najeźdźcy skorzystali z kryzysu imperium akadyjskiego, zeszli z gór i zajęli obszar południowej Mezopotamii. Dotychczas przypuszczano, że kryzys był spowodowany niekorzystnymi zmianami klimatycznymi powodującymi suszę i opuszczanie pól uprawnych, co jednak jest kwestionowane przez wyniki najnowszych badań, które wskazują, że populacje bliskowschodnie dość dobrze przystosowały się do tych niekorzystnych zmian. Toi niepokoje polityczne i niedomogi organizacji państwowej spowodowało rozsypanie się struktury imperium. Nad Krajem zapanowali gutejscy władcy. Najeźdźcy trzymali w ręku mocno głównie obszary środkowej Mezopotamii. Południowosumeryjskie miasta, takie jak Lagasz czy Uruk, dość szybko się od nich uniezależniły. Władza Gutejczyków nie była prawdopodobnie zbyt dolegliwa dla miejscowych. Badacze nie są pewni, ile mogło trwać panowanie gutejskie w Mezopotamii. Gutejscy władcy przejęli ideologię i legitymizację po władcach akadyjskich. Starali się zjednoczyć Kraj w swym ręku, co jednak się nie udało. W tym samym czasie północną Mezopotamię opanowywali Huryci. Z XXI w. przed Chr. znane są inskrypcje huryckich władców: Tiszatala z Tell Mozan, czy Atal-szeni z Samarry. Byli oni władcami Urkisz i Nawar. Na południu odrodziły się ważne sumeryjskie miasta, takie jak Lagasz (o historii Lagasz patrz: https://archeologiczny-archeologia.blogspot.com/2022/11/w-sumeryjskim-lagasz.html), które z powrotem stało się ważną metropolią, ośrodkiem gospodarczym związanym z morskim handlem dalekosiężnym. Za panowania ensi Gudei (ok. 2144–2124) stało się także ważnym ośrodkiem kulturalnym. Gudea odbudował 15 świątyń w Girsu i pozostawił po sobie liczne inskrypcje, w których opisał swe działania. Zbudował świątynię boga Ningirsu w Lagasz. Za jego panowania Lagasz utrzymywało stosunki handlowe z Doliną Indusu, Dilmun, Maganem, Elamem i Amuruu (Syrią). Gudea sprowadzał z tych krajów surowce służące mu do ozdabiania sanktuariów: lapis lazuli, karenol, drewno cedrowe, kamienie budowlane, złoto. Chlubił się, że cały Świat pomógł mu zbudować świątynię ze względu na prestiż Lagasz i jego bóstwa Ningirsu. Gudea odbył zwycięską kampanię militarną w Elamie i Anszanie. Rządy w Lagasz objął po nim jego syn Ur-Ningirsu. Dawne sumeryjskie metropolie rozkwitały na nowo.

Odrodzenie sumeryjskiej kultury i państwowości wszyło właśnie od miast na południu Kraju. Okupacja gutejska została zlikwidowana dzięki energicznym działaniom Utuhengala, władcy V dynastii z Uruk, który zebrał swoje wojska i pokonał w bitwie gutejskiego króla Tirigana. Pokonany barbarzyńca zbiegł do miasta Dubrum, gdzie zginął. Utuhengal opanował większą część aluwium, ale rychło został zrzucony z tronu przez Urnammu, ensiego miasta Ur i szaginę (wysokiego oficera), który był prawdopodobnie jego synem lub zięciem. Urnammu (ok. 2112-2094 przed Chr.) stał się założycielem nowej dynastii, zwanej III dynastią z Ur i jej wielkiego państwa. Przyjął tytuł „silnego człowieka, króla Ur, króla Sumeru i Akadu”.  Jego panowanie wypełnione było głównie zwycięskimi kampaniami wojennymi. Walczył z Gutejczykami i Elamitami. Udało mu się wyprzeć Elamitów z północnej części aluwium. Podporządkował sobie siłą wiele miast Sumeru i Akadu. Udało mu się zjednoczyć całą południową Mezopotamie pod swym berłem. Jednym z jego sprzymierzeńców był gudea z Lagasz. Jego pokojowe dokonani były równie imponujące. W Ur, Uruk, Nippur, i innych miastach wzniósł liczne świątynie i zikkuraty. Zajmował się także budową dróg i kanałów nawadniających, osuszaniem bagien, powiększaniem areału pól uprawnych, zakładaniem wiosek i gospodarstw. Urnammu był także twórcą pierwszego w historii ludzkości kodeksu prawnego. Ta najstarsza kodyfikacja w dziejach miała na celu uporządkowanie wymiaru sprawiedliwości i stworzenie spójnego systemu przepisów prawnych. Kodeks miał być podstawą organizacji królestwa, tak samo jak zreformowany i ujednolicony przez Urnammu system miar i wag. Paragrafy kodeksu Urnammu były ujęte w formie kazuistycznej. Przewidywał głównie kary finansowe za przestępstwa uszkodzenia ciała. Śmierć groziła tylko za morderstwo, rabunek, cudzołóstwo i gwałt. Wedle preambuły kodeksu, jego celem było ustanowienie prawdy i sprawiedliwości w kraju. Choć można to uznać za sformułowanie propagandowe, to kodeks Urnammu był wyraźnie łagodniejszy, a jego przepisy bardziej cywilizowane, niż w przypadku późniejszych mezopotamskich kodyfikacji. Urnammu zginął w bitwie po 18 latach panowania. Tron objął po nim jego syn Szulgi (ok. 2094-2046 przed Chr.), który kontynuował dzieło ojca na polu militarnym i pokojowym. Z zapałem oddawał się budownictwu i administrowaniu Krajem. Był administratorem, budowniczym i sędzią. Posiadł umiejętność czytania i pisania, stając się skrybą, czym bardzo się szczycił. Bronił Sumeru przed napadami ludów z gór Zagros. Zreorganizował armię, która stała się sprawnym narzędziem podbojów. Pomiędzy Dijalą i Chaburem wojska Szulgiego prowadziły działania przeciwko Hurytom i Lulubejom. Udało im się podbić dużą część doliny Tygrysu i opanować wschodnie, peryferyjne obszary. Dzięki kolejnym kampaniom i przymierzom Szulgi przejął kontrolę nad Aszur, Suzą i Mari, co zapewniło mu kontrolę nad trzema najważniejszymi ośrodkami handlu dalekosiężnego. Podporządkował sobie ludy Zagrosu i górnego Elamu. Pustynniejąca Górna Mezopotamia pozostawała poza obszarem zainteresowań władców Ur. Zasługą Szulgiego stały się też szeroko zakrojone reformy administracyjne. Władca wprowadził nowy, obowiązujący w całym państwie kalendarz. Państwo zostało podzielone na prowincje zarządzane przez namiestników noszących tytuł ensi. Centralny obszar państwa składał się teraz z 20 takich prowincji. Namiestnicy dziedziczyli swój tytuł i funkcję i pochodzili najczęściej spośród lokalnych elit. Obok namiestników w prowincjach działali oficerowie noszący tytuł szagina i pełniący funkcję gubernatorów wojskowych. Najwyższą pozycję w systemie administracyjnym zaczęli zajmować wezyrowie (sukkalmah), pełniący funkcje administracyjne, dyplomatyczne i wojskowe. Szulgi wzniósł i odbudował liczne świątynie w swoim państwie. Rozbudowywał sieć dróg i zajazdów przydrożnych. Wzniósł nowe miasto Puzurisz-dagan, które stało się głównym centrum administracyjnym i redystrybucyjnym imperium. Napływały do niego wnoszone w naturze podatki i daniny, a wypływały rozmaite dobra zaspokajające potrzeby państwa i jego funkcjonariuszy. Co roku przewijały się tu dziesiątki tysięcy sztuk bydła i owiec. W Puzurisz-dagan pracowały tysiące urzędników i skrybów, którzy pozostawili po sobie pokaźne archiwum tekstów klinowych. Całe imperium zostało podzielone na obszar centralny, płacący podatek bala i peryferie, płacące podatek znany pod nazwą gun-mada. Centrum administracyjne w Dubasara wyspecjalizowało się w zbieraniu podatków w postaci płodów rolnych. Centralizacja polityczna państwa, wymuszona rozmiarem kampanii militarnych postępowała. Od dwudziestego roku panowania Szulgiego wojska III dynastii z Ur co roku wyruszały w pole, by prowadzić aktywne działania wojenne. Intensywne kampanie prowadzono przeciwko koczowniczym oraz zurbanizowanym społecznościom na peryferiach imperium. Przeciwko niektórym wrogom Szulgi musiał wyprawiać się wielokrotnie. Wybudował on także łańcuch fortyfikacji zwany „Murem Granicznym” na północ od miasta Nippur. Miał on bronić centrum państwa przed nomadami i półnomadami z północy i zachodu, takimi jak zachodniosemiccy Amoryci. Miał też zwiększać kontrolę państwa nad ruchami ludności przez jego granice. Szulgi poszedł droga władców Akadu i dokonał aktu swojej deifikacji. Kazał się tytułować „bogiem Kraju”, co kontynuowali jego następcy. Szulgi zmarł po 48 latach panowania. Władzę objął po nim jego syn Amarsin (ok. 2046-2037 przed Chr.). Za jego panowania nastąpiła konsolidacja imperium zbudowanego przez poprzedników. Nowy władca prowadził działania wojenne za granicą i oddawał się czynnościom kultowym w głównych sanktuariach Kraju. Ogromna liczba tekstów z czasów jego panowania świadczy o wielkim wzroście biurokracji i administracyjnej kontroli nad państwem. Amarsin nadal musiał wojować z Amorytami i Hurytami, tak jak jego poprzednik. Prowadził kampanie w górach Zagros, z których przywoził bogate łupy. Mianował wielu gubernatorów by usprawnić administrację i przerwać lokalne więzy zależności. Urządził uroczysty bankiet w Ur, w trakcie którego oficerowie musieli mu składać przysięgę wierności.

Imperium III dynastii z Ur było wielkim, mocno zbiurokratyzowanym organizmem państwowym. Składało się z 3 głównych części: jądra, płacącego podatek bala (obszar południowej Mezopotamii czyli Sumeru i Akadu, zarządzany przez cywilnych namiestników), obszaru peryferycznego płacącego podatek gun mada (doliny Tygrysu i Dijali, Suzjana, kraj Baszime, przedgórze Zagrosu zarządzany przez wojskowych gubernatorów) oraz państw wasalnych (podnóża Tauru, Góry Zagros, obszary aż po Anszan). W czasach III dynastii z Ur obszary Sumeru i Akadu przeżywały okres wielkiego rozkwitu ekonomicznego. Rozwinęły się centra miejskie, częściowo kosztem osad wiejskich, zagrożonych działaniami wojennymi i napadami koczowników. Nastąpiła wyraźna migracja ludności do miast, w których głównymi ośrodkami gospodarczymi stały się świątynie bazujące na pracy robotników najemnych. Mezopotamia przeżywała w tym okresie największy wzrost populacji przed czasami hellenistycznymi. Wzrastała rola takich miast jak Umma, Isin i Larsa oraz stołecznego Ur. Powstały nowe ośrodki, takie jak wzmiankowany po raz pierwszy w czasach królów Akadu Babilon (sum. ká.dingir.ra) na północy aluwium. Ośrodkiem życia Kraju stały się miasta położone na północy, na obszarze Akadu. Odnawianie i budowa infrastruktury (kanałów, dróg, murów, świątyń) przez władców III dynastii z Ur przyczyniało się do wzmocnienia gospodarki Kraju. Szczególnie zyskały na tym miasta takie jak Nippur i liczące 200 tys. mieszkańców Ur, stolica, ważny port morski, emporium handlowe i prawdopodobnie jedna z największych metropolii ówczesnego Świata (obok miast Doliny Indusu). Rozwijało się wspierane przez władców rolnictwo, które było w stanie zapewnić środki utrzymania dla tak wielkich populacji miejskich. Budowa nowych kanałów i tworzenie nowych pól uprawnych zwiększało potencjał żywnościowy kraju. Rozwój biurokracji i rozrost organów centralnej kontroli doskonale obrazuje niebywały wzrost liczy tekstów administracyjnych, idący w parze z ich wyśrubowaną jakością i dokładnością. Władcy imperium chcieli teraz sprawować bezpośrednią kontrolę nad gospodarką poprzez wzmocnienie jej struktur oraz kontrolę zasobów i siły roboczej. Oznaczało to rozwój sektora gospodarki kontrolowanego przez państwo. System opierał się na skrybach, urzędnikach i królewskich posłańcach. Administracja królewskiego pałacu i świątyń stała się częścią jednego systemu. Świątynie, tak jak w poprzednich okresach pozostały ważnymi jednostkami gospodarczymi i administracyjnymi. Z Lagasz zachowały się dokumenty dotyczące rejestru ziem uprawnych, zwierające szczegółowe opisy pól. Dominowały wówczas podłużne pola położone wzdłuż kanałów nawadniających. Skrybowie odnotowywali powierzchnię każdego pola i potrafili ocenić przewidywalne plony uzyskiwane z jego obszaru. Oceniano także jakość i stopień zasolenia ziemi. Państwo kontrolowało także hodowlę wielkich stad bydła, owiec i kóz. Stada były wysyłane do Puzurisz-dagan koło Nippur, skąd przeganiano je do głównych świątyń. Ściśle kontrolowano produkcję mleka i przetworów mlecznych (masła, serów). Stada owiec dostarczały wełny, której produkcja i jakość była także ściśle kontrolowana. Ścięta wełna była zbierana i przekazywana warsztatom produkcji tekstylnej. Tam produkowano z niej przędzę i tkaniny. Administracja kontrolowała pozyskiwanie i obieg surowców oraz pracę i produkcję. W warsztatach tkackich pracowały zwykle skoszarowane kobiety o niewolniczym lub półniewolniczym statusie. W przypadku garncarstwa urzędnicy interesowali się głównie ilością dni roboczych potrzebnych do wyprodukowania określonej liczby zestandaryzowanych naczyń, a w przypadku metalurgii racjonalnym i wydajnym zużyciem rud do produkcji wyrobów metalowych. Dla królewskiej administracji pracowali także kupcy pełniący rolę agentów. Wyruszali na wyprawy handlowe z dobrami o wartości ściśle określonej i wymierzonej w srebrze. Musieli powrócić z dobrami o wartości równej tym, jakie wywieźli. Urzędnicy prowadzili więc rejestry i bilanse eksportowanych i importowanych dóbr. Kupcy prowadzili handel zarówno w imperium, jak i poza nim. Uczestniczyli także w pobieraniu podatków. Byli mocno zaangażowanie w zbieranie lokalnego podatku bala, w zbieranie i gromadzenie dóbr oraz dokonywanie płatności. Sprowadzali do Mezopotamii strategicznie ważne surowce, takie jak np. miedź. Kupcy dysponowali sporym marginesem swobody. Mogli handlować towarami i srebrem na własny rachunek, inwestować pieniądze w transakcje handlowe i pożyczki bez kontroli ze strony administracji. Obok usług świadczonych państwu prowadzili bowiem własną, zyskowną działalność. Polegała ona m. in. na realizacji zamówień prywatnych osób, które potrzebowały określonych dóbr. Klientami mogły być świątynie, pałace, ale także np. grupy rybaków i osoby prywatne. Działalność handlowa prowadzona przez państwo skoncentrowana była na gromadzeniu dóbr, a prywatna działalność kupców miała na celu zwiększanie ich zysków. Handlowcy działali w ramach własnych organizacji i hierarchii, niezależnych od pałacu. Szeroka kontrola rozciągnięta nad gospodarką przez władców III dynastii z Ur pozostawała w zgodzie ze światopoglądem ludzi tej epoki, którzy uważali królów za reprezentantów bogów sumeryjskiego panteonu, władających zasobami i środkami produkcji Kraju. Od władców zależna była spora część ludności pracująca dla nich w zamian za racje żywnościowe. Gospodarka imperium była jak ekonomika typowego sumeryjskiego miasta-państwa, tyle że w większej skali. Państwo przechwytywało dużą część produkcji rolnej. System administracyjno-gospodarczy III dynastii z Ur był rzeczywiście mocno rozbudowany. Nie należy go jednak postrzegać jako wszechogarniającego systemu totalitarnego. Celem systemu nie była totalna kontrola, ale zaspokajanie potrzeb państwa przez poszczególne regiony. Prowadziło to do specjalizacji gospodarczej, gdyż poszczególne prowincje dostarczały różnych towarów (np. Umma trzciny i drewna, Lagasz – zboża). Pozyskiwane dobra obracano na potrzeby państwa, świątyń i zatrudnianego przez państwo personelu. Liczyła się elastyczność systemu i dostarczanie odpowiedniej ilości dóbr. W peryferyjnej strefie imperium osadzano kolonistów wojskowych, którzy co roku musieli uiszczać podatki wobec państwa. Aby sprostać wymogom handlu dalekosiężnego prowincje Ur i Girsu obciążono obowiązkiem budowy statków handlowych pływających do Dilmun i Magan. Kluczową i coraz większą rolę w tym systemie spełniali lokalni namiestnicy (ensi), którzy sprawowali kontrolę nad najważniejszymi operacjami gospodarczymi i realnie zarządzali państwem. Warto jednak pamiętać, że spora część ludności pozostawała poza obrębem tego systemu. Istniał zatem znaczący sektor gospodarki nie kontrolowany przez aparat państwowy. Duża część populacji czerpała z niego swe środki do życia. Nawet pracujący okresowo dla państwa rolnicy, rzemieślnicy i robotnicy czerpali gros dochodów z pracy na własny rachunek w sektorze prywatnym.

Czasy imperium Akadu i III dynastii z Ur stały się okresem wielkich przemian kulturowych i cywilizacyjnych na obszarze Żyznego Półksiężyca. Na południu Mezopotamii niemal zanikł sumeryjski język mówiony, zastąpiony przez afroazjatycki język akadyjski. Stał się on głównym językiem cywilizacji Dwurzecza. Świadczą o tym między innymi semickie imiona władców Ur i członków ich rodzin. Sumeryjski pozostał językiem literatury, administracji i nauki. Jeszcze przez setki lat uczono się go w mezopotamskich szkołach. Skrybowie w tej epoce kształceni byli w szkołach znanych pod nazwą edubba, prowadzone przez skrybów-mistrzów. Skrybowie stanowili zamkniętą elitę dysponującą rzadką umiejętnością czytania i pisania. Szkoły takie istniały już wcześniej, ale w czasach III dynastii z Ur ich program nauczania i charakter uległ daleko idącej modyfikacji. Pojawiła się w związku z tym wyrafinowana kultura intelektualna i literacka. Oprócz tekstów administracyjnych powstawały zapiski kultowe, polityczne, literackie i szkolne o zróżnicowanej tematyce i charakterze. Zachowały się one do naszych czasów na glinianych tabliczkach odkrywanych przez archeologów. Pojawiły się tak zaawansowane teksty jak kalendarze rolnicze czy fikcyjne dialogi. Właśnie w tym okresie skodyfikowano dzieła takie jak „Przekleństwo na Akad”, „Sumeryjska Lista Królów”, eposy i inne utwory dotyczące mitycznych władców miasta Uruk (w tym Gilgamesza), czy hymny religijne skierowane do bogów i ubóstwionych królów. System szkół i dorobek literacki przetrwał czas upadku władców z Ur i stał się trwałym elementem kultury Mezopotamii. W tym okresie południowe aluwium mezopotamskie powszechnie zaczęto określać terminem Sumeru i Akadu,  które pojawiło się za czasów Sargona i zostało utrwalone przez królów III dynastii z Ur. Budowa licznych zikkuratów, czyli wysokościowych założeń kultowych przez Urnammu i jego następców odmieniła kształt mezopotamskich miast. Wznosili oni także imponujące świątynie i królewskie grobowce podziemne.

Imperium III dynastii z Ur starało się utrzymać kontrolę nad swymi peryferyjnymi terenami, wskutek czego wywierało silny wpływ na sąsiednie obszary. Peryferie nad odczuwały skutki akadyjskich kampanii wojennych i przechodziły okres intensywnych przemian. Imperium kontrolowało obszar Suzjany, podbity przez Szulgiego. Suza była zarządzana przez namiestnika noszącego tytuł ensi. Inne państwa na Wyżynie Iranskiej: Anszan, Szimaszki i Zabszali pozostawały niezależne ale utrzymywały bliskie kontakty z Ur. We wschodnim Elamie w tym czasie wzrastało znaczenie dynastii z Szimaszki, która miała odegrać tak wielką rolę w upadku imperium Ur. Królowie Ur utrzymywali także stosunki handlowe i dyplomatyczne z Anszanem i Barhaszi. Z tego ostatniego państwa Sumerowie sprowadzali drogie kamienie oraz egzotyczne rośliny i zwierzęta. Imperium nadal utrzymywało szerokie kontakty handlowe z Maganem (Omanem) i Meluhhą (Doliną Indusu), a także z emporium handlowym i portem na wyspie Dilmun. Sumeryjscy kupcy podróżowali w tym okresie tylko do Dilmun, gdzie następowała wymiana z kupcami miejscowymi i tymi, którzy przybyli z Maganu i Doliny Indusu oraz innych dalekich krajów. Dalekosiężny handel morski pozostawał zdominowany przez kupców znad Indusu, których znaczenie wzrastało z biegiem czasu. Na zachodzie sumeryjski handel dalekosiężny i dyplomacja sięgnęły Syrii i wybrzeży Morza Śródziemnego. Kluczowym miejscem było Mari zarządzane przez wojskowych gubernatorów z tytułem szagin. To tu zbiegały się szlaki komunikacyjne ze wschodu i zachodu. Mari było ważnym ośrodkiem dalekosiężnego handlu i kontaktów. Królowie Ur utrzymywali bliskie kontakty z miastami Tuttul, Eblą, Byblos i Urszum. Władcy III dynastii z Ur opanowali także miasto Aszur. Kontrolowali komunikację na Tygrysie i Eufracie i ruch na szlakach wzdłuż tych ważnych rzek. W próżnię polityczną powstałą po upadku Ebli i imperium Akadu weszli Amoryci (na zachodzie) i Huryci (na wschodzie i północy). Władcy sumeryjscy starali się przeciwstawiać naporowi obydwu tych nowych ludów. Chcieli także, by ich wpływy sięgnęły do bogatej w rudy metali Anatolii. Ideologia królów – opiekunów i pasterzy Sumeru skłaniała władców Ur do licznych interwencji poza granicami imperium. W związku z podbojami i kampaniami zagranicznymi nastąpiła znaczna militaryzacja społeczeństwa Sumeru i Akadu. Nazwy lat panowania królów wskazują, że działania wojenne toczono niemal co roku. Każda kampania oznaczała ściąganie do centrów administracyjnych imperium niewolników i stad zwierząt hodowlanych.

Po Amarsinie tron Ur objął jego syn Szusin (ok. 2037-2028 przed Chr.). Za jego panowania zaczął się poważny kryzys imperium, który w końcu doprowadził do jego upadku. Szusin nie prowadził już tak częstych kampanii wojennych jak jego poprzednicy, co może wskazywać na ograniczenie dostępnych zasobów. W czwartym roku panowania Szusin wybudował mur między Tygrysem i Eufratem, którego zadaniem była obrona przed napadami amoryckich grup plemiennych znanych pod nazwą Tidnum. Budowa tego pasa fortyfikacji pochłaniała wielkie zasoby materialne i wymagała skomasowania potężnej siły roboczej. Tylko w dziewiątym roku panowania tego władcy wojska sumeryjskie odnosiły zwycięstwa za granicą. Działania wojenne prowadzono przeciwko Szimaszki i Zabszali w Iranie. Udawało się jeszcze sprowadzać do centrum państwa łupy i niewolników. Kampania przeciwko państewku Simanum w górach Zagros zakończyła się przesiedleniem części mieszkańców tego obszaru do centrum państwa królów Ur. Coraz większe zaniepokojenie budził wzrastający napór Amorytów na granice państwa. Pojawiły się trudności w ściąganiu podatku gun-mada na peryferiach państwa. Następcą Szusina został jego syn Ibbisin (ok. 2028-2004 przed Chr.), który miał się okazać ostatnim władcą imperium. Jego uroczysta koronacja i inwestytura nastąpiła w Ur, Uruk i Nippur. Mimo wielkich uroczystości podkreślających jedność i potęgę państwa był już widoczny rozpad imperium i stopniowa utrata kontroli centrum nad podlegającymi mu terytoriami. Pierwszym objawem było zakłócenie działania archiwów państwowych i administracji. Mimo udanej kampanii przeciwko Simurrum problemy narastały. W drugim roku panowania Ibbisina zbuntowała się Esznunna. Rok później utracił on kontrolę nad Suzą, która uniezależniła się od imperium, przechodząc pod władzę dynastii z Szimaszki. Elam stawał się potęgą, zwłaszcza po unii Anszanu i Suzy, które utworzyły jedno państwo. Ibbisin musiał teraz prowadzić działania wojenne przeciwko zjednoczonemu Elamowi. Mimo, że nadal działały królewskie warsztaty produkujące wyroby luksusowe, stolica i inne miasta zaczęły odczuwać braki zboża, co było już wyraźnym objawem kryzysu i spadku produktywności rolnictwa. Sytuacja polityczna i militarna imperium pogarszała się w zastraszającym tempie. Ibbisin tracił kontrole nad kolejnymi miastami i prowincjami Sumeru. Trybuty i podatki z regionów peryferyjnych przestały być przesyłane do Ur, co wskazuje na utratę kontroli centrum nad obrzeżami państwa. Od zachodu na imperium naciskali Amoryci (Martu), od wschodu zagrażał Elam, a północ Mezopotamii opanowali Huryci. W szóstym roku panowania Ibbisin był zmuszony do wzmocnienia fortyfikacji Ur i Nippur. Od państwa szybko odpadały kolejne miasta, począwszy od Ummy i Girsu. W Ur i innych miastach zapanował głód. Zachowana w odpisach z okresu starobabilońskiego korespondencja królewska wskazuje na coraz większe rozprzężenie i niemoc aparatu administracyjnego. Ibbisin wysłał namiestnika Isin, Iszbi-errę do miasta Kazallu w celu zakupu zboża, którego nie można było dostarczyć do Ur ze względu na działania wrogich grup Amorytów. Iszbi-erra nie wykonał jednak polecenia swego pana i szybko uniezależnił się, zakładając własne państwo w Isin w 8 roku panowania Ibbisina. Niedługo potem Iszbi-erra opanował święte miasto Nippur. W tym momencie system podatkowy bala zbierający należności z jądra imperium legł w gruzach. Nie mógł on działać bez współpracy głównych miast Sumeru i Akadu. W tym czasie Elamici opanowali większą część południowo-zachodniego Iranu. Powstało mocarstwo zagrażające bezpośrednio południowej Mezopotamii. Dni imperium Ibbisina były już policzone. Elamiccy władcy zaczęli atakować Sumer przez dolinę dolnego Tygrysu. W 24 roku panowania Ibbisina elamicka armia pod dowództwem króla Kindattu obległa, zdobyła i złupiła miasto Ur. Ibbisin zginął, a jego królestwo przestało istnieć. Sprzymierzony z Amorytami Iszbi-erra zapobiegł jednak opanowaniu całej Mezopotamii południowej przez Elamitów. Imperium III dynastii z Ur upadło na skutek presji ościennych ludów, załamania się władzy centralnej i utraty kontroli nad peryferiami. Niekorzystne zmiany warunków klimatycznych i susza, która dotknęła Bliski Wschód pod koniec III tys. przed Chr. także mocno przyczyniła się do upadku tego wielkiego państwa. Spowodowała bowiem zasolenie gleb i ograniczenie powierzchni pól uprawnych. Wzmogła także dążenia władz lokalnych do zatrzymywania zapasów żywności i innych dóbr na miejscu, co prowadziło do rozpadu scentralizowanej administracji i powstawania autonomicznych organizmów politycznych, które lepiej zaspokajały potrzeby lokalnych populacji. Rozpadł się system społeczno-gospodarczy oparty na centralnych instytucjach.

Epoka imperiów była także okresem przemian i niepokojów w innych krajach obszaru Żyznego Półksiężyca. Wielkie zmiany, częściowo spowodowane polityczną, militarną i handlową aktywnością mezopotamskich imperiów zaszły na obszarze Wyżyny Irańskiej. Dzięki działalności władców państwa Szimaszki mógł się odrodzić niezależny Elam, który szybko odciął się od władców III dynastii z Ur i stał się samodzielnym mocarstwem, wywierającym poważny wpływ na polityczne i militarne wydarzenia na Bliskim Wschodzie. Powstał także nowy ośrodek cywilizacyjny w Szahdad, który zastąpił Sahr i-Sokhta. Coraz większe znaczenie miały dla Elamu kontakty z Doliną Indusu i krajami nad Zatoką Perską. Zjednoczenie Elamu pod władzą królów Szimaszki doprowadziło do upadku państwa III dynastii z Ur i powstania niezwykle silnego organizmu politycznego, przewyższającego potęgą inne państwa regionu Żyznego Półksiężyca. W tym samym czasie w Suzie i w Szahadzie rozwijało się elamickie pismo linearne, znane z odnalezionych przez archeologów inskrypcji. Z Suzy znane są zarówno elamickie inskrypcje, jak i monumentalne budowle elamickich władców.

Obszar Lewantu, Syrii i Palestyny przeżywał u schyłku III tys. przed Chr. poważny kryzys gospodarki i osadnictwa. Stał się on szczególnie widoczny zwłaszcza po upadku Ebli i jej królestwa. W czwartej fazie wczesnej epoki brązu (ok. 2350-2000 przed Chr.) większość ośrodków miejskich na omawianym obszarze upadła i została opuszczona przez mieszkańców. Życie miejskie i rolnictwo upadło, ustępując społecznościom zajmującym się głównie koczowniczym pasterstwem. Ta istotna zmiana miała związek z migracjami nomadów takich jak Amoryci. Koczownicy rekrutowali się w dużej mierze z byłych mieszkańców miast i wsi, którzy porzucili osiadły tryb życia i stali się nomadami żyjącymi z pasterstwa. Upadły, rozwijające się dotąd prężnie zurbanizowane społeczności w Syrii. Wiele miast zostało spalonych, wiele przekształciło się w maleńkie, krótkotrwałe wioski. Inne zostały całkowicie opuszczone. Podobny kryzys osadnictwa nastąpił w tym czasie na Cyprze, w Palestynie, Egipcie, Anatolii i w regionie egejskim. Przyczyną były przede wszystkim niekorzystne zmiany klimatu. Epizod ostrej suszy podciął podstawy egzystencji społeczności zurbanizowanych, które w Syrii polegały na deszczowym rolnictwie. Szczególnie ostra faza suszy i niekorzystnej cyrkulacji atmosferycznej rozpoczęła się ok. 2200 lat przed Chr. Powstawanie imperiów, które intensyfikowały produkcję rolną było odpowiedzią ludzkich społeczeństw na te niekorzystne zmiany. Mimo to same społeczności zurbanizowane przyczyniały się nieświadomie do pogorszenia warunków środowiskowych. Intensywne nawożenie pól nie powstrzymywało wysychania gleb, a kolejne suche lata jedynie pogarszały sytuację. W czasie, kiedy upadała cywilizacja miejska, do północnej Syrii napływały kolejne fale ludności huryckiej z Tauru i Zagrosu. Ważnym dla Syrii faktem stało się przetrwanie położonego nad Eufratem centrum urbanizacji, jakim było Mari, rządzone przez władców noszących tytuł szakkanakku. Mari zachowało pozycję ważnego centrum handlu dalekosiężnego i ważnego ośrodka gospodarczego, przez który przechodziły szlaki łączące Syrię z Mezopotamią. Ważnemu portowemu miastu Byblos nad Morzem Śródziemnym również udało się uniknąć większości skutków kryzysu.

Na obszarze Palestyny-Kanaanu niektóre miasta zostały opuszczone już u schyłku II fazy wczesnej epoki brązu. Zmiana egipskiej polityki w Lewancie doprowadziła do upadku Aradu i zniszczenia wielu miejskich osiedli w południowej Palestynie (np. Tell el-Farah). W III fazie wczesnej epoki brązu miejska cywilizacja Kanaanu upadła całkowicie w krótkim czasie i została zastąpiona przez zupełnie inne wzorce osadnictwa, nie mające nic wspólnego z urbanizacją. Upadek życia miejskiego na tym obszarze miał potrwać ponad 300 lat. Miasta takie jak Megiddo, Ai, Yarmut czy Beth Yerah zostały zniszczone i opuszczone nagle. Powodem ich upadku mogły być działania wojenne egipskich wojsk u schyłku Starego Państwa i najazdy grup koczowniczych. Wojska egipskie niszczyły miasta i twierdze, wycinały sady, a także masakrowały i brały do niewoli mieszkańców. W Kanaanie również zaznaczył się wpływ negatywnych zmian klimatycznych. Susza spowodowała kryzys rolnictwa i opuszczanie miast. Brak wody, głód i epidemie przyczyniały się do obrazu ogólnego upadku. W połączeniu z nadmiernym odlesieniem i przeludnieniem niektórych regionów doprowadziły one do upadku miast. Zapewne narastający kryzys wywoływał także wewnętrzne konflikty, które prowadziły do niszczenia zurbanizowanych centrów Kanaanu. Egipskie najazdy były zatem gwoździem do trumny tutejszej rozwiniętej kultury wczesnej epoki brązu, tak samo jak migracje koczowniczych pasterzy. Tylko na Płaskowyżu Transjordańskim nad Morzem Martwym życie miejskie i duże osady istniały nadal. Kanaan na przełomie IV fazy wczesnej epoki brązu i I fazy środkowej epoki brązu (2300-2000 przed Chr.) stał się krajem rzadko zaludnionym przez mieszkańców nielicznych wiosek i nomadów, pozbawionym miast i organizacji państwowych. Nieliczne odkryte przez archeologów ślady osadnictwa pochodzą z takich stanowisk jak Hazor, Megiddo, Bet-Szean i Jerycho. Są to zwykle otwarte, ufortyfikowane wioski i miejsca kultu religijnego. Z Jebel Qaaqir zachowały się pozostałości chat, mieszkań w jaskiniach oraz cmentarzysko. Obszar Negewu i Synaju zamieszkiwali koczownicy i nieliczni mieszkańcy wiosek takich jak Beer Resisim, zabudowanych skromnymi kamiennymi domami z jednym pomieszczeniem. Występowały tu jedynie egalitarne struktury plemienne. Tylko w Transjordanii istniały spore, ufortyfikowane osady, takie jak Khirbet Iskander. Kultura miejska wczesnej epoki brązu znalazła tu swoją kontynuacje, a miejscowe osady zasiedlili uchodźcy z Kanaanu. W tym okresie mieszkańcy Palestyny chowali swoich zmarłych w grobach szybowych, megalitycznych grobowcach typu dolmenów i pod tumulusami. Wiele grobowców mieściło wielokrotne pochówki większej ilości osób. Zmarłych zaopatrywano w naczynia ceramiczne i miedzianą broń. Grobowce megalityczne wznoszono głównie w Galilei i na Wzgórzach Golan.Mimo kryzysu osadnictwa funkcjonowała metalurgia, dostarczająca przedmiotów z miedzi i brązu, przede wszystkim broni. W Kanaanie działali wyspecjalizowani, wędrowni metalurdzy. W tym okresie Palestynę oprócz miejscowej ludności zamieszkiwali koczownicy amoryccy, znani ze źródeł mezopotamskich. Należy się liczyć także z obecnością ludności huryckiej i być może także indoeuropejskiej.

Pod koniec III tys. przed Chr. w Anatolii także zaznaczył się kryzys osadnictwa, przede wszystkim na Równinie Konya i w Cylicji. Miały miejsce migracje ludności spoza półwyspu. Przetrwał jednak podstawowy sektor anatolijskiej gospodarki: górnictwo rud metali i metalurgia. Nadal działały ośrodki wydobywcze i produkcyjne w Ergani Maden i Bulgar Maden. Wydobywano rudy miedzi i srebra. Nadal trwały kontakty handlowe z miastami Sumeru. Ze wzmianek źródłowych wiadomi, że królowie Akadu poszukiwali srebra z anatolijskich kopalń. Złoża eksploatowane we wczesnej epoce brązu skupiały się głównie w górach Pontyjskich na północy Anatolii i w górach Taurus na południu, oraz w zachodniej i wschodniej części kraju. Jednym z najważniejszych źródeł surowców metalicznych w chalkolicie i epoce brązu były kopalnie w Kestel w górach Taurus, w pobliżu współczesnego miasta Niğde, w pobliżu strumienia Kuruçay. Jak wykazało datowanie radiowęglowe, kopalnie działały tu głównie w III tys. przed Chr. (3240-2200 przed Chr.). Wydobywano tu kasyteryt, czyli rudę cyny występującą w postaci żył, oraz w osadach na dnie rzek i strumieni. Kasyteryt jest dobrze widoczny i wyróżnia się purpurowym kolorem. Łatwo można go było dostrzec zarówno w strumieniu, jak i pośród skał. Pozyskiwano także cynę z rud zawierających żelazo i miedź. Odkryty przez archeologów kompleks kopalń jest rozległy i robi duże wrażenie wielkością i wkładem włożonej przez górników pracy. Składa się z ośmiu głębokich wyrobisk wydrążonych w skale w różnych kierunkach, które tworzą prawdziwy galimatias chodników i korytarzy. Szyby były dość wąskie i niektóre z nich nie przekraczały 60 cm szerokości. Współcześni badacze natrafili także na pozostałości szybów, które uległy zawaleniu. Górnicy używali ognia, by skruszyć skałę płonną i wydobyć tak poszukiwaną rudę. Zawierała ona tylko 1-2% cyny, ale i tak opłacało się ją wydobywać, bo metal był w starożytności bardzo poszukiwany jako komponent do produkcji brązu. W czasie setek lat działalności kopalń wydobyto tu prawdopodobnie około 115-200 ton cyny, która trzeba było pozyskać z 4500 m3 rudy. Górnicy używali narzędzi kamiennych wykonanych z gabra i turmalinu kwarcytowego. Wielką ilość takich narzędzi odkryto na stokach pobliskich wzgórz. Za ich pomocą drążono wyrobiska w wapiennych skałach, podążając za żyłami zawierających cynę minerałów. W szybach kopalń w Kestel odkryto sporo fragmentów węgla drzewnego i kości zwierzęcych, które stanowiły pozostałości spożywanych przez górników posiłków. Wydobywana w kopalni ruda musiała być oczyszczana i sortowana. W pobliżu kopalni istniała znajdująca się na wzgórzu osada Göltepe, w której dokonywano obróbki wydobytej rudy. Górnicy i metalurdzy zamieszkiwali tu ziemianki i półziemianki, a osiedle było otoczone fortyfikacjami. Archeolodzy odkryli na terenie Göltepe liczne pozostałości pieców metalurgicznych i tygli, naczynia z rozdrobnioną rudą, bryły rudy, pozostałości palenisk i narzędzia kamienne (tłuki, moździerze, rozcieracze) do obróbki rudy. Odkryte na terenie osady przedmioty ze stopu miedzi zawierają od 4,75% do 12,3% cyny. Kopalnie w Kestel były jednymi z najważniejszych źródeł cyny poszukiwanej nie tylko w Anatolii, ale także na całym Bliskim Wschodzie. Cenny metal rozchodził się dzięki lokalnym i ponadlokalnym sieciom wymiany. We wczesnym okresie epoki brązu szczególnie intensywnie eksploatowano złoża rud miedzi położne w górach wschodniej Anatolii, w rejonie Ergani Maden w pobliżu biegu górnego Eufratu, (dziś prowincja Diyarbakır we wschodniej Turcji), gdzie znajdowały się słynne kopalnie tego surowca. Jest to jedno z wielu bogatych w złoża rud metali miejsc znajdujących się w południowo-wschodnim łańcuchu gór Taurus (dziś Güneydoğu Toroslar), ciągnącym się łagodnym łukiem na północ od niziny Mezopotamskiej. Aż do 1994 roku znajdowały się tu największe funkcjonujące kopalnie miedzi w Turcji. Minerały zawierające miedź występują tu pomiędzy skałami ofiolitowymi (tj. skałami magmowymi, które powstały w dalekiej przeszłości geologicznej Ziemi pod powierzchnią oceanów). Występuje tu piryt, pirotyn, chalkopiryt, magnetyt, hematyt i sfaleryt. Głównym źródłem miedzi był tu chalkopiryt, czyli siarczek miedzi i żelaza (CuFeS2). Kopalnie były także źródłem miedzi rodzimej, oraz tlenków miedzi, używanych przez starożytnych metalurgów. Eksploatowano je już w okresie neolitu, a później także i w chalkolicie (epoce miedzi). Usytuowane na szlakach pomiędzy wschodnią Anatolią i Mezopotamią, kopalnie Ergani Maden były jednym z głównych źródeł miedzi w epoce brązu. Metal wydobywany w tym miejscu, zanieczyszczony arsenem i niklem, służył głównie do produkcji tzw. brązów arsenowych. Niestety, współczesna, niekontrolowana działalność górnicza zniszczyła i zatarła większość śladów danego wydobycia i pracy ludzi eksploatujących złoża w starożytności. Mimo to, naukowcom udało się określić specyficzny skład izotopowy tutejszych rud, co pozwala zidentyfikować wyroby wytworzone z wydobytej tu miedzi. W Hacınebi rudę poddawano obróbce i przetapiano w specjalnym warsztacie , o czym świadczą znaleziska żużla, pieców hutniczych, tygli, form odlewniczych, oraz dysz, odnalezionych przez archeologów. Z uzyskanej miedzi odlewano potem ozdoby i przedmioty codziennego użytku. Produkcją zajmowali się przede wszystkim miejscowi, a przybysze z południa byli jej odbiorcami. Do Mezopotamii docierały przede wszystkim sztaby miedzi, stanowiące surowiec wyjściowy służący do wytwarzania innych przedmiotów. Kopalnie Ergani Maden były eksploatowane jeszcze w epoce żelaza, choć w późniejszych okresach większe znaczenie gospodarcze zyskały rudy miedzi z innych źródeł, np. z Cypru. Pod koniec epoki brązu w Anatolii funkcjonowały zamożne i potężne elity opierające swoją siłę na eksploatacji miejscowych zasobów, przede wszystkim rud metali. Świadectwem ich istnienia są bogate pochówki książęce z Alaca Höyük w środkowej Anatolii, pochodzące z III fazy wczesnej epoki brązu. Odkryto tu 13 wspaniale wyposażonych pochówków. Należały one do miejscowych władców i przedstawicieli elity. W dużych, prostokątnych jamach grobowych pogrzebano zarówno mężczyzn, jak i kobiety. Wraz z nimi do grobów złożono meble, wyroby ze złota, elektrum, srebra i miedzi. Były to przede wszystkim ozdoby, naczynia i broń. Z Alaca Höyük znane są dwa sztylety wykonane z żelaza. Znalezisko to wskazuje na wysokie umiejętności anatolijskich metalurgów, którzy już wtedy eksperymentowali z tym mało znanym wówczas metalem. Szczególnie interesujące są ozdobne elementy sztandarów wykonane z brązu. Groby z Alaca Höyük są najprawdopodobniej współczesne rządom dynastii akadyjskiej lub starsze. Znaleziska cennych przedmiotów z Alaca Höyük, Troi i Horoz Tepe wskazują na koncentrację bogactwa w ręku miejscowych elit. Czerpały one korzyści z rozwijających się sieci handlu dalekosiężnego i wzrastającego zapotrzebowania na metale. Wyroby metalowe z Alaca Höyük wykazują związki z tzw. cirkumpontyjską prowincją metalurgiczną, która od wczesnej epoki brązu rozwijała się wokół wybrzeży Morza Czarnego. Działające na jej obszarze ośrodki metalurgiczne dostarczały wielu wyrobów społecznościom zamieszkującym Wschodnią Europę i Zachodnią Azję. Techniki filigranu i granulacji użyte do produkcji wielu wyrobów ze wspomnianych grobów były szczególnie popularne w kaukaskich ośrodkach metalurgicznych. Pochówki z Alaca Höyük należą do tej samej tradycji co wcześniejsze o tysiąc lat groby z Majkopu i kurhany południowokaukaskie. Być może władcy pochowani z Alaca pochodzili właśnie tego regionu. W zachodniej Anatolii na wielu stanowiskach z omawianego okresu widoczne są poziomy spalenizny i zniszczeń, związane z migracjami i działaniami militarnymi. Były one najprawdopodobniej efektem przybycia do Anatolii ludów indoeuropejskich, przodków Hetytów, Luwitów i Palajczyków, którzy zdominowali ten obszar w II tys. przed Chr. Migracje, które nastąpiły w Anatolii i na Bałkanach w drugiej połowie III tys. przed Chr,. były związane właśnie z ich przybyciem z doliny Dunaju i z Kaukazu. Groby kurhanowe, znane m. in. z Sos Höyük wskazują na pojawienie się nowych tradycji pochówku i nowych grup etnicznych na obszarze Anatolii. Nowe czasy nastały także na innych obszarach Żyznego Półksiężyca…

CDN.

 

Literatura

C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.

 Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.

C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.

B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.

K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.

R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first three milion years, Oxford, New York, 2007.

J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.

J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.

M. Roaf, Mezopotamia, Wielkie Kultury Świata, Warszawa, 1998

M. Liverani, The Ancient Near East: history, society and economy, London, New York, 2014.

A. Ben-Tor, The Archaeology of Ancient Israel, New Haven, London, 1992.

P. M. M. G. Akkermans, G. M. Schwartz, The Archaeology of Syria: From Complex Hunter-Gatherers to Early Urban Societies (c.16,000-300 BC), Cambridge, 2003.

A. E. Killebrew, M. Laura Steiner (red.), The Oxford Handbook of the Archaeology of the Levant C. 8000-332 BCE, Oxford, 2014.

A. Ziółkowski, Historia Powszechna. Starożytność, Warszawa, 2009.

G. Roux, Mezopotamia, Warszawa, 2008.

M. Liverani, The Ancient Near East: history, society and economy, London, New York, 2014.

H. Crawford (red.), The Sumerian World, London, New York, 2013.

P. M. M. G. Akkermans, G. M. Schwartz, The Archaeology of Syria: From Complex Hunter-Gatherers to Early Urban Societies (ca.16000-300 B.C.), Cambridge, 2003.

A. Mazar, Archaeology of the land of the Bible, 10,000-586 B.C.E., New Haven, London, 2009.

A. Sagona, P. Zimansky, Ancient Turkey, London, New York, 2009.

R. Matthews, A. Richardson, Cultic resilience and inter-city engagement at the dawn of urban history: protohistoric Mesopotamia and the ‘city seals’, 3200–2750 BC, World Archaeology, 50 (2), s. 1-25.

K. Radner, N. Moeller, D. T. Potts (red.), The Oxford history of the ancient Near East: Volume 1. From the beginnings to Old Kingdom Egypt and the dynasty of Akkad, Oxford, New York, 2020.

K. Radner, N. Moeller, D. T. Potts (red.), The Oxford history of the ancient Near East: Volume 2. From the end of the third millennium BC to the fall of Babylon, Oxford, New York, 2022.

E. Ben-Yosef, T. E. Levy, M. Najjar, New Insights into the Iron Age Archaeology of Edom, Southern Jordan, Los Angeles, 2014.

H. Özbal, A. Mieke Adriaens, B. Earl, Hacinebi Metal Production and Exchange, Paléorient, vol. 25, nr. 1 : L'expansion urukéenne : perspectives septentrionales vues à partir de hacinebi, hassek höyük et gawra, 1999, s. 57-65.

K. A. Yener, H. Özbal, E. Kaptan, A. N. Pehli̇van, M. Goodway, Kestel: An Early Bronze Age Source of Tin Ore in the Taurus Mountains, Turkey, Science, New Series, Vol. 244, No. 4901 (Apr. 14, 1989), s. 200-203.

B. W. Roberts, Ch. P. Thornton (red.), Archaeometallurgy in Global Perspective: Methods and Syntheses, New York, Heidelberg, 2015.

 

Zatoka Perska i Południowa Mezopotamia, zdjęcie ze statku kosmicznego

Mezopotamia, zdjęcie ze statku kosmicznego

Syria, Lewant i Cypr, zdjęcia ze statku kosmicznego

Anatolia, zdjęcie satelitarne

Kanaan i wschodnia część Morza Śródziemnego, zdjęcie satelitarne

Stela Zwycięstwa Sargona z Akadu

Imię Sargona na jego Steli Zwycięstwa

Pojmany Lugalzaggesi na Steli Zwycięstwa Sargona

Sumeryjscy jeńcy na Steli Sargona

Pieczęć cylindryczna pisarza Kalki, żyjącego w czasach Sargona z Akadu

Asyryjska tabliczka klinowa z VII w. przed Chr. z zapisem legendy o Sargonie z Akadu

Przedstawienia ze Steli Zwycięstwa Sargona z Akadu

Żołnierze akadyjscy, rekonstrukcja

Kampanie wojenne władców akadyjskich, mapa

Mapa obszaru Żyznego Półksiężyca

Mapa Imperium Akadyjskiego

Fragmenty Steli Zwycięstwa Rimusza

Inskrypcja króla Rimusza na muszli mięczaka z rodzaju Murex

Tabliczka klinowa z czasów króla Rimusza z dwujęzycznym (sumeryjskim i akadyjskim) tekstem

Brązowa rzeźba akadyjskiego władcy

Drzewo genealogiczne dynastii akadyjskiej

Kamienna głowica buławy z inskrypcją króla Manisztusu

Fragment diorytowego posągu króla Manisztusu

Obelisk Manisztusu

Fragmenty rzeźby króla Manisztusu

Stela Zwycięstwa króla Naramsina

Stela Naramsina

Akadyjska rzeźba z Bassetki w Iraku

Fragmenty Steli Naramsin z Nasiriji w Iraku

Zapis imienia Narmasina w piśmie klinowym

Zapis traktatu zawartego przez Naramsina z władcą Awanu

Widok na ruiny starożytnej Ebli

Brązowa rzeźba Naramsina

Odciski pieczęci z czasów Naramsina

Imperium Naramsina i zasięg jego kampanii, mapa

Ostemplowana cegła z inskrypcją Naramsina

Inskrypcja Naramsina z Marad

Naramsin i jego oficerowie, rekonstrukcja

Żołnierze, przedstawienie na płytce wapiennej z Mari

Żołnierze i jeńcy przedstawieni na reliefie z Mari

Zapis imienia króla Szarkaliszarri w piśmie klinowym

Imperium akadyjskie w czasach panowania Szarkaliszarri, mapa

Tabliczka klinowa z czasów Szarkaliszarri

Kamienna buława z inskrypcją króla Szarkaliszarri

Pieczęć cylindryczna Lugaluszumgala, namiestnika Lagasz z czasów Szarkaliszarri

Odcisk akadyjskiej pieczęci cylindrycznej z czasów Szarkaliszarri

Widok na stanowisko archeologiczne Tell Brak

Pozostałości pałacu Naramsina w Tell Brak

Rzeźba dobroczynnego geniusza z Tell Brak

Akadyjska tabliczka klinowa z Tell Brak

Plan stanowiska archeologicznego Tell Brak

Plan akadyjskiej twierdzy w Tell Brak

Odcisk pieczęci cylindrycznej z okresu akadyjskiego ze sceną mitologiczną

Tabliczka administracyjna z okresu akadyjskiego z Nippur

Naczynie ceramiczne z okresu akadyjskiego

Tabliczka klinowa z okresu akadyjskiego z tekstem umowy sprzedaży domu

Skarb srebrnych przemiotów z Tell Taya w Iraku, okres akadyjski

Naczynie z okresu akadyjskiego

Niektóre zabytki z okresu akadyjskiego na wystawie w British Museum

Kamienny dysk Enheduanny

Odciski pieczęci cylindrycznych z okresu akadyjskiego

Zabytki z okresu akadyjskiego z Luwru

Pochówek z okresu akadyjskiego z Kisz

Rzeźba włądcy akadyjskiego z Aszur

Główne szlaki handlowe regionu Zatoki Perskiej w okresie akadyjskim

Tekst administracyjny z czasów Imperium Akadyjskiego dotyczący uzbrojenia

Rekonstrukcja starożytnego mezopotamskiego statku handlowego

Odcisk pieczęci cylindrycznej Szu-iliszu, tłumacza języka Meluhhy z okresu akadyjskiego

Tekst klinowy opowiadający o zwycięstwach króla Rimusza, m. in. o pokonaniu kontyngentu wojsk z Meluhhy (Doliny Indusu)

Rzeźba azjatyckiej małpy z Suzy

Alabastrowa waza z inskrypcją króla Dudu

Inskrybowana buława króla Szu-turula

Wykres niekorzystnych zmian klimatycznych na Bliskim Wschodzie ok. 2200 lat przed Chr.

Ośrodki imperium akadyjskiego na tle mapy rocznych opadów na Bliskim Wschodzie

Widok na stanowisko archeologiczne Tell Leilan w Syrii

Wykopaliska archeologiczne w Tell Leilan

Głowica buławy króla Gutejczyków La-araba

Płaskorzeźba naskalna Anubanini, króla Lulubejów z Sar-e Pol-e Zohab w Iranie

Ruiny starożytnej Ummy

Nazwa kraju Gutejczyków na sumeryjskiej inskrypcji

Rzeźby Gudei z Lagasz

Inskrypcja Gudei z Lagasz

Figurki fundacyjne z czasów Gudei

Stela Gudei z Lagasz

Basen kultowy Gudei

Cylinder Gudei z Lagasz

Nazwy Maganu (Omanu) i Meluhhy (Doliny Indusu) na cylindrze Gudei z Lagasz

Ruiny starożytnego Lagasz

Rekonstrukcja świątyni sumeryjskiej

Inskrypcja ze Steli Zwycięstwa Utu-hengala

Naczynie ze stopu miedzi z inskrypcją Utu-hengala

Plan starożytnego Ur

Widok ruin starożytnego Ur

Stela króla Urnammu

Pieczęć króla Urnammu

Pieczętowana cegła z inskrypcją króla Urnammu z zikkuratu w Ur

Rzeźby fundacyjne króla Urnammu

Tabliczka klinowa z Kodeksem Urnammu

Detal ze Steli Urnammu

Zikkurat w Ur i jego rekonstrukcja

Pieczęć cylindryczna króla Szulgiego

Rzeźba fundacyjna króla Szulgiego

Tabliczka klinowa z tekstem pochwały króla Szulgiego

Odważnik z czasów króla Szulgiego

Głowica buławy Szulgiego

Tabliczki fundacyjne władców III dynastii z Ur

Karneolowy paciorek króla Szulgiego

Tabliczka fundacyjna i rzeźba króla Amarsina

Inskrypcja króla Amarsina

Tabliczka klinowa z odciskiem pieczęci, okres III dynastii z Ur

Dokument inwentarzowy z Lagasz z czasów III dynastii z Ur

Mapa imperium III dynastii z Ur

Mapa Mezopotamii w III tys. przed Chr.

Tekst gospodarczy dotyczący królewskiego majątku ziemskiego, okres III dynastii z Ur

Plan pola z Ummy, okres III dynastii z Ur

Tekst klinowy z czasów Szulgiego dotyczący wioski zamieszkanej przez ludzi z Meluhhy (Doliny Indusu)

Rekonstrukcja starożytnego Ur

Tabliczka z listą artykułów handlu, okres III dynastii z Ur

Rekonstrukcja wnętrza sumeryjskiego domu

Makieta rekonstrukcyjna miasta Ur

Sumeryjska uroczystość religijna, rekonstrukcja

Kupcy sumeryjscy, rekonstrukcja

Sumeryjska szkoła, rekonstrukcja

Bankiet sumeryjski, rekonstrukcja

Na dziedzińcu sumeryjskiej świątyni, rekonstrukcja

Tekst dotyczący produkcji tkanin, okres III dynastii z Ur

Ceramika z czasów III dynastii z Ur

Biżuteria z Nippur z czasów III dynastii z Ur

Tabliczka z tekstem literackim poematu Szusina

Kontakty handlowe cywilizacji pod koniec IIII tys. przed Chr., mapa

Szlaki handlowe Azji Zachodniej pod koniec III tys. przed Chr.

Ruiny starożytnego osiedla na wyspie Dilmun (Bahrajn)

Rzeźba głowy byka z Dilmun

Pieczęcie stemplowe z Dilmun

Handel w porcie Dilmun, rekonstrukcja

Rzeźba dobrego geniusza, okres III dynastii z Ur

Pieczęcie cylindryczne z czasów III dynastii z Ur

Odcisk pieczęci króla Szusina

Odważnik z inskrypcją króla Szusina

Odciski pieczęci z okrsu akadyjskiego i III dynastii z Ur z przedstawieniami jazdy na koniu

Pieczęć króla Ibbisina

Rekonstrukcja wnętrza świątyni bogini Isztar z Aszur, III tys. przed Chr.

Rzeźba władcy Aszur Zarikuma, koniec IIII tys. przed Chr.

Tabliczka klinowa z Puzurisz-Dagan

Tabliczka administracyjna z czasów Ibbisina

Paciorek z inskrypcją Ibbisina

Tabliczka z tekstem utworu "Lament nad upadkiem Ur"

Elam w czasach staroelamickich, mapa

Mapa Wyżyny Irańskiej

Ruiny starożytnego Anszanu

Staroelamickie naczynie srebrne

Fragment statui staroelamickiego władcy Puzur-Inszuszinaka

Elamicki sztandar z Szahdad

Relief króla Puzur-Inszuszinaka z Elamu

Zabytki elamickie z czasów dynastii Szimaszki w Luwrze

Pieczęć z Doliny Indusu znaleziona w Suzie

Widok wykopalisk na terenie świątyni z Ebli

Tabliczka huryckiego władcy Tisztatala

Tabliczka fundacyjna huryckiego władcy Atalszena

Koczownicy - przedstawienie z egipskiego grobowca z czasów Średniego Państwa z beni Hasssan (ok. 1900 przed Chr.)

Współczesne obozowisko Beduinów na Bliskim Wschodzie

Zabytki z Numeira w Transjordanii

Ceramika kananejska z wczesnej epoki brazu

Widok na stanowisko archeologiczne Khirbet Kerak

Pochówek z Jebel Qaaqir

Pozostałości osiedla z Khirbet Iskander

Menhir z Khirbet Iskander

Grobowiec megalityczny z Gilgal Refaʾim na Wzgórzach Golan

Oblężenie miasta w Kanaanie przez wojska egipskie, relief z grobowca Inti, V dynastia

Krajobraz regionu Ergani Maden

Anatolia we wczesnej epoce brazu, mapa

Stanowiska kultury kuro-arakskiej, mapa

Starożytne kopalnie w Kestel

Anatolijski metalurg, rekonstrukcja

Anatolijskie formy metalurgiczne z wczesnej epoki brązu

Dary grobowe z Alaca Höyük

Grób książęcy z Alaca Höyük

Grobowce z Alaca Höyük

Przedmioty z grobów książęcych z Alaca Höyük

Migracja ludności indoeuropejskiej do Anatolii, mapy

Mapa cyrkumpontyjskiej prowincji metalurgicznej