Archeologia jest stosunkowo młodą dyscypliną naukową, mimo, że początków systematycznych zainteresowań najdawniejszą przeszłością człowieka można się dopatrzeć już w czasach przednowożytnych. Historia współczesnej, w pełni naukowej archeologii rozpoczyna się w XIX wieku i pozostaje w ścisłym związku z rozwojem innych nauk, zwłaszcza geologii i antropologii.
Pierwszą osiągnięciem w porządkowaniu materiału archeologicznego pozostałego po czasach prehistorycznych stał się system trzech epok (kamienia, brązu i żelaza). Narodził się on w pierwszej połowie XIX stulecia, kiedy jeszcze nikt nie potrafił określić bezwzględnego wieku odkrywanych zabytków. Jego twórcą był Christian Jürgensen Thomsen (1788-1865), duński starożytnik, numizmatyk i opiekun kolekcji zabytków, które stały się zaczątkiem Muzeum Narodowego w Kopenhadze. W 1816 roku zastąpił on historyka Rasmusa Nyerupa na stanowisku sekretarza Królewskiej Komisji Opieki nad Starożytnościami. Jeszcze w 1806 roku Nyerup pisał, że: „(...) wszystko co zostało przekazane z czasów pogaństwa jest spowite gęstą mgłą; należy to do okresu czasu, którego nie możemy mierzyć. Wiemy, że jest to starsze, niż chrześcijaństwo, ale o parę lat, czy o parę stuleci, czy nawet więcej niż tysiąclecie, możemy się co najwyżej domyślać (...)”. Nowy opiekun kolekcji starożytności wprowadził innowacyjny system pracy. Chciał uszeregować kolekcję zabytków wedle obmyślonego przez siebie systemu chronologicznego, opartego o skrupulatną obserwację i porównywanie poszczególnych obiektów. Thomsen zainspirował się zarówno pracami wcześniejszych badaczy (M. Mercatiego, N. Mahudela, A. de Jussieu), jak i koncepcjami wieków i pokoleń ludzkich sformułowanymi przez starożytnych autorów: Hezjoda z Askry i Lukrecjusza. Zastosował ich pomysły w praktyce. Już w latach 1818-1825 kopenhaska kolekcja starożytności została uporządkowana według podziału na epoki kamienia, brązu i żelaza. Metoda Thomsena polegała na porównywaniu artefaktów i łączeniu ich w rozbudowane serie. Pierwszy raz Thomsen przedstawił założenia systemu trzech epok w opublikowanej w 1836 roku pracy zbiorowej pt. „Ledetraad til Nordisk Oldkyndighed” („Przewodnik po starożytnościach Skandynawii”). Tymczasem do powstającego Muzeum Narodowego w Kopenhadze napływało coraz więcej zabytków znajdowanych na prowincji. Wedle prawa znalezione w ziemi przedmioty z metali szlachetnych należały do Korony, ale znalazcom należała się rekompensata pieniężna. Thomsen ustalił standardy rejestrowania i dokumentowania przybywających do muzeum przedmiotów. Kolejni zwiedzający ekspozycję zapoznawali się z systemem Thomsen, oglądając uszeregowane wedle jego założeń zabytki archeologiczne. Już wtedy duński badacz starał się wpasować nowo poznane zabytki (np. typy grobów) w ten chronologiczny schemat. Wszystko to działo się w czasach narastania wątpliwości co do biblijnych ram chronologicznych historii ludzkości, postępujących badań przyrodniczych i dyskusji o chronologii przedchrześcijańskiej Skandynawii. Warto przy tym odnotować, że w latach 30-tych XIX wieku w duńskim piśmiennictwie pojawił się wprowadzony przez historyka Christiana Molbecha termin forhistorisk (przedhistoryczny, prehistoryczny), choć był jeszcze rozumiany inaczej niż dziś. Z upływem czasu system trzech epok został połączony z koncepcją następstwa kolejnych rodzajów gospodarowania w dziejach ludzkości (od łowiectwa i zbieractwa do rolnictwa) i z chronologią zmian przyrodniczych i antropologicznych. System Thomsena szybko stał się podstawą klasyfikacji i ekspozycji zbiorów archeologicznych w Szwecji i Norwegii. Duński starożytnik pokazał, że można opisywać najstarsze dzieje ludzkości w kategoriach przemian kultury materialnej, techniki i życia codziennego, posługując się materialnymi pozostałościami dawnych epok. Metody Thomsena szybko podchwycili skandynawscy pionierzy archeologii i prehistorii, tacy jak Jens J. A. Worsaae (1821-1885). W 1848 ukazało się angielskie wydanie „Przewodnika po starożytnościach Skandynawii”, które spopularyzowało system trzech epok poza Skandynawią. Brytyjski archeolog i prehistoryk sir John Lubbock (1834-1913) w opublikowanej w 1865 roku pracy „Pre-historic times, as illustrated by ancient remains, and the manners and customs of modern savages” („Czasy prehistoryczne, jak są zilustrowane przez starożytne pozostałości oraz sposoby bycia i obyczaje współczesnych dzikich”) nie tylko zaadaptował system trzech epok Thomsena, ale podzielił także epokę kamienia na starszą (paleolit) i młodszą (neolit). Z biegiem czasu system trzech epok został przyjęty przez wszystkich liczących się archeologów i badaczy pradziejów na całym Świecie. Mimo to, dziś ma on znaczenie głównie dla obszarów Europy, świata śródziemnomorskiego, Bliskiego Wschodu i części Eurazji. Na obszarze Afryki Subsaharyjskiej, znacznej części Azji, Australii i Oceanii, oraz Nowego Świata stosuje się systemy chronologiczne oparte na innych zasadach.
Dla rozwoju archeologii pradziejowej ogromne znaczenie miało odkrycie przez uczonych faktu, że prawdziwy wiek Ziemi był dużo starszy, niż dotychczas uważano, a starożytność rodzaju ludzkiego sięga dawnych epok geologicznych. Choć narzędzia krzemienne, ceramika i inne przedmioty z dawnych epok były w Europie znajdowane od dawna, przypisywano im rozmaitą genezę, traktując raczej jako ciekawostki, czy też „wybryki natury”, rodzące się samoistnie w głębi ziemi. Już na przełomie XVIII i XIX wieku znajdowano w Europie na dużej głębokości, w starych warstwach geologicznych krzemienne narzędzia i kości wymarłych zwierząt (np. mamuta). Nie umiano jednak określać ich wieku i prawdziwego pochodzenia. Przełomem w ich interpretacji stały się badania pionierów geologii, które spowodowały wyjście poza chronologię biblijną. Pierwszy wyłom w tradycyjnych pojęciach o wieku Ziemi stanowiła teoria katastrofizmu francuskiego przyrodnika i paleontologa Georges’a Cuviera (1769-1832). Zakładała ona istnienie w przeszłości wielu epok geologicznych, kończących się gwałtownymi katastrofami, zmieniającymi powierzchnię Ziemi. Jednak dopiero publikacja pracy brytyjskiego geologa Charles’a Lyell’a (1797-1875) „Principles of Geology” („Podstawy geologii”, ukazały się w latach 1830-1831). Lyell doszedł do wniosku, że powierzchnię Ziemi przeszłości kształtowały z grubsza te same procesy i zjawiska, które działają obecnie, a dawne epoki geologiczne musiały być długotrwałe. W tym samym czasie przyrodnik Karol Darwin (1809-1882) właśnie wyruszał w pięcioletnią, przełomową podróż badawczą na okręcie HMS Beagle. W tej atmosferze nowych teorii i przełomowych odkryć bardzo ważne okazały się badania i spostrzeżenia Francuza Jacques’a Boucher de Crèvecœur de Perthes’a (1788-1868), dyrektora urzędu celnego w mieście Abbeville nad rzeką Sommą. W wolnym od pracy czasie de Perthes zajmował się zbieraniem różnych ciekawych kamieni, w tym krzemiennych narzędzi, które znajdował w żwirowiskach doliny Sommy. Zaprzyjaźnił się z Casimirem Piccard’em, lekarzem z Amiens, który już wcześniej zwrócił uwagę na znajdowane w okolicy kamienne narzędzia. Prymitywne, choć jednocześnie pieczołowicie ukształtowane przedmioty z krzemienia budziły jego szczególne zainteresowanie. Uważał je za narzędzia lub broń wytworzone i używane przez ludzi, którzy zamieszkiwali w odległej przeszłości penetrowane przez niego tereny. J. Boucher de Perthes uważnie badał występowanie narzędzi w warstwach geologicznych i zauważył, że często sąsiadowały z kośćmi wymarłych zwierząt. Posługiwał się metodą stratygraficzna i sporządzał rysunkowe profile warstw geologicznych. Dzięki temu mógł określić, które znaleziska były starsze, a które młodsze. Dziś wiemy, że wśród odkrytych przez niego zabytków były zarówno narzędzia paleolityczne, jak i neolityczne siekiery. Boucher de Perthes doszedł do wniosku, że ludzie używający prymitywnych narzędzi musieli żyć obok wymarłych zwierząt w epoce nazywanej przeddyluwialną. W latach 1839-1841 opublikował pięciotomową pracę „De La Création : Essai sur L'Origine et la Progression des Êtres” („O stworzeniu : rozprawa o pochodzeniu i rozwoju istot”). Jego wnioski dotyczące głębokiej starożytności człowieka nie zostały jednak początkowo zaakceptowane przez ówczesną naukę. W 1847 roku ukazała się kolejna praca uczonego, „Antiquités celtiques et antédiluviennes” („Starożytności celtyckie i przeddyluwialne”), w której podtrzymywał swoje twierdzenia, poparłszy je jednocześnie bardziej rozbudowaną argumentacją i materiałem dowodowym. W 1858 i 1859 roku badane przez de Perthes’a żwirownie odwiedzili dwaj brytyjscy uczeni: geolog, paleontolog i botanik Hugh Falconer (1808-1865) i geolog Joseph Prestwich (1812-1896), którzy potwierdzili autentyczność wyrobów krzemiennych, oraz fakt ich współczesności ze szczątkami dawno wymarłych zwierząt. W 1859 roku miejsca badań francuskiego odkrywcy odwiedziła kolejna delegacja brytyjskich uczonych z geologiem Charles’em Lyell’em na czele, ostatecznie potwierdzając przełomowe tezy dotyczące głębokiej przeszłości ludzkości. Angielski geolog obejrzał odkryte przez de Perthesa narzędzia i doszedł do wniosku, że muszą one być o wiele starsze od egipskich piramid. Lyell wyjechał z Abbevile przekonany o niezmiernie długim wieku rodzaju ludzkiego. Dzięki swoim skrupulatnym obserwacjom i ważnym odkryciom Jacques Boucher de Crèvecœur de Perthes stał się jednym z ojców naukowej prehistorii i archeologii pradziejowej. W 1851 roku szkocki uczony Daniel Wilson w tytule swego dzieła „The Archaeology and Prehistoric Annals of Scotland” po raz pierwszy użył w języku angielskim terminu prehistory (prehistoria) w znaczeniu nadawanym mu do dziś. Dowodów istnienia okresu ludzkich dziejów poprzedzającego opisywaną przez źródła pisane historię przybywało. Na przełomie 1853 i 1854 roku susza obniżyła poziom Jeziora Zuryskiego w Szwajcarii, odsłaniając pozostałości drewnianych budowli i liczne narzędzia krzemienne. Ich badaniem zajął się Ferdinand Keller, który rozpoznał w nich szczątki pradziejowej osady nawodnej, zbudowanej na palach. W 1856 roku w jaskini Kleine Feldhofer w Dolinie Neander koło Düsseldorfu odkryto fragment czaszki neandertalczyka. Już wcześniej pionierzy badań archeologicznych zabrali się za odkrywanie pozostałości wczesnych cywilizacji, znanych ze źródeł pisanych. Naukowe badania nad dziejami i kulturą starożytnego Egiptu rozpoczęły się od odczytania hieroglificznej i demotycznej inskrypcji na Kamieniu z Rosetty przez Jean-François Champolliona (1790-1832) w 1822 roku. Dzięki pracy tego uczonego można było odczytywać staroegipskie pismo i czerpać informacje bezpośrednio ze źródeł wytworzonych przez tę starożytną cywilizację. W latach czterdziestych XIX wieku brytyjscy i francuscy archeolodzy rozpoczęli wykopaliska na terenie starożytnej Asyrii, rozkopując wzgórza kryjące ruiny miast. Paul Emile Botta (1802-1870) odnalazł pozostałości starożytnego Dur-Szarrukin (Chorsabadu) a Austen Henry Layard (1817-1894) badał ruiny Kalchu i Niniwy. W 1857 roku doszło do odczytania przez zespół badaczy (Henry Rawlinson, Julius Oppert, William Henry Fox Talbot, Edward Hincks) pisma klinowego na bazie trójjęzycznej inskrypcji z Behistun w Iranie. Stało się jasne, że archeologia będzie odgrywać równie doniosłą rolę zarówno w badaniu starożytności, jak i w dociekaniach dotyczących prehistorii.
W 1859 roku brytyjski przyrodnik Karol Darwin opublikował swoje dzieło „O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego. czyli o utrzymywaniu się doskonalszych ras w walce o byt” („On the Origin of Species by Means of Natural Selection and the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life”), które stało się jednym z kamieni milowych w historii nauki. Darwin wskazał, jakie mechanizmy (dobór naturalny i przeżywanie najlepiej przystosowanych) powodowały przemiany gatunków organizmów żywych w czasie i powstawanie nowych gatunków. Teoria ewolucji Darwina stała paradygmatem nauk biologicznych. Procesy ewolucyjne musiały trwać przez tysiące i miliony lat, zatem ustalenia dotyczące dawnego wieku Ziemi i starożytności rodzaju ludzkiego są zasadne. Stało się jasne, że początki człowieka sięgają odległych epok, odleglejszych, niż dotychczas ludzie byli sobie w stanie wyobrazić. Aby sięgnąć do tych początków, należało uciec się do metod badawczych geologii i archeologii. Teoria ewolucji wpłynęła także na rozwój metod badan archeologicznych i na antropologię. Wskazała, że procesom ewolucyjnym mogły podlegać także kultury i ich materialne wytwory. Pionierzy archeologii tacy jak Oscar Montelius, John Evans, czy Augustus Lane-Fox Pitt-Rivers zaczęli układa typologiczne schematy ewolucyjne odkrywanych artefaktów. Antropolodzy przyjmujący orientację ewolucjonistyczną (Edward Burnett Tylor, Lewis Henry Morgan) tworzyli schematy rozwoju społeczeństw ludzkich, które miały przechodzić poszczególne stadia rozwoju od dzikości przez barbarzyństwo do cywilizacji. Pitt-Rivers (1827-1900) był też pionierem systematycznych metod prowadzenia wykopalisk i sporządzania dokumentacji archeologicznej. Na prowadzonych przez siebie wykopaliskach w Cranborne Chase (1887-1898) starannie wykonywał plany, przekroje i pomiary obiektów archeologicznych i dokładnie oznaczał położenie każdego znalezionego przedmiotu. Zdawał sobie sprawę, jak istotne dla prowadzenia badań jest dokładne rozpoznane kontekstu znalezisk. W Egipcie nowe, skrupulatne metody badań wprowadzał Sir William M. Flinders Petrie (1853-1942). Petrie prowadził staranną dokumentację wszystkich znalezisk, nie pomijając nawet najdrobniejszych obiektów. Wprowadził metodę datowania względnego za pomocą obserwacji sekwencji kolejno następujących po sobie stylów wytwarzania i zdobienia ceramiki. Dzięki uważnym badaniom stratygrafii stanowisk był w stanie wydzielić ich kolejne fazy osadnicze i skonstruować ich sekwencję. Relacja pomiędzy sekwencjami ceramicznymi a stratygrafią była kluczowa dla ustalenia chronologii archeologicznej. Prowadząc badania w Abydos i Diospolis Parva stworzył metodę seriacji, polegającą na tworzeniu chronologicznych sekwencji typów ceramiki i obserwacji współwystępowania zabytków w tych samych kontekstach. Petrie stworzył inwentarze zawartości odkrywanych grobów, by wskazać, które zabytki występowały wspólnie i w ten sposób stworzyć spójną sekwencje chronologiczną. Dzięki temu mógł datować groby, które nie były powiązane z żadną znaną epoka historyczną, czy też władcą. Te nowe metody miały zasadnicze znaczenie dla dalszego rozwoju archeologii jako dyscypliny naukowej.
W czasach rozwijających się pionierskich badań archeologicznych i przyrodniczych tworzono nowe systemy chronologii i rekonstrukcje najstarszych etapów dziejów ludzkości. Ich założenia były dziełem badaczy, którzy zapoczątkowali naukowy nurt poszukiwań archeologicznych. Wśród nich wyróżniał się brytyjski bankier, archeolog, biolog i prehistoryk sir John Lubbock (1834-1913), wywodzący się z zamożnej rodziny, w której zainteresowania naukowe były skrupulatnie kultywowane. Już w młodym wieku John stał się partnerem dyskusji i znajomym Karola Darwina. Poznał także wybitnych angielskich geologów: sir Charles’a Lyell’a i sir Joseph’a Daltona Hooker’a. Był jednym z wczesnych zwolenników teorii ewolucji i doboru naturalnego. Starał się połączyć koncepcje Karola Darwina z wynikami swoich badań archeologicznych. W 1855 roku zainteresował się także badaniami archeologicznymi i paleontologią. Wraz z wielebnym Charles’em Kingsley’em zbadał żwirowe jamy w Maidenhead, gdzie odkrył czaszkę piżmowoła arktycznego (Ovibus moschatus), co było dowodem, że klimat Anglii był kiedyś surowszy i zimniejszy. Od tej pory John’a Lubbocka zajmowały kwestie wieku ziemi i odległej starożytności rodzaju ludzkiego. W tym samym czasie wiadomości o podobnych znaleziskach szczątków wymarłych zwierząt nadchodziły z Francji. W 1860 roku Lubbock wraz z kilkoma innymi uczonymi odwiedził w Abbeville Jacques’a Boucher de Crèvecœur de Perthes’a (1788-1868), francuskiego pioniera archeologii, który odkrył pradziejowe kamienne narzędzia w bardzo starych warstwach geologicznych nad Sommą. Dla Lubbock’a i jego towarzyszy stało się jasne, że rodzaj ludzki istniał dużo wcześniej, niż dotychczas ośmielano się przypuszczać (nawet setki tysięcy lat temu), a jego dzieje sięgają w głąb dawnych epok geologicznych. W 1861 roku Lubbock wraz z rodziną wybrał się do Danii, gdzie zapoznał się z tutejszymi znaleziskami archeologicznymi i uzupełnił wiedzę o thomsenowskim systemie trzech epok (który poznał wcześniej, czytając prace J. J. A. Worsaae). Już wtedy przekonał się o wartości nowego podejścia do chronologii i dyskutował z duńskimi uczonymi o możliwości podziału epoki kamienia na mniejsze okresy. Po powrocie do Anglii napisał artykuł naukowy, w którym przybliżył czytelnikom założenia systemu trzech epok i znaczenie osiągnięć Ch. J. Thomsena. Przypuszczał, że epokę kamienia można podzielić na starsze i młodsze fazy, a życie współczesnych mu prymitywnych społeczności może stanowić doskonałą analogię kultury pierwotnych Europejczyków, których wytwory odkrywali właśnie archeolodzy. J. Lubbock poznał także niedawno odkryte szwajcarskie osady nadjeziorne i w 1863 roku zaczął tworzyć swoje wielkie dzieło dotyczące czasów prehistorycznych. W styczniu 1864 roku rozpoczął serię publicznych wykładów dotyczących odległego wieku rodzaju ludzkiego („The Antiquity of Man”) i swoich własnych odkryć archeologicznych. Wykłady cieszyły się w Londynie olbrzymią popularnością. W kwietniu 1865 roku ukazała się monumentalna praca Jona Lubbock’a „Pre-historic times, as illustrated by ancient remains, and the manners and customs of modern savages” („Czasy prehistoryczne, jak są zilustrowane przez starożytne pozostałości oraz sposoby bycia i obyczaje współczesnych dzikich”), w której przedstawił on ówczesny stan wiedzy na temat pradziejów człowieka. Autor był przekonany, że „(…) Archeologia tworzy faktycznie ogniwo między geologią a historią. (…)” i przyjmował w pełni fakt głębokiej starożytności rodzaju ludzkiego. Tylko archeologia mogła rzucić światło na odległy okres dziejów, którego nie oświetlała ani historia, ani tradycja: „(…) Gdy znawca starożytności bada przedmioty wykopane w pewnym miejscu, ogólnie może osądzić, w jakim stanie cywilizacji byli jego mieszkańcy. I tak, jeżeli znajdzie broń z bronzu lub żelaza, odłamki pięknych wyrobów garncarskich, kości zwierząt domowych, ziarno palone i szczątki odzienia - będzie to dowodzić, że lud żył tam w stanie cywilizowanym, a przynajmniej wysoko barbarzyńskim . Jeżeli zaś są tam tylko pierwotne narzędzia z krzemienia i kości, ale ani metali, ani naczyń glinianych, ani żadnych zabytków wykazujących, że ziemia była uprawiana lub bydło chowane, będzie to dowodem, że okolica była zamieszkaną przez jakieś plemię dzikie. Jedną z głównych kwestyj, dotyczących stanu jakiegoś narodu, jest pytanie: czy używa metalu do swych narzędzi i zbroi? Jeśli tak - można powiedzieć, że żyje w wieku metalu. Jeżeli nie posiada miedzi lub żelaza, wyrabia swe toporki, noże, ostrza lanc i inne krające lub przeszywające narzędzia z kamienia, mówimy, że jest w wieku kamienia. Gdziekolwiek znajdujemy te narzędzia kamienne, jak to się często zdarza na naszych własnych polach przy oraniu, dowodzą one, że ludzie epoki kamiennej zamieszkiwali kiedyś ten kraj. (…)” Praca Lubbocka przyczyniłą się do popularyzacji terminu prehistoria i koncepcji czasów prehistorycznych. Lubbock podzielił epokę kamienia na okres starszy, który nazwał paleolitem i młodszy, określany przez niego mianem neolitu. Był twórcą pierwszej syntezy europejskiej archeologii. Po neolicie następowały epoki brązu i żelaza. Koncepcja prehistorii i system trzech epok zostały dzięki pracy J. Lubbocka spopularyzowane wśród wykształconych warstw europejskiego społeczeństwa. Opinia publiczna przekonała się, że najdawniejsze dzieje można studiować na podstawie samych pozostałości materialnych. Archeologia pradziejowa stawała się właśnie pełnoprawną dziedziną naukową.
Literatura
C. Renfrew, P. G. Bahn, Archeologia : teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2005.
P.
Rowley-Conwy, From Genesis to Prehistory
: The Archaeological Three Age System and Its Contested Reception in Denmark,
Britain, and Ireland, Oxford, 2007.
A. K. Wróblewski (red.), Z powrotem na ziemię : Spór o pochodzenie cywilizacji ludzkich, Warszawa, 2000.
B.
Gräslund, The Birth of Prehistoric
Chronology : Dating Methods and Dating Systems in Nineteenth-Century
Scandinavian Archaeology, Cambridge, 1987.
K. Risbjerg Eskildsen, Christian Jürgensen Thomsen (1788–1865): Comparing Prehistoric
Antiquities, History of Humanities, 4, 2, 2019, s. 236-267.
J. K. Kozłowski, F. Mallegni, Wielka Historia Świata, Tom I : Świat przed „rewolucją” neolityczną, Kraków, 2004.
C. Cohen, Charles Lyell and the evidences of the antiquity of man, Geological Society, London, Special Publications 1998, v.143, s. 83-93.
M. Patton, Science, Politics and Business in the Work of Sir John Lubbock: A Man of Universal Mind, London, 2016.
G. Daniel, The
Idea of Prehistory, Cleveland, New York, 1963.
J. Lech, Prehistoria i przemiany światopoglądowe w Europie, Archeologia Polski, t. XXXVII, 1992, z. 1-2, s. 225-285.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz