Okres wczesnodynastyczny (3000/2900-2350 przed Chr.) i wczesna epoka brązu na obszarze Żyznego Półksiężyca

Rozwój zurbanizowanej cywilizacji w południowej Mezopotamii w okresie Uruk stymulował wzrost kolejnych zaawansowanych społeczności Bliskiego Wschodu. W różnych miejscach Żyznego Półksiężyca zaczęły rozwijać się społeczności o charakterze miejskim bądź protomiejskim. Wraz z wynalezieniem i upowszechnieniem wynalazku pisma społeczności zamieszkujące południową Mezopotamię weszły w okres historyczny. Upadek sieci powiązań i handlu dalekosiężnego kultury Uruk pociągnął za sobą powstanie kulturowej, politycznej i organizacyjnej próżni na wielu obszarach. W zachodnim Iranie rozwinęła się kultura protoelamicka, a w północnej Mezopotamii kultura Niniwa 5. Południową Mezopotamię, która pozostała ośrodkiem wysoko rozwiniętej cywilizacji zdominowała najpierw kultura Dżemdet Nasr (3100-2900 przed Chr.), a potem kultura okresu wczesnodynastycznego I (ED I - 2900-2600 przed Chr.). Cywilizacja miejska utrzymała się także na obszarze Suzjany, gdzie rozkwitła kultura protoelamicka. Kolejne fazy okresu wczesnodynastycznego to ED II (2600-2500 przed Chr.) i ED III (2500-2350/2250 przed Chr.).

W południowej części mezopotamskiego aluwium rozwijała się kultura oparta na sieci niezależnych politycznie miast-państw sumeryjskich. Sieć miejska była tu bardzo gęsta, złożona z kilkudziesięciu ośrodków. Obszar ten do końca starożytności pozostał jednym z najbardziej zurbanizowanych regionów świata. Każde miasto-państwo składało się z centralnego ośrodka miejskiego i podlegającego mu terytorium wiejskiego, stanowiącego jego rolnicze i pasterskie zaplecze. Teksty klinowe odnotowują istnienie wiosek i fortec. Niektóre organizmy polityczne obejmowały kilka miast, tak jak np. Lagasz, składające się z metropolii Girsu i Lagasz, oraz nadmorskiego miasta portowego Nina. Na granicach miast występowały obszar nieużytków określanych sumeryjskim słowem edin. Poszczególne ośrodki miejskie leżały z reguły blisko siebie Badania archeologiczne miast Sumeru wskazują na kontynuację funkcjonowania osadnictwa i miejsc kultu od okresu Ubajd do czasów wczesnodynastycznych. Najwięcej miast funkcjonowało nad ramionami Eufratu. Były to Sippar, Nippur, Kisz, Szuruppak, Ur, Uruk, Adab, Zabala, Umma, Lagasz i inne. Częścią południowej Mezopotamii była też gęsto zaludniona i zurbanizowana dolina rzeki Dijali. Największym miastem południowej Mezopotamii było Lagasz, zajmujące 600 hektarów. Mniejsza była Umma, licząca 200 ha. Pozostałe miasta zajmowały obszar w granicach 40-100 ha. Osadnictwo i populacja koncentrowały się przede wszystkim w ośrodkach miejskich o gęstej zabudowie, z fortyfikacjami, budowlami publicznymi i sakralnymi. Najważniejszymi budowlami miejskimi były niewątpliwie świątynie wznoszone z suszonej cegły, na planie tzw. osi łamanej. Zurbanizowane społeczności południowej Mezopotamii kontynuowały rozwój pisma, administracji i dalekosiężnego handlu. Podstawą życia gospodarczego pozostawało wysoko rozwinięte rolnictwo i hodowla zwierząt. Południowa Mezopotamia dzieliła się w III tys. przed Chr. na dwa regiony: Sumer na południu (od Eridu nad Zatoką Perską po Nippur) i Akad na północy (od Abu Salabich po północny kraniec równiny aluwialnej). Południową część aluwium zamieszkiwała ludność mówiąca językiem sumeryjskim (Sumerowie), a północną populacja semickojęzyczna (tzn. mówiąca językiem z rodziny afroazjatyckiej) zwana Akadami. Ludność afroazjatycka dotarła do południowej Mezopotamii prawdopodobnie już ok. 3100 lat przed Chr. Zajęli oni północną część aluwium i dolinę Dijali. Ich naczelnym miastem stało się Kisz. Z czasem tytuł króla Kisz zaczęto odnosić do władców panujących nad całą południową Mezopotamią. Dokumenty na tabliczkach klinowych ze stanowiska Abu Salabich wskazują, że Semici bardzo wcześnie kulturowo zintegrowali się z ludnością sumeryjską, zachowując jednocześnie własny język i imiona. Cały obszar mezopotamskiego aluwium był zwany przez jego mieszkańców Krajem (sum. Kengir) lub Sumerem i Akadem, albo po prostu Sumerem. We wczesnych fazach starożytności stanowił on cywilizacyjną jedność, spajaną przez religię, pismo i inne elementy kultury materialnej i duchowej. Przewaga kulturalna Sumerów, ich języka i piśmiennictwa, była w tym okresie bardzo wyraźna. Cały omawiany obszar łączył też skomplikowany i wysoko rozwinięty system irygacyjny, zasilany przez wody Eufratu i w mniejszym stopniu, Tygrysu. O jego utrzymanie i prawidłowe działanie dbały władze i elity poszczególnych miast-państwa. O poszczególne kanały wybuchały nieraz konflikty zbrojne między sąsiadującymi ze sobą ośrodkami. Polityczna fragmentacja i konflikty nie przeszkadzały zatem kulturowej integracji regionu. Cały region był podzielony na państewka i nie podlegał władzy jednego ośrodka. Z biegiem czasu przewagę gospodarczą i polityczną zaczęły zyskiwać ośrodki położone na północy, to znaczy dalej w górę biegu głównych rzek, co było naturalne dla rozwiniętego systemu irygacyjnego. Efektem był kryzys, który dotknął ośrodki położone na południu.

Mieszkańcy kraju żyli z irygacyjnej uprawy jęczmienia, pszenicy, roślin strączkowych, warzyw, owoców, sezamu i palmy daktylowej. Hodowali stada owiec, kóz, bydła i trzodę chlewną. Pola uprawne ciągnęły się wzdłuż kanałów irygacyjnych. Przy dobrym nawadnianiu można było osiągać plony w proporcji 20:1 czy nawet 30:1. Tak wysokie plony, prawdopodobnie najwyższe w całym ówczesnym Świecie pozwalały na uzyskiwanie ogromnej ilości nadwyżek, dzięki którym można było utrzymywać ludność niezaangażowaną w produkcję rolną i prowadzić zyskowną wymianę. Dzięki rozwiniętemu rolnictwu i systemowi irygacyjnemu populacja południowomezopotamskiego aluwium osiągnęła swoje maksimum. Największe miasta, takie jak Lagasz, zajmowały powierzchnię ponad 400 hektarów. Najmniejsze ośrodki dochodziły do 12 ha. Na zapleczu rolniczym miast istniały zarówno wsie zamieszkane przez wolnych rolników, jak i osiedla nastawione na produkcję rolną dla świątyń, zamieszkane przez ludność niewolną, świadczącą przymusową pracę. Na peryferiach terytoriów miejskich żyły koczownicze grupy pasterskie, nie poddające się scentralizowanej władzy. Początkowo centrami religijnymi, administracyjnymi, politycznymi i gospodarczymi sumeryjskich miast były świątynie. Sanktuaria bogów były zaopatrzone w obszerne magazyny, w których trzymano liczne dobra. W późniejszych fazach okresu wczesnodynastycznego centra polityczne i administracyjne przeniosły się do pałaców, ale świątynie pozostały jako ważne jednostki gospodarcze. Świeccy władcy zamieszkujący pałace przejęli pełnię władzy politycznej, a sanktuaria zostały podporządkowane królewskiej administracji. Fizyczne pozostałości pałaców znane są z Dżemdet Nasr, Kisz i Mari. Ziemię w sumeryjskich miastach-państwach dzierżyły nie tylko świątynie i pałace, ale także osoby prywatne. Nie ulega jednak wątpliwości, że społeczno-gospodarcza potęga świątyń była dominująca. Władcy i świątynie zbierali podatki od wspólnot wiejskich i zmuszali je do uczestnictwa w przymusowych pracach. Organizowali roboty publiczne, np. w zakresie budownictwa i kopania kanałów. Spora część populacji miast była bezpośrednio zależna od świątyń. Byli wśród nich nie tylko rolnicy ale także administratorzy, skrybowie i wyspecjalizowani rzemieślnicy. Z biegiem czasu wspólnoty wolnych rolników ubożały, a zależni od świątyń i władców specjaliści zyskiwali na znaczeniu. Mimo to społeczeństwo miast sumeryjskich przez długi czas zachowywało mocno egalitarny charakter. Zależni od świątyń pracownicy otrzymywali w zamian za swoje usługi działki ziemi uprawnej, z których mogli się utrzymać. Przydzielano im także określone ilości różnych produktów. Działki z czasem stawały się dziedziczne. Miasta były ośrodkami produkcji tekstyliów, kosmetyków oraz wyrobów z importowanego kamienia, metalu i drewna. Ze względu na brak surowców naturalnych wiele materiałów (przede wszystkim kamieni, rud metali i drewna) Sumerowie musieli importować z zewnątrz. Sprowadzano je z Anatolii, Lewantu, Iranu, krajów położonych nad Zatoką Perska, Azji Środkowej i z Doliny Indusu. Rzemieślnicy sumeryjscy osiągnęli duża biegłość w obróbce importowanych produktów, na co wskazują np. wyroby odkryte na królewskim cmentarzysku w Ur, takie jak biżuteria, broń czy instrumenty muzyczne zdobione materiałami sprowadzanymi z odległych krajów drogą dalekosiężnej wymiany. Wiele osób mieszkających w miastach zatrudnionych było przy ręcznym mieleniu zboża za pomocą żaren. Dużą siłę roboczą zatrudniał też sektor produkcji tkanin, skupiony w pałacach i świątyniach. Do wytwarzania tekstyliów z wełny używano wrzecion i poziomych warsztatów tkackich. Proces i produkcji wymagał wielu niewykwalifikowanych pracowników. Tekstylia były używane nie tylko na miejscu, ale stały się także ważnym towarem eksportowym Sumeru. Wiele informacji o życiu gospodarczym sumeryjskich miast wniosła analiza sumeryjskich tabliczek klinowych z Girsu. Przynoszą one wiele informacji na temat gospodarki miasta-państwa Lagasz. Pochodzi stąd archiwum tabliczek klinowych dokumentujących gospodarowanie w majątku zwanym „domem Bau”, należącym do świątyni bogini Bau. Do świątyni należały ogromne włości: 4600 hektarów ziemi uprawnej, oraz liczne ogrody, sady, pastwiska i trzcinowiska. Na stałe pracowało w nim ok. 1200 osób wykonujących różne profesje. Byli wśród nich rybacy, żeglarze, piloci, wioślarze, rzemieślnicy, kucharze, tragarze, browarnicy, odźwierni. Personel zatrudniony w majątku zajmował się rolnictwem, pasterstwem, produkcją rzemieślniczą, handlem i usługami. Był zatem zamożną i samowystarczalną jednostką gospodarczą. Posiadłościami bogini Bau zarządzała żona każdorazowego władcy Lagasz. Majątki innych świątyń były zorganizowane w podobny sposób. Zatrudniony w nich personel był za pracę wynagradzany racjami żywnościowymi i usługami. Wszystkie świątynie dysponowały spichlerzami i magazynami, z których pod kontrolą skrybów wydawano racje pracownikom. Rozdzielała je scentralizowana administracja każdego majątku świątynnego. Administracja ściśle kontrolowała wszystkie etapy prac rolnych: od mierzenia pól po zbiór zboża i zwożenie plonów do spichlerza. W zamian za pracę robotnicy otrzymywali ze świątynnego spichlerza racje jęczmienia, pszenicy płaskurki i wełny. Jęczmień wydawano pracownikom co miesiąc. Na tabliczkach skrybowie skrupulatnie notowali ilość jęczmienia, którą otrzymały poszczególne kategorie osób. Dokumenty wspominają o ogrodnikach, folusznikach, pomocnikach, tragarzach, pracownikach pałacu: podczaszych, kucharzach, posłańcach, magazynierach, służących, fryzjerkach, osobach sprzątających. Wielkość racji była zróżnicowana. Racje wydawane jednej osobie mogły różnić się wielkością w poszczególnych miesiącach. Majątek bogini Bau musiał oddawać do dyspozycji pałacu określoną liczbę pracowników. Teksty z archiwum „domu Bau” wspominają o wielu profesjach wykonywanych przez pracowników majątku. Byli wśród nich: skórnicy i rymarze, folusznicy, flisacy, kowale-metalurdzy, odźwierni, kamieniarze, cieśle, wytwórcy mat trzcinowych, garncarze, leśnicy opiekujący się gajami tamaryszków, muzycy i śpiewacy, szkutnicy i uszczelniacze łodzi, wyplatacze koszy, tkacze i  tkaczki (do tej pracy najczęściej zatrudniano kobiety), browarnicy, świniopasy. Niektórzy pracownicy dostawali w zamian za wykonywane zadanie przydziały ziemi uprawnej. Nadzorcy świątynnych majątków kierowali też pracami przy kopaniu i oczyszczaniu kanałów nawadniających, oraz przy żniwach. Czasem do tych prac przydzielano ludzi zatrudnionych w majątku na innych stanowiskach. Niekiedy na listach osób przydzielonych do kopania kanałów lub zbioru zbóż figurują osoby o bardzo wysokim statusie (np. kapłani). Nie oznacza to, że musieli oni osobiście wykonywać zlecone prace. Odsyłali raczej ludzi mieszkających i pracujących w ich majątkach. Racje wełny rozdzielano raz w roku, w ósmym miesiącu. Niektórzy zamiast racji wełny otrzymywali gotowe ubrania i tkaniny. Generalnie osoby o wyższym statusie, wykonujące ważniejsze prace otrzymywały największe racje wełny i zboża. Świątynia nie racjonowała wszystkich posiadanych produktów lecz tylko niektóre (zboża i wełnę/tkaniny). Racje otrzymywali administratorzy, rzemieślnicy i pracownicy fizyczni. Mężczyźni z reguły otrzymywali większe racje od kobiet. Niektórzy pracownicy pracowali dla pałacu, by wypełnić zobowiązania majątku świątynnego wobec władcy. Inni, którzy otrzymywali ziemię od świątyni, musieli wykonywać dla nie pracę przez 4-5 miesięcy w roku. Większość pracowników miała inne źródła utrzymania i nie była totalnie uzależniona od świątynnych racji. Jęczmień wydawany pracownikom był nie tylko pokarmem, ale także (podobnie jak odważane srebro) środkiem wymiany, za który można było nabyć inne dobra. Działalność majątku „domu Bau” obejmowała także wymianę rynkową i handel. Teksty wspominają o kupcach (dam-gara, ga-eš), którzy dokonywali transakcji wymieniając srebro i jęczmień na różne towary. Istnieli już zatem zawodowi kupcy i rynkowa wymiana dóbr, oraz ustalone środki tej wymiany. Istniała zarówna wymiana wewnętrzna, jak i zewnętrzna, dalekosiężna. Miasta Sumeru potrzebowały różnorodnych surowców, które nie występują w południowej Mezopotamii, przede wszystkim drewna, kamienia i metali. 28 zachowanych dokumentów z archiwum „domu Bau” zawiera informacje o dalekosiężnych kontaktach handlowych. Kupcy z Lagasz działali na rozległych terenach od Nippur do Dilmun w Zatoce Perskiej i Elamu. W dokumentach zachowało się 25 imion kupców, oraz informacje o towarach importowanych i eksportowanych i transakcjach w miejscach oddalonych od Lagasz. Odnotowano wymianę towarów z Elamem (leżącym w dzisiejszym zachodnim Iranie), Dilmun (wyspą Bahrajn i częścią Kataru) i miastami sumeryjskimi: Nippur, Der, Ummą, Uruk i Kesz. W Kisz znaleziono dwa odciski pieczęci kupca z Lagasz o imieniu Uremuš, co oznacza że handlowano także z tym miastem. Kupcy zdążający na wschód, do Elamu, musieli się opłacać lokalnemu władcy miasta Urua (położonemu w Chuzestanie) w zbożu i srebrze. Miasto Urua nazywano później bramą Elamu, więc tutejsi ensi korzystali z uprzywilejowanej pozycji na szlaku. Bardzo ważnym handlowym emporium było Dilmun. Na tej wyspie położonej na wodach Zatoki Perskiej spotykali się kupcy z różnych krajów. Do portu w Dilmun przybijały wypełnione towarami statki z Sumeru, Doliny Indusu (Meluhhy), Maganu (Omanu). W samym Sumerze towary były transportowane głównie drogą wodną, rzekami i licznymi kanałami, których sieć przecinała ten kraj. Kanałami można się było dostać do każdego sumeryjskiego miasta. Wśród kupców działających w Lagasz byli zarówno ludzie, którzy przybyli z innych miast, jak i miejscowi handlarze, pracujący na własny rachunek, bądź na zlecenie pałacu i świątyń. Kupcy przywozili do Lagasz osły i bydło, rośliny aromatyczne (tamaryszek, terebint, sosnę, mirt, szafran), wełnę, drewno i przedmioty wykonane z drewna, miedź, cynę, brąz, srebro, a także niewolników różnej płci i wieku. Do miasta trafiały też kamienie półszlachetne: lapis-lazuli z Azji Środkowej, karneol z Doliny Indusu, a także złoto i kamienne naczynia. Lagasz mogło zaoferować swoim partnerom handlowym przede wszystkim zboże (jęczmień i pszenicę płaskurkę), które eksportowano do Dilmun i Elamu, wełnę, morskie i słodkowodne ryby oraz żółwie, perfumowane oleje, tłuszcze (smalec), wełniane tkaniny i szaty. Przez ręce kupców Lagasz przechodziły także towary eksportowane dalej: miedź, cyna, drewno cedrowe z Lewantu, które trafiało do Dilmun, srebro. Dobra posiadały cenę i wartość, określoną w ilości jęczmienia lub srebra,  którą trzeba było za nie zapłacić. Niektóre dobra importowano, by wytworzyć z nich przetworzone produkty przeznaczone na eksport (np. drewno, czy metale), niektóre były nabywane tylko po to, by można było je sprzedać z zyskiem w innym miejscu. Specjalnie na eksport w Lagasz wytwarzano perfumowane oleje, których produkcja wymagała sporej ilości surowców (oleju, masła, ziół, żywic aromatycznych), zaplecza technicznego i wyszkolonego personelu. W Dilmun perfumowane oleje wymieniano na miedź, i to w dużych ilościach. Na wymianę produkowano też tkaniny, które produkowano w wielkich ilościach. W warsztatach tkackich szybko wzrastała liczba pracowników i rozmiary produkcji. Lagasz było poza tym idealnym portem przeładunkowym, przez który towary przypływające na statkach żeglujących po Zatoce Perskiej mogły docierać do Mezopotamii, a te, które przybywały z północy, do Elamu i Dilmun. Miedź przybywająca do Lagasz z Dilmun i Omanu była potem w dużej części odsprzedawana do innych miast (np. do Ummy i Adab). Wymieniano ją głównie na wełnę i srebro. Cynę z Azji Środkowej sprowadzano prawdopodobnie przez Dolinę Indusu, a potem drogą morską, przez Dilmun. Podróże morskie kupców były całkiem częste i przynosiły one duże zyski. Na przykład za czasów króla Lugalandy kupiec Ur-Enki dwa razy wyprawiał się do Dilmun po miedź. Z czasów tego władcy poświadczone są także ekspedycje handlowe do Elamu i miast Sumeru, po osły i wełnę, które kupowano za jęczmień i srebro. Kupcy często prowadzili handel na zlecenie pałacu, członków rodziny władcy, lub świątyń. Dzięki nim elita miasta mogła pozyskiwać potrzebne towary w pożądanej ilości. Majątki takie jak „dom Bau” brały aktywny udział w dalekosiężnej wymianie. Dzięki posiadanym zasobom produktów rolnych i rzemieślniczych i korzystnym położeniu w pobliżu szlaków handlowych mogły zwiększać zyski i zarabiać. Handel był zatem mocno rozwinięty i dobrze zorganizowany. Dobrem, które często pojawia się w dokumentach gospodarczych z Lagasz, były ryby, zarówno morskie, jak i słodkowodne. Odławiano głównie karpie i okoniokształtne. Ryby złowione przez rybaków pracujących w majątkach stawały się artykułami handlu na rynku. Takim przedmiotem wymiany była też cebula, uprawiana na dużą skalę w świątynnych i pałacowych posiadłościach. Zachowały się także dokumenty poświadczające sprzedaż i kupno domów, a także niewolników. Były to transakcje zawierane przez prywatne osoby. W wszystkich transakcjach środkiem wymiany było srebro lub jęczmień. Nawet jeśli wymieniano towar za towar, zwykle podawano cenę w srebrze. Wartość długów bądź zasobów finansowych także wyrażano w ilości srebra.

Handel dalekosiężny był niezbędnym i nieodłącznym sektorem gospodarki sumeryjskich miast. Bez importu surowców kraj nad dwoma rzekami nie mógłby się w ogóle rozwijać. Dzięki dalekosiężnemu handlowi i kontaktom elit, elementy kultury sumeryjskiej mogły docierać na odległe obszary. Najważniejszą rolę odgrywał ruch handlowy i komunikacyjny na wodach Zatoki Perskiej. Z terytorium Maganu (dzisiejszego Omanu) sprowadzano miedź i różne rodzaje kamienia. W Sumerze i ościennych krajach istniały lokalne i międzynarodowe rynki, na których odbywała się wymiana. Kupcy prowadzili swoją działalność ciesząc się szerokim zakresem swobody. Ich głównym narzędziem były wagi i odważniki, odkrywane dziś przez archeologów. Środkami wymiany i miernikami wartości były metale, przede wszystkim miedź i srebro.

Miastami-państwami Sumeru rządzili władcy noszący tytuły en (pan, kapłan), ensi (zarządca) i lugal (wielki człowiek, król). Byli to władcy obdarzeni potężnym autorytetem i prestiżem. Z biegiem czasu przejęli oni kontrolę nad majątkiem świątyń, które były najbogatszymi instytucjami miast. Sprawowali najwyższą władzę militarną, sądowniczą i administracyjną. Głównym ośrodkiem administracyjnym miasta stał się królewski pałac (egal). Władca był uważany za reprezentanta najwyższego bóstwa miasta, w którego imieniu sprawował władzę. Obok króla działała także rada starszych i zgromadzenie wolnych obywateli miasta (ukkin). Świadectwem aktywności władców są ich inskrypcje dotyczące darów składanych bogom, budowy, odnawiania i upiększania świątyń, budowy kanałów i działań wojennych. Sporządzano także przedstawienia władców stanowiące formę propagandy. Władzę królów umacniały wierzenia religijne i obowiązująca ideologia, czyniąca z nich pośredników pomiędzy światem ludzi a bóstwami.

Wraz z nadejściem czasów w pełni historycznych pojawiają się źródła pisane, na podstawie których historycy starożytności mogą rekonstruować dzieje Sumeru w okresie wczesnodynastycznym. Są wśród nich inskrypcje królewskie, teksty administracyjne i odciski pieczęci. Szczególnie istotne na temat wczesnych etapów okresu wczesnodynastycznego informacje zawierają odciski tzw. pieczęci miast z okresu 3100-2750 przed Chr., znane z Dżemdet Nasr, Tell Uqair, Uruk, Ur i Fara. Na odciskach tych pieczęci z okresu wczesnodynastycznego I widoczne są symbole poszczególnych sumeryjskich miast: Ur, Larsy, Kesz, Adab, Uruk, Lagasz, Nippur, Ku’ara, Adab, Edinnu, Der i Eridu. Pojawianie się symboli wielu miast na pieczęciach jest najprawdopodobniej świadectwem współpracy pomiędzy sumeryjskimi państewkami, wyrażającej się m. in. w uroczystościach religijnych i kooperacji gospodarczej. Po 2750 r. przed Chr. ta współpraca skończyła się definitywnie, a miasta zaczęły odważniej konkurować ze sobą. Elity poszczególnych miast zwróciły się na zewnątrz i za pośrednictwem sieci dalekosiężnej wymiany zaczęły pozyskiwać poszukiwane towary. Stawały się coraz bogatsze i skupiały swoim ręku liczne towary luksusowe spoza Sumeru (złoto, srebro, kamieni półszlachetne, lapis-lazuli), które potem grzebano wraz z nimi po śmierci. Wzrastała rywalizacja między miastami i rozwijały się coraz bardziej zhierarchizowane społeczności miast sumeryjskich. Ważne archiwa z tekstami sumeryjskimi z okresu wczesnodynastycznego odkryto w Ur, Szuruppak, Abu Salabich, Ummie, Adab, Girsu i Mari. Oprócz tekstów administracyjnych zachowała się literatura mądrościowa, teksty o charakterze religijnym i rytualnym, słowniki, dokumenty prawne i umowy, listy. Głównym źródłem do odtwarzania wczesnej historii politycznej Mezopotamii pozostaje tekst znany jako „Sumeryjska Lista Królów”, który w wyidealizowany sposób wylicza rządzących Krajem władców i dynastie. Istotną korektę do przytaczanych przez niego danych wnoszą źródła archeologiczne i odkrywane przez archeologów teksty. „Lista Królów” datowana jest na czasy III dynastii z Ur (ok. 2000 przed Chr.). Stała się ona w starożytności kanonicznym opracowaniem wczesnej historii Mezopotamii i jeszcze w okresie hellenistycznym była wykorzystywana przez babilońskiego kapłana i historyka Berossosa (IV w. przed Chr.), autora dzieła „Babyloniaca”. „Sumeryjska Lista Królów” skonstruowana została wedle określonych założeń polityczno-ideologicznych. Jej autor założył, że od początku władzę nad całym Krajem sprawowały dynastie władców poszczególnych miast. Hegemonia miała przechodzić od jednego miasta do drugiego, po tym, jak „królestwo zstąpiło z nieba” u zarania dziejów. Siedzibą hegemona miały być początkowo miasta Eridu, Bad-Tibira, Larak, Sippar i Szuruppak. Potem miał nastąpić mitologiczny potop. Po nim władzę objęły dynastię z Kisz, Uruk, Ur, Awan, Amazi, Adab, Mari, Akszak. Informacje o tych dynastiach są już możliwe do zweryfikowania za pomocą innych źródeł. Od tzw. III dynastii z Uruk „Lista” podaje na ogół prawidłowe następstwo władców miast, choć nie wszystkie znane z innych źródeł osoby na niej figurują. Nie znajdziemy na niej np. dynastii królów Ur, której przedstawiciele zostali pochowani na słynnym królewskim cmentarzysku. Najprawdopodobniej władcy, którym to źródło przypisuje hegemonię obejmowali w rzeczywistości protektorat nad Nippur, świętym miastem Sumeru i sanktuarium boga powietrza Enlila (w świątyni zwanej Ekur). Tak naprawdę dynastie wymienione na liście w określonej kolejności panowały w rzeczywistości równolegle. Oczywiście podawane przez „Listę” okresy panowania poszczególnych władców i dynastii liczące dziesiątki tysięcy lat są całkowita fikcją. Dane podawane przez to źródło sumerolodzy i historycy korygują z pomocą inskrypcji i innych tekstów klinowych. Wyłania się z nich obraz konkurujących dynastii i rywalizujących miast-państw, które często toczyły walki między sobą. Najstarszym poświadczonym i historycznym władcą wymienianym przez „Sumeryjską Listę Królów” jest król Kisz Enmebaragesi, poświadczony w inskrypcjach pod imieniem Mebaragesi, który panował ponad 2600 lat przed Chr. Tytuł króla Kisz był przybierany potem przez władców roszczących sobie władzę nad całym Sumerem i odnoszących sukcesy militarne. Nie musieli oni jednocześnie panować na tym miastem bezpośrednio. Być może tak szczególna pozycja Kisz była wspomnieniem hegemonii, jakie to miasto w jakimś okresie sprawowało nad całym Krajem. Tzw. Tabliczka Jeńców z Kisz może być jednym z najstarszych świadectw wojem prowadzonych przez to miasto w dolinie Dijali. Jest to jeden z najstarszych bliskowschodnich dokumentów historycznych. Kisz nie uzyskało pełni władzy nad Krajem z powodu oporu miast Mari i Akszak. Po Enmebaragesim miał rządzić jego syn Aka, a potem hegemonia przypadła dynastii z Uruk. Wśród jej przedstawicieli „Lista” wymienia półlegendarnych władców, takich jak Enmerkar, Lugalbanda, Dumuzi i Gilgamesz. Mity i legendy dotyczące Enmerkara i Gilgamesza wspominają o wyprawach w dalekie strony w celu pozyskania cennych surowców, rywalizacji między miastami, a także o budowie i upiększaniu świątyń, co może być odbiciem rzeczywistej aktywności wczesnodynastycznych władców Sumeru. Pierwsza dynastia z Ur, wzmiankowana przez „Listę Królów” miała panować nad Sumerem po królach z Kisz. Jej pierwszym przedstawicielem był Mesanepada, znany także z inskrypcji. Dzięki odkryciom dokonanym w Ur przed II wojną światową przez ekspedycję Leonarda Wooley’a udało się odkryć wielkie królewskie cmentarzysko, funkcjonujące tu około 2600-2450 lat przed Chr.). Odsłoniła ona siedemnaście niezwykle bogato wyposażonych grobów należących do władców i przedstawicieli elity (dowódców wojskowych, kapłanek). Odkryto tu pochówki sumeryjskich władców Ur, m. in. A-Imduguda, Ur-Pabilsaga, Mesanepady, Aanepady, wodza Meskalamduga i królowej Puabi (Szubad). Inskrypcje zawierające ich imiona widniały na pieczęciach odnalezionych w grobowcach. Groby posiadały komory zbudowane z kamienia lub cegły. Pochówki były wyposażone w bardzo bogate dary grobowe: pokarm i napoje, wozy i sanie, inkrustowane lapis-lazuli i muszlami instrumenty muzyczne (w tym słynny Sztandar z Ur będący w istocie pudłem rezonansowym instrumentu, ozdobiony przedstawianiami wojny i pokojowego przyjęcia), naczynia z metali szlachetnych i kamienia, ceramikę, przybory toaletowe, biżuterię (w tym wspaniałe przybranie głowy i płaszcza królowej Puabi), broń (m. in. złoty hełm i ozdobne uzbrojenie Meskalamduga), rzeźby (m. in. słynny posążek kozła zaplątanego w zaroślach), pieczęcie, pojazdy, naczynia kamienne i ceramiczne, plansze i piony do gry, modele łodzi i inne przedmioty. Wszystkie przedmioty pochodzące z tak odległej epoki odznaczały się niezwykłą starannością wykonania i niespotykanym artyzmem. Wiele z nich wykonano z importowanych z daleka surowców, takich jak kalcyt, chloryt i steatyt z Iranu, paciorki karneolowe z Doliny Indusu, lapis-lazuli z Badachszanu w Afganistanie, srebro, złoto i miedź z Anatolii, Iranu i krajów położonych nad Zatoką Perską, obsydian z Azji mniejszej, strusie jaja z Syrii. Razem z władcami pochowano tutaj ich służbę, gwardzistów i muzykantki, których uprzednio zamordowano lub otruto. Wraz z sumeryjskimi władcami szły w zaświaty całe orszaki sług. W grobie znanym jako Wielka Jama Śmierci (PG 1237) spoczęły 74 osoby wraz z biżuterią, instrumentami muzycznymi i bronią. Jak wskazują najnowsze badania, uczestniczyli oni w bankiecie na cześć zmarłego władcy, z potem zostali zabici ciosami czekana lub siekierki w tył głowy. Następnie ułożono ich wraz z wyposażeniem w jamie grobowej, symulując układ biesiadników na przyjęciu. Część zwłok została utrwalona za pomocą działania wysokiej temperatury i ognia oraz a pomocą rtęci. Liczne ofiary ludzkie towarzyszyły też innym pochówkom, m. in. grobowi królowej Puabi. Znaleziska z królewskiego cmentarzyska z Ur mają niezwykły, wyjątkowy charakter. Z żadnego innego miasta sumeryjskiego z tego okresu nie jest znane tak wielkie nagromadzenie bogactwa i przedmiotów luksusowych wykonanych z importowanych surowców połączone z ogromną liczba krwawych ofiar ludzkich składanych zmarłym władcom. Jednie z Kisz znane są podobne, lecz nie tak bogate pochówki królów. Władcy Ur pochowani na cmentarzysku należeli do niezwykle bogatej i potężnej dynastii, która potrafiła czerpać niezmierne korzyści z zarządzania bogatym miastem portowym położonym u zbiegu morskich szlaków dalekosiężnego handlu, u ujścia Eufratu do Zatoki Perskiej. Do Ur napływały dzięki temu liczne importowane surowce, które tutejszym rzemieślnikom i artystom pracującym dla elity służyły do wytwarzania luksusowych wyrobów najwyższej jakości. Elity chciały zachować uprzywilejowaną pozycję nawet i po śmierci. Taka niezwykła koncentracja władzy i majątku wyraziła się w krótkotrwałym zjawisku bogatych królewskich grobów, w których oprócz władców składano uśmierconych uczestników ich orszaków pogrzebowych. Ogromne koszty takich pochówków sprawiły, że to wyjątkowe zjawisko nie mogło oczywiście trwać długo.

Stałym elementem procesu dziejowego na obszarze wczesnodynastycznego Sumeru była rywalizacja i starcia zbrojne między sąsiadującymi ze sobą miastami-państwami. Szczególnie wymowny przykład mogą tu stanowić dzieje konfliktu Lagasz i Ummy. Miasto-państwo Lagasz było wielkim organizmem politycznym, złożonym z kilku głównych ośrodków miejskich: stołecznego Lagasz, Girsu, oraz portów Nina i Eninkimar. Całe państwo należało do najludniejszych i najrozleglejszych w Sumerze, zajmując ok. 3000 kilometrów kwadratowych. Tutejsze ośrodki miejskie zaliczały się do najludniejszych miast regionu. Leżały na brzegach kanałów Iturungal i Sirara, które łączyły Eufrat z Tygrysem. Lagasz toczyło częste wojny z Ummą o położony pomiędzy tymi miastami obszar pastwisk i pól znany jako Guedinna, oraz o dostęp do wody z wymienionych kanałów. Konflikt ten znamy wyłącznie ze źródeł pozostawionych przez władców Lagasz. Granicę pomiędzy dwoma miastami miał wyznaczyć Mesalim, król Kisz wspominany w inskrypcjach z Adab i Lagasz. Zawarty wówczas traktat pokojowy narzucił obu stronom szczegółowe warunki korzystania z pól uprawnych i kanałów nawadniających. Mieszkańcy Ummy mogli użytkować część pól i wodę z kanałów należących do Lagasz w zamian za wnoszenie odpowiednich opłat. Spór rozgorzał znów za panowania króla Lagasz Ur-nansze, który pokonał zarówno Ummę, jak i Ur. Konflikt trwał jednak dalej za panowania wnuka Ur-nansze, Eannatuma (ok. 2400 przed Chr.), który odniósł nad wojskami Ummy świetne zwycięstwo, upamiętnione na słynnej steli Sępów. Eannatum był wybitnym wodzem. Pokonał w walkach Ur, Uruk, Kisz, Akszak i Mari. Jego zwycięskie wyprawy dosięgły także Elamu i Suzy. Wojna z Ummą na nowo rozgorzała zapanowania Entementy, kiedy to władca Ummy Urlumma kazał opróżnić kanały przebiegające przez Guedinnę i najechał terytorium Lagasz. Sprowokował tym samym atak wojsk Entemeny, które ścigały napastników aż do Ummy. Zwycięstwo Entemeny stało się podstawą potęgi i pomyślności Lagasz w następnych latach. Wszystkie tego typu konflikty były wówczas interpretowane nie tylko jako zwykłe walki międzypaństwowe, ale także jako wojny toczone przez bogów poszczególnych miast. W Lagasz objęła władze nowa rodzina, wywodząca się ze środowiska kapłańskiego. Jej przedstawicielami byli Enentarzi i jego następca Lugalanda. Za ich panowania potęga militarna Lagasz zgasła, a sąsiednie miasta-państwa doszły do większego politycznego znaczenia. Lugalanda i jego żona Baranamtara zajęli się pomnażaniem majątku, często niezbyt legalnymi drogami. Zagarniali oni własność osób prywatnych i świątyń. Zgromadzili ogromny majątek, a od mieszkańców Lagasz wymuszali coraz to nowe podatki i daniny. Taka polityka spowodowała bunt, na czele którego stanął uzurpator Urukagina (Uruinimgina). Udało mu się zagarnąć władzę i wprowadzić niezbędne reformy, zdejmujące z obywateli miasta i świątyń bezprawnie nałożone ciężary. Usunął on najbardziej krzyczące nadużycia poprzednich władców. Reformy Urukaginy zakładały także anulowanie długów i redukcję świadczeń na rzecz państwa. Zahamował szerzenie się zjawiska niewoli za długi i sprzedawania członków własnej rodziny. W tym okresie wzrastało także zadłużenie wolnych rolników. Małe gospodarstwa kurczyły się na rzecz pałacowych i świątynnych majątków. Były to jasno widoczne symptomy kryzysu ekonomicznego, który dotknął sumeryjskie miasta u schyłku okresu wczesnodynastycznego.  Władcy sumeryjskich miast państw coraz częściej odbywali wyprawy wojenne i wysyłali kontyngenty wojskowe do odległych miast i krajów. Rywalizowali o rzeczywistą hegemonię nad Krajem, co było wstępem do budowy pierwszych imperiów. Władcy coraz częściej przyjmowali tytuły królów Kisz i Uruk, marząc o panowaniu nad terenami ciągnącymi się od Dolnego Morza (Zatoki Perskiej) do Górnego Morza (Morza Śródziemnego). Właśnie dlatego badacze nazywają końcowy odcinek okresu predynastycznego III okresem proto-imperialnym. Król Uruk, Enszakuszanna zapanował nad Uruk i pokonał Kisz i Akszak. Ofiarował łupy wojenne świątyni boga Enlila w Nippur. Zaczął się tytułować „królem Sumeru i panem Kraju”, co było wyrazem dążenia do hegemonii. Pod koniec omawianego okresu, władca Ummy Lugalzagesi (ok. 2358-2334 przed Chr.) zdołał podbić Uruk, Ur, Larsę, Nippur i Lagasz. Zjednoczył on większą część południowej Mezopotamii pod swoim berłem. Przechwalał się panowaniem nad obszarami od Górnego do Dolnego Morza. Być może ekspedycje jego wojsk i dyplomatów sięgnęły obszarów położonych poza Sumerem. Ale został on niebawem pokonany przez twórcę pierwszego uniwersalnego imperium w historii.

Handel dalekosiężny był niezbędnym i nieodłącznym sektorem gospodarki sumeryjskich miast. Bez importu surowców kraj nad dwoma rzekami nie mógłby się w ogóle rozwijać. Dzięki dalekosiężnemu handlowi i kontaktom elit, elementy kultury sumeryjskiej mogły docierać na odległe obszary. Najważniejszą rolę odgrywał ruch handlowy i komunikacyjny na wodach Zatoki Perskiej. Ważnym przystankiem na morskim szlaku była wyspa Dilmun (Bahrajn), na której spotykali się kupcy przypływający z różnych krajów. Tutejszy port zawsze zapełniał się statkami z międzynarodową załogą. Sprowadzano stąd miedź, kość słoniową, daktyle i tkaniny, które przywożono tu z innych portów. Z terytorium Maganu (dzisiejszego Omanu) sprowadzano miedź i różne rodzaje kamienia. Działała tu prężna faktoria handlowa i port w Umm an-Nar. Ważnym partnerem handlowym Sumeru była cywilizacja rozwijająca się w Dolinie Indusu. Jej ważnymi portami były położone na wybrzeżu Mekranu faktorie Sokhta-Koh i Sutkagen Dor, a także leżące dalej na wschód Balakot, Dholavira i Lothal. Sprowadzano stąd wytwarzane w miastach nad Indusem wyroby z miedzi, brązu, złota, karneolu, jaspisu, kryształu górskiego, lapis-lazuli, muszli i kości słoniowej. Sprowadzano także wymienione surowce. Istotnymi szlakami handlowymi były rzeki takie jak Tygrys, Eufrat i Karun. Do Sumeru docierały też towary, które karawany kupców przywoziły szlakami lądowymi. Z Azji Środkowej i z afgańskiego Badachszanu sprowadzano lapis-lazuli. Z Iranu importowano kalcyt, chloryt, srebro i miedź. Innym źródłem rud metali była Anatolia. Źródłem rud cyny były obszary Iranu, Azji Mniejszej i prawdopodobnie Azji Środkowej. Z gór Libanu i z Syrii sprowadzano drewno cedrowe. Zasięg kontaktów handlowych Sumeru sięgał prawdopodobnie także Kaukazu i wybrzeży Morza Śródziemnego. O intensywności dalekosiężnego handlu świadczą znaleziska wyrobów z importowanych surowców, zwłaszcza z królewskiego cmentarzyska w Ur oraz powszechne użycie narzędzi z importowanej miedzi. Handlem dalekosiężnym zajmowali się kupcy (zwani damgar), którzy w tej epoce byli przede wszystkim agentami działającymi dla świątyń i pałaców. Poza tą podstawową działalnością mogli prowadzić handel na własny rachunek, pożyczaniem srebra i realizowaniem zamówień osób prywatnych. Istnieli prawdopodobnie także kupcy prowadzący wymianę zupełnie prywatnie. Istniały także wędrowne grupy rzemieślników (metalurgów, rzeźbiarzy, garncarzy) przemieszczające się między odległymi ośrodkami miejskimi i oferujące swoje usługi. W zamian za importowane towary mieszkańcy Sumeru oferowali żywność, tkaniny, olej i wyroby rzemieślnicze. Dzięki kontaktom handlowym rozchodziły się pochodzące z południowej Mezopotamii idee i wynalazki, takie jak pismo, księgowość, czy dzieła sztuki. W połowie III tys. przed Chr. pismo klinowe było znane już w Syrii, Anatolii i Iranie. Rozkwit ekonomiczny sumeryjskich miast w okresie wczesnodynastycznym stworzył warunki dla rozwoju intensywnego dalekosiężnego handlu, a także handlu wewnętrznego pomiędzy tymi miastami. Elity potrzebowały zarówno surowców do wyrobu narzędzi i broni, jak i towarów luksusowych.

Na północ, zachód i wschód od Sumeru i Akadu leżały kraje poddane wpływom sumeryjskiej cywilizacji i zamieszkane przez autonomiczne społeczności kontaktujące się ze światem zewnętrznym. W Elamie rozwijała się kultura protoelamicka, a w północnej Mezopotamii kultura Niniwa 5. W okresie kultury Suza III (współczesnej późnej kulturze Uruk), bliższej Wyżynie Irańskiej, Suzjana i Suza zostały opuszczone przez większą część tutejszej populacji, która wywędrowała prawdopodobnie do południowej Mezopotamii i na obszar Wyżyny Irańskiej. Obszar Suzjany został ponownie zasiedlony w okresie protoelamickim (3100-2600 przed Chr.). Zaistniało wówczas tzw. pismo protoelamickie A, podobne do pisma mezopotamskiej kultury Uruk, choć do dziś nieodczytane. Być może zapisywano nim już dźwięki języka elamickiego, który dominował na tym obszarze (w Suzjanie i w górach na wschód od niej) w czasach historycznych. Z Suzy znanych jest 1400 protoelamickich tabliczek, a z Tall-i Malyan, Tepe Yahya i Tepe Sialk mniejsza ich liczba (z Shahr i-Sokhta znana jest jedna tego typu tabliczka). Największym stanowiskiem okresu protoelamickiego było Tall-i Malyan, identyfikowane z historycznym miastem Anszan. Zajmowało ono obszar 50 hektarów. Odkryto tu m. in. spory budynek z wieloma pomieszczeniami, których wnętrza były pomalowane na różne kolory, a także warsztaty i magazyny, w których archeolodzy odnaleźli tabliczki protoelamickie, odciski pieczęci i ślady obróbki surowców: krzemienia, bitumu, obsydianu, miedzi, macicy perłowej, karneolu, lapis-lazuli i muszli. Te egzotyczne materiały docierały do Anszanu szlakami ze wschodu przebiegającymi przez Shahr i-Sokhta i Pustynię Lota do Kermanu i Farsu, lub drogą północną przez Chorasan, góry Elburs, pustynię Dasz-i Kiwir, a potem przez Hamadan, Kermanszach i środkową Mezopotamię. Wzdłuż tych szlaków istniały osady, których mieszkańcy specjalizowali się w obróbce importowanych drogich kamieni. W tej epoce ukształtował się historyczny Elam, obszar obejmujący Chuzestan i południowo-zachodnią część Wyżyny Irańskiej. Obszar ten, zwany górnym i dolnym Elamem, zamieszkiwała ludność mówiąca językiem elamickim. Była to grupa odmienna pod względem etnicznym, językowym, kulturowym od mieszkańców Mezopotamii. We wczesnym okresie protoelamickim omawiany obszar był podzielony na politycznie i stanowił terytorium kilku państw. Później powstało duże państwo obejmujące obszary od Suzjany na zachodzie po Tepe Sialk i Shahr i-Sokhta na wschodzie. Jego jądro stanowiły miasta położone na szlakach handlowych, zagubione pośród obszarów sprzyjających głównie pasterstwu. Władcy Suzy toczyli walki z państwami sumeryjskimi Dolnej Mezopotamii i utrzymywali z nimi ograniczone kontakty handlowe. Produkowane w Iranie naczynia z chlorytu docierały m. in. do Sumeru i Mari. Władcy sumeryjskich miast prowadzili nieraz kampanie militarne w Elamie, a „Sumeryjska Lista Królów” odnotowała panowanie w Kraju dynastii z Awanu. W okresie staroelamickim (2600-1500 przed Chr.) Elam stanowił konfederację kilku państw zdominowaną przez Awan. W tym czasie powstało elamickie pismo linearne i pismo klinowe przystosowane do zapisu języka elamickiego, które zapożyczono z Mezopotamii. Elam nawiązał w tych czasach intensywne kontakty z cywilizacją Doliny Indusu.

Po upadku sieci kultury Uruk w północnej Mezopotamii przestały istnieć także tutejsze centra miejskie. Zubożała kultura materialna, a osadnictwo ograniczało się do osad o charakterze wiejskim. Dopiero w okresie wczesnodynastycznym II miasta zaczęły tu rozwijać się na nowo, co zostało nazwane przez archeologów procesem drugiej urbanizacji. Założenie miasta Mari nad środkowym Eufratem zintensyfikowało kontakty z Sumerem. Mari szybko stało się ośrodkiem południowomezopotamskiej kultury na północy i ważnym punktem na szlaku wiodącym wzdłuż Eufratu. Nad środkowym Tygrysem rozwinęło się miasto Aszur, ośrodek, w którym również widoczne były silne wpływy sumeryjskie. W obydwu ośrodkach wzniesiono wzorowane na sumeryjskich pałace i świątynie. Nowa sieć osiedli rozwinęła się na obszarze od Syrii po doliny Balichu i Chaburu. Mieszkańcy tego obszaru mogli polegać na rolnictwie deszczowym i pasterstwie. Od Taurusu po Zagros wzrastały nowe osiedla, wskazujące na odrodzenie gospodarcze regionu, którego motorem były korzystne zmiany klimatyczne. Na omawianym obszarze, na którym używano malowanej ceramiki Niniwa 5 mówi się nawet o istnieniu lokalnej cywilizacji północnomezopotamskiej bądź syromezopotamską. Obszar północnej Mezopotamii był od III tys. przed Chr. znany pod nazwą Subartu. Był on wówczas zamieszkany przez ludy semickie (na południu) i huryckie (na północy). Najgęściej zaludnione były obszary w dolinach rzek, a także podnóża Dżebel Sindżar, gdze spadały obfite opady deszczu. Istniał tu m. in. ważny ośrodek miejski Tell Mozan (starożytne Urkisz). Z Tell Beydar znane jest jedno z najwcześniejszych archiwów tekstów klinowych i duży kompleks monumentalnych budowli. Pismo zaczerpnięte z Sumeru służyło tu do zapisu lokalnego dialektu języka akadyjskiego. Znane są teksty administracyjne i literackie. Inne ważne miasta rozwinęły się w Tell Chuera i Tell Brak. Wiele lokalnych centrów znanych jest ze wzmianek z tekstów z syryjskiej Ebli, której mieszkańcy utrzymywali z nimi kontakty handlowe. W Aszur duże miasto wyrosło wokół świątyni bogini Isztar, zbudowanej w stylu sumeryjskim. Kontrolowało ono ważny szlak wiodący wzdłuż Tygrysu. Niedaleko Aszur rozwinęły się dwa inne istotne ośrodki: Niniwa i Arbela. W Mari powstała metropolia skupiona wokół zespołu świątyń i zamieszkana przez semicką ludność. Sieć osadnicza w północnej Mezopotamii przypominała tą znaną z Sumeru. Zapewne i tutaj funkcjonowały niezależne miasta-państwa rządzone przez lokalne elity. Największe osady zajmowały powierzchnię od 50 do 155 hektarów. Podlegały im miasta średniej wielkości oraz mniejsze osady. Większość miast składała się z ufortyfikowanego akropolu (górnego miasta – rezydencji elity) i gęsto zabudowanego dolnego miasta, zamieszkanego przez zwykłych obywateli. Już w czasach upadku kultury Uruk Górna Mezopotamia stała się obszarem ekspansji ludności huryckiej z południowego Kaukazu. Ekspansja kultury Kury-Araksu (kuro-arakska), zwanej też wczesną kulturą zakaukaską u schyłku IV tys. przed Chr. mogła być objawem wędrówek huryckiej ludności na południe. Dosięgła ona wschodniej Anatolii i obszarów położonych nad Górnym Eufratem oraz północnego Iranu. Związana z kulturą Kury-Araksu charakterystyczna ciemna ceramika zdobiona była dekoracją reliefową lub rytą. Ekspansja kultury kuro-arakskiej sięgnęła Syrii i Palestyny. W Galilei jej ceramika znana jest pod nazwą ceramiki Khirbet Kerak. Huryci osiedlili się zatem na krawędziach  Żyznego Półksiężyca, na jakiś czas odcinając mieszkańców Sumeru od szlaków łączących ich z górskimi, bogatymi w zasoby krajami na zachodzie i północy. Efektem był rozwój handlu w akwenie Zatoki Perskiej.

W Syrii początek III tys. przed Chr. zaznaczył się czasowym zerwaniem więzów kulturowych z Mezopotamią i rozwojem lokalnych kultur i stylów. Dominowały tu niewielkie społeczności zamieszkujące małe osady. Miasta, elity i monumentalne budownictwo zaczęły się odradzać dopiero w okresie 2600-2500 przed Chr. Na północnym wschodzie Syrii pojawiła się kultura Niniwa 5. Do połowy III tys. przed Chr. nad górnym Eufratem i w Syrii rozwijały się przede wszystkim osiedla wiejskie. Brak było pisma i budownictwa monumentalnego. Osadnictwo rozwijało się przede wszystkim w dolinie Amuq i nad Orontem. Obok tradycyjnych pieczęci stemplowych mieszkańcy regionu używali też zapożyczonych z Mezopotamii pieczęci cylindrycznych. Rozwijali także metalurgię, na co wskazują znaleziska przedmiotów miedzianych z Karkemisz, Hassek i Birecik. Z Tell el-Judaideh pochodzi znalezisko licznych brązowych figurek inkrustowanych srebrem. Swoich zmarłych mieszkańcy Syrii chowali pod podłogami domów z minimalną ilością darów grobowych. Jedyne większe świadectwa rozwoju zaawansowanych struktur społecznych znane są z Halawa nad Eufratem, gdzie odkryto pozostałości zespołu świątyń. Z Habuba Kabira pochodzą pozostałości wyspecjalizowanych warsztatów produkujących ceramikę, paciorki z kamienia i muszli oraz amulety. Z biegiem czasu w Syrii rozwijała się specjalizacja ekonomiczna i pojawiały się lokalne elity, które zaczęły kontrolować zbiór i dystrybucję płodów rolnych. W niektórych ośrodkach znów zaczęła się rozwijać biurokracja i aparat administracyjny. Koncentracji bogactwa i władzy sprzyjał rozwój produkcji metalurgicznej. W połowie III tys. przed Chr. nastąpiła w Syrii tzw. druga rewolucja urbanistyczna, objawiająca się pełną adaptacją wzorców i instytucji życia miejskiego przez lokalne społeczności. W ciągu kilkuset lat nowy styl życia został przyjęty w całym regionie. Pojawiły się ufortyfikowane metropolie, stanowiące centra władzy nad okolicznymi terenami i mniejszymi osiedlami, monumentalne budownictwo, elity władzy. Cały obszar Syrii, a także południowo-wschodniej Anatolii pokryty został siecią rywalizujących miast-państw. Rozwijały się one około 2600-2000 lat przed Chr., aż do czasów kryzysu, który pod koniec III tys. przed Chr. dotknął miasta i państwa Syrii i Lewantu. Wielka cywilizacja i ważne w III tys. przed Chr. państwo rozwinęło się w środkowo-zachodniej Syrii. Odkrycie pozostałości starożytnego miasta Ebla w Syrii (dziś Tell Mardich) przez włoską misję archeologiczną działającą pod kierownictwem prof. Paolo Matthiae wprowadziło istotne korekty do naszej wiedzy o dziejach Żyznego Półksiężyca. Okazało się, że w III tys. przed Chr. w Syrii istniała prężna, miejska kultura, odrębna od sąsiednich cywilizacji Mezopotamii i Anatolii, choć utrzymująca z nimi kontakty. Tell Mardich to stanowisko archeologiczne położone w syryjskiej muhafazie Idlib, liczące 56 ha powierzchni. Leży na zachodniosyryjskiej równinie, sprzyjającej pasterstwu i rolnictwu strefy suchej. Na początku, ok. 3500-3000 lat przed Chr. założono tu osiedle o ograniczonych rozmiarach. Ebla stała się metropolią, której szczytowy okres rozwoju przypadał na lata 2400-2300 lat przed Chr. Z tego okresu pochodzą najbardziej zadziwiające znaleziska. W najlepszym okresie rozwoju miasto Ebla zajmowało obszar 50 hektarów. W pochodzącym z wczesnej epoki brązu Pałacu G odkryto świetnie zachowane archiwum królewskie składające z 17 tysięcy glinianych, zapisanych pismem klinowym tabliczek, odnalezionych w różnych pomieszczeniach. Dzięki tabliczkom administracyjnym udało się odtworzyć militarną i handlową działalność kolejnych władców Ebli. Sam pałac był wzniesioną z suszonej cegły rozległą strukturą o powierzchni 20 tys. metrów kwadratowych. W jego komnatach odkryto sporo naczyń ceramicznych i pozostałości mebli. Pod podłogami umieszczono groby królów miasta. Z tekstów odkrytych w archiwum wyłania się obraz potężnego i zamożnego państwa, którego stolicą była Ebla. Specjalnością jej mieszkańców była hodowla wielkich stad owiec i wytwarzanie tkanin wełnianych. Teksty zostały napisane w lokalnym języku eblaickim, należącym do grupy zachodniosemickiej. Język eblaicki stał się językiem potocznym, a także językiem listów i administracji w Syrii i północnej Mezopotamii. Tabliczki z Ebli zawierają informacje o administracji i ekonomicznej codzienności królestwa Ebli. Mówią o urzędnikach, rzemieślnikach i robotnikach wynagradzanych racjami żywnościowymi za pracę na rzecz pałacu. Największa ilość osób była zaangażowana w wypas owiec i produkcję  tekstyliów. Państwem rządził król przy pomocy urzędników (w tym wezyra noszącego tytuł lugal sa-za) i rady „starszych”, czyli głów najpotężniejszych rodzin. Wezyrowi podlegali gubernatorzy innych miast i przedstawiciele królestwa Ebli w odległych miastach i emporiach. Na początku Ebla pozostawał w politycznej zależności od Mari, zwłaszcza po zwycięstwach Iblul-ila, króla Mari, który podporządkował sobie dolinę środkowego Eufratu i część Syrii. Później władca Ebli Ibbi-Zikir zawarł sojusz z Kisz i Nagar. Pokonał wojska Mari pod Terką i dziesięciokrotnie zwiększył inwestycje w handel. Ebla stała się potężnym królestwem, które opanowało sporą część Syrii aż po dolinę Eufratu i góry Taurus. W pewnym momencie podporządkowało sobie nawet mezopotamskie miasto Mari, którego mieszkańcy musieli mu płacić trybut w złocie i srebrze. Konkurencja i walki z Marii o opanowanie szlaku łączącego Dolną Mezopotamię z Lewantem trwały już od dłuższego czasu. Ebla blokowała ekspansję wpływów Mari na zachód. Władcy imperium Ebli byli poważnymi graczami polityki bliskowschodniej w III tys. przed Chr. Kontrolowali ważne szlaki handlowe łączące Mezopotamię z Syrią i wybrzeżem Morza Śródziemnego. Sprowadzali niebieski kamień lapis-lazuli aż z Afganistanu i utrzymywali stosunki z Egiptem, o czym świadczą znalezione w Tell Mardich alabastrowe i diorytowe naczynia z inskrypcjami egipskiego faraona Pepiego I (VI dynastia). Znalezione w Ebli przykłady sztuki (biżuteria, złote figurki, kompozytowe płaskorzeźby z wapienia i lapis-lazuli, pieczęcie cylindryczne, rzeźby) świadczą o niezwykłej biegłości i wysokich umiejętnościach tutejszych artystów i rzemieślników. Dzięki uprawom zbóż i drzew w dolinie Matkh Ebla mogłą utrzymać 15-20 tys. mieszkańców. W całym królestwie mogło żyć nawet 130-150 tys. ludzi. Obszar Ebli był większy, niż terytorium większości państw mezopotamskich. Pałac królewski utrzymywał nie tylko dwór, ale także pracujących dla niego na stałe robotników. Organizował system redystrybucji dla ok. 40 tys. ludzi. Dystrybucja zapasów żywności następowała np. przy okazji uroczystości religijnych. Podstawą gospodarki było rolnictwo i pasterstwo na obszarach zasilanych deszczem. Uprawiano zboża, drzewa oliwne i winorośl. Pałac kierował hodowlą wielkich stad owiec i kóz. Liczyły one dziesiątki tysięcy zwierząt. Wełna owcza służyła do produkcji tkanin, jednego z głównych towarów eksportowych Ebli. Opróćz tkanin eblaiccy rzemieślnicy produkowali także wyroby z metalu, drewna i innych materiałów Ogromne dochody przynosił państwu handel. Eblaiccy królowe organizowali handel wzdłuż ważnych szlaków i zakładali faktorie handlowe w odległych miastach. Zawierali układy dotyczące handlu z władcami innych miast. Jakiś czas po zwycięstwach Ibbi-Zikira Ebla znów doznała najazdu i zniszczeń ze strony Mari. Około 2300 lat przed Chr. miasto Ebla zostało zdobyte i zniszczone przez jednego z władców mezopotamskiego imperium Akadu (prawdopodobnie Naramsina). Zachowały się ślady pożaru i destrukcji Pałacu G. Miasto odrodziło się jednak pod rządami kolejnej lokalnej dynastii i pod koniec II tys. przed Chr. znów prowadziło ożywiony handel z Mezopotamią. Około 2000 lat przed Chr. miasto znów zostało zniszczone i spalone w gwałtowny sposób, być może przez ludy huryckie.  

Procesy związane z drugą urbanizacją objęły także obszar Lewantu, czyli głównie Liban i Palestynę. Obszar ten był ważny, ze względu na sąsiedztwo Morza Śródziemnego i przebiegające przez niego szlaki, łączące Azję Zachodnią z Egiptem i Afryką. Urbanizacja zaczęła być widoczna w tym regionie w I, II, a zwłaszcza w III fazie epoki brązu. Ogarniała ona tereny od północy na południe, począwszy od wybrzeży i żyznych równin. Na wybrzeżu wyrosły dwa ważne miasta portowe: Ugarit i Byblos. Byblos było ważną egipską faktorią handlową i punktem węzłowym wielu szlaków handlowych i komunikacyjnych. Duże miasto zaczęło się tu rozwijać na przełomie IV i III tys. przed Chr. Powstały tu sztuczne nabrzeża, przy których mogły cumować statki handlowe. Miasto stało się ważnym portem, ośrodkiem szkutnictwa i handlu drewnem cedrowym. Mieszkańcy oferowali swoim partnerom handlowym drewno cedrowe, oliwę z oliwek, wino i ryby. Byblos było otoczone kamiennymi murami obronnymi, a w jego centrum stała okazała świątynia, w której czczono boginię Baalat Gebal, identyfikowaną z egipską Hathor. Mieszkańcy Byblos utrzymywali ścisłe kontakty handlowe i polityczne z Egiptem. Egipcjanie przybywali tu drogą morską z południa. Poszukiwali przede wszystkim drewna cedrowego dla szkutnictwa, budownictwa i do produkcji sarkofagów. W Byblos odnaleziono kamienne naczynia z inskrypcjami wymieniającymi egipskiego władcę II dynastii, Chasechemui, oraz Neferseszemre, pisarza królewskich drwali. Do Byblos docierali także kupcy dostarczający lapis-lazuli z Azji Środkowej. Miasto pośredniczyło w dalekosiężnej wymianie pomiędzy Egiptem a Lewantem, Mezopotamią i dalszymi regionami Azji. Z biegiem czasu Byblos stało się egipską kolonią i faktorią handlową, ściśle powiązaną z Krajem nad Nilem, choć nadal rządziła nim lokalna dynastia. Mogą o tym świadczyć przedmioty z inskrypcjami władców egipskiej IV, V i VI dynastii. Mieszkańcy Byblos bogacili się na handlu i żegludze morskiej. Społeczności Palestyny i Lewantu w III tys. przed Chr. rozwijały się pod wpływem wielkich cywilizacji Egiptu, Sumeru i Ebli. Rozwinęła się tu lokalna miejska kultura. W II fazie epoki brązu (3050-2300 przed Chr.) procesy urbanizacji przybrały na sile. Powstawały duże, ufortyfikowane miasta zaopatrzone w budynki publiczne, świątynie, pałace, zbiorniki wody i spichlerze. W Palestynie wyrosły centra miejskie takie jak Khirbet Kerak, Megiddo, Ai i Tel Far’ah, Tel Areini, Jerycho, Lakisz, Tel Hesi, Bet-Szean i Tel Arad. Te ufortyfikowane miasta konkurowały miedzy sobą o ziemię uprawną, zasoby naturalne i szlaki handlowe. Były jednak wyraźnie mniejsze od metropolii mezopotamskich i syryjskich. Liczne miasta wyrastały w sąsiedztwie źródeł wody i szlaków komunikacyjnych. We wczesnych fazach wczesnej epoki brązu populacja regionu koncentrowała się na obszarze Judei, Galilei i Samarii. W Transjordanii wyrosły takie ośrodki miejskie jak Bab edh-Dhra i Numeira. Duże osady pojawiły się także w dolinie Jordanu. Na obszarze Negewu i Półwyspu Synaj funkcjonowały koczownicze społeczności pasterskie. Na tych obszarach kwitła także eksploatacja lokalnych rud miedzi i turkusów. Zajmowali się nią Egipcjanie oraz przybysze z Palestyny a także lokalni nomadzi. Palestyna przeżywała we wczesnej epoce brązu jeden z najbardziej intensywnych okresów urbanizacji i osiedlania się w całej swojej historii. W miastach osiedlali się rolnicy, oraz potomkowie nomadów i półnomadów. Podstawą gospodarki na obszarze Kanaanu (Palestyny) pozostawało rolnictwo. Uprawiano pszenicę i jęczmień, rośliny strączkowe, len, drzewa oliwne, figowce, winorośl i granaty. Winorośl i drzewa oliwne stały się ważnymi uprawami na wyżynnych obszarach kraju. Produkcja wina i oliwy zajęła ważne miejsce w gospodarce. Te dwa produkty docierały przede wszystkim do mieszkańców miast położonych na żyznych równinach. W omawianej epoce wprowadzano na szerszą skalę uprawę za pomocą radła ciągniętego przez woły. Sprzyjało to wzrostowi plonów, tak samo jak wilgotny klimat tego okresu, charakteryzujący się wyższymi opadami. Miasta, które rozwijały się w Kanaanie we wczesnej epoce brązu otaczane były potężnymi, kamiennymi fortyfikacjami. Umacniano je okrągłymi wieżami i małymi bastionami. Dostępu do miast broniły masywne bramy o skomplikowanej nieraz konstrukcji. Konstrukcję takich fortyfikacji należy przypisać elitom i władzy tutejszych miast. Miały one bronić mieszkańców i ich dobytku zarówno przed agresją sąsiednich miast, jak i przed egipskimi ekspedycjami militarnymi. W miastach wznoszono budynki publiczne: świątynie, ołtarze, spichlerze, cysterny na wodę. Mieszkańcy zajmowali zwykle domy wznoszone z kamienia, w których mieściły się duże rodziny wraz z dobytkiem i zapasami żywności. Używano ceramiki wykonanej ręcznie lub na kole. Niektóre naczynia były zdobione malunkami. Rozwijała się metalurgia miedzi, której rudy wydobywano na Półwyspie Synaj. Pochodzący z wczesnej epoki brązu skarb z Kefar Monash zawierał bogaty zbiór miedzianych toporów, sztyletów, a  także narzędzi. Stanowił on wyposażenie wojowników i drwali. Wskazuje on na wysoki poziom wytwórczości metalurgicznej w tym okresie. Mieszkańcy Kanaanu we wczesnej epoce brązu utrzymywali bardzo bliskie kontakty z Egiptem, rządzonym wówczas przez królów okresu wczesnodynastycznego (I, II dynastia) i Starego Państwa (III-VI dynastia). Naczynia importowane z Syrii i Palestyny wraz z zawartością (którą były zapewne oliwa i wino) były importowane i deponowane już w grobach królów I i II dynastii. Importowano także drewno cedrowe. Do Egiptu eksportowano także miedź, bitumin i sól. Już za panowania Narmera w okolicach Gazy powstały egipskie posterunki wojskowe i faktorie (Tel es-Sakan, Tel Erani). Kontakty handlowe z Egiptem były przyczyną prosperity wielu miast Kanaanu. Z biegiem czasu szlaki lądowe zaczęły jednak tracić na znaczeniu na rzecz drogi morskiej, łączącej Deltę Nilu z Byblos. Mieszkańcy Palestyny utrzymywali także dalekosiężne kontakty z Syrią, Mezopotamią, Elamem, Anatolią a nawet obszarem egejskim. Wskazują na to znaleziska niektórych dzieł sztuki i drobnych wyrobów rzemieślniczych, takich jak kościana szpila z Megiddo, podobna do wyrobów cykladzkich. W III tys. przed Chr. obszar Kanaanu składał się z terytoriów około 20 miast-państw. Każde miasto-państwo składało się z metropolii i podlegającego jej terytorium wiejskiego z mniejszymi osadami. Każdym państwem zarządzała zamożna elita władzy, zdolna do organizowania prac przy budowie fortyfikacji, świątyń, pałaców, spichlerzy i innych budowli publicznych. Władza elity była legitymizowana religijne, na co wskazuje monumentalizm wznoszonych świątyń. Fortyfikacje wskazują na endemiczne konflikty pomiędzy miastami. W miastach Kanaanu nie używano jeszcze wówczas pisma. Bogate miasta rozwinęły się m. in. dzięki kontaktom z cywilizacją egipską. Warto w tym miejscu zauważyć, że egipskie i eblaickie sieci dalekosiężnej wymiany pozostawały w kontakcie, o czym świadczą fragmenty naczyń z kartuszami władców V i VI dynastii znalezione w Ebli. W kontaktach Ebli z Egiptem pośredniczyło miasto Byblos. Właśnie poprzez Eblę i Byblos docierał do Egiptu lapis-lazuli z głębi Azji, a docierające do Ebli złoto pochodziło z Egiptu (srebro sprowadzano z Azji Mniejszej). Syria pośredniczyła zatem w kontaktach wielkich cywilizacji: Egiptu i południowej Mezopotamii z Anatolią i obszarem basenu Morza Śródziemnego. Egipskie interwencje militarne w Palestynie były skierowane głównie przeciwko koczowniczym Beduinom Szasu i Amu, a niekiedy także przeciw niektórym ufortyfikowanym miastom i obszarom zurbanizowanym. Mimo to Egipcjanie byli zainteresowani głównie handlem, pozyskiwaniem surowców i wymianą darów z miejscowymi elitami.

We wczesnej epoce brązu na obszarze Anatolii (ok. 3100-2000 przed Chr.) w południowo-wschodniej części regionu nadal, mimo upadku kultury Uruk żywe były wpływy południowej Mezopotamii. Powstały tu osiedla o charakterze miejskim i protomiejskim o zróżnicowanym obszarze, od 10 do 100 hektarów. Największe z nich, takie jak Titris Höyük i Kazane Höyük podporządkowały sobie mniejsze osiedla i wioski, tworzące hierarchiczny układ osadniczy. Resztę obszaru Azji Mniejszej zdominowały miasteczka, mniejsze osiedla, a także osady o charakterze protomiejskim. Na północ od gór Taurus osadnictwo przybrało inny charakter. Na wschodnim skraju Wyżyny Anatolijskiej, zdominowanym przez osadnictwo wiejskie, brak było miast i oznak centralizacji. Liczne były tu małe osiedla, nieraz jednodworcze, o powierzchni 1-2 hektarów. Nd górnym Eufratem wyrosły nieco większe osady. W centralnej Anatolii największe ośrodki zajmowały powierzchnię dochodzącą do 10, a niekiedy nawet 50 hektarów. W zachodniej Anatolii największe osady zajmowały 5-13 ha powierzchni, czego najlepszym przykładem jest Troja (Tell Hissarlik). Jedynie wyjątkowe Beycesultan zajęło obszar ok. 40 ha. Procesy urbanizacji objęły jedynie południowo-wschodnią Anatolię. W centrum i na zachodzie omawianego obszaru nastąpiła centralizacja osadnictwa, a na wschodzie nadal przeważały osady wiejskie. Na całym obszarze Azji Mniejszej rozwinęła się sieć szlaków handlowych łączących obszar egejski z krajami Żyznego Półksiężyca. Pojawiły się fortyfikacje otaczające miasto i rozpowszechniło się wytwarzanie ceramiki na kole garncarskim. Ważną role gospodarczą odgrywało poszukiwanie i wydobywanie rud metali: srebra, złota, miedzi i cyny, które stały się podstawą rozwoju metalurgii dostarczającej prestiżowych przedmiotów. Około 2600-2500 lat przed Chr., wraz z ożywieniem wpływów mezopotamskich, odżyły w południowo-wschodniej Anatolii ośrodki miejskie kontrolujące okoliczny teren. Na południe od gór Taurus rozwinęły się takie ośrodki miejskie jak Tirtis¸ Samsat, Lidar i Kazane. Tirtiş Höyük stało się centrum niewielkiego państwa istniejącego w okresie 2500-2200 przed Chr. Zajmowało ono 43 hektary. Składało się z centralnej dzielnicy administracyjnej zaopatrzonej w budynki publiczne i będącej siedzibą władcy, oraz przedmieść. Domy mieszkalne zostały wzniesione na terasach, na standardowym planie wzdłuż szerokich ulic i zaopatrzone w kanalizację. Całość była otoczona masywnymi fortyfikacjami. Mieszkańcy Tirtiş Höyük zajmowali się rolnictwem, produkcją wina, wytwarzaniem tkanin i krzemiennych narzędzi. Nad górnym Eufratem rozwijały się zróżnicowane kulturowo społeczności. Pojawili się tu przybysze z Zakaukazia, reprezentujący kulturę kuro-arakską. Zamieszkiwali oni małe wioski złożone z domów budowanych z gliny i trzciny. Około 2700-2600 lat przed Chr. na stanowiskach takich jak Norşuntepe pojawiła się solidniejsza architektura ceglana i rozwinięta metalurgia. Powstały tu kompleksy pałacowe, a także towarzyszące im warsztaty i magazyny. Norşuntepe stało się ważnym centrum gospodarczym. We wschodniej części Wyżyny Anatolijskiej wpływy mezopotamskie były już znacznie mniej widoczne. Był to obszar opanowany przez kulturę kuro-arakską, a więc zamieszkany najprawdopodobniej przez ludność hurycką, która przybyła tu  wyniku migracji. Istniały tu liczne niewielkie osiedla, których mieszkańcy zajmowali się rolnictwem i transhumacyjnym pasterstwem. Na zachodnich i wschodnich peryferiach kultury kuro-arakskiej stwierdzono obecność większych osad i osiedli ufortyfikowanych. Osady takie jak Sos Höyük zabudowane były domami ceglanymi na kamiennym fundamencie , z paleniskiem pośrodku. Gospodarka osadników kultury kuro-arakskiej opierała się na osiadłym rolnictwie i pasterstwie. W zachodniej Anatolii rozwój lokalnych społeczności w III tys. przed Chr. znacznie przyspieszył. Napłynęły tu także nowe populacje z obszaru egejskiego. Tutejsze, charakterystyczne osady to założenia o kształcie okrągłym, składające się z domów skupionych wokół centralnego dziedzińca. Jedną z takich osad była założona pod koniec IV tys. przed Chr. Troja, położona nad brzegami Cieśniny Dardanelskiej. Poziomy I-III z Troi reprezentują rozwój tego osiedla w III tys. przed Chr. Na początku powstała tu mała wioska, rychło otoczona masywnymi, kamiennymi fortyfikacjami zaopatrzonymi w wieże i bramy. Wśród prostych domostw pojawiły się tu także budowle w formie megaronu, z centralnym paleniskiem. Były one wzorowane na budowlach z południowo-wschodniej Europy. Troja I uległa zniszczeniu na skutek pożaru, ale rychło została odbudowana w formie większe cytadeli (Troja II). Z fazy Troi IIg pochodzi prawdopodobnie słynny skarb odkryty przez H. Schliemanna. Jego obecność świadczy o istnieniu tu zamożnej elity sprawującej władzę w osadzie. Ich bogactwo pochodziło prawdopodobnie z handlu dalekosiężnego i działalności metalurgicznej. Strategicznie położona Troja była prawdopodobnie obiektem wielu najazdów, czego świadectwem są pożary kończące funkcjonowanie kolejnych faz osady. Innymi ważnymi osadami zachodniej Azji Mniejszej były: Beycesultan, Demiricihöyük, Küllüoba czy Efe. W Beycesultan pojawiły się budowle publiczne, pełniące prawdopodobnie funkcję świątyń. W połowie III tys. przed Chr. budowle megaronowe pojawiły się w osadzie  Karataş-Semayük, która była otoczona palisadą i fosami. W Limantepe wzniesiono potężną, ufortyfikowaną osadę, otoczoną murami z bastionami i zaopatrzoną w chroniony murami port. Obok portu wzniesiono imponujące magazyny. Mieszkańcy Limantepe zajmowali się zatem handlem morskim i żeglugą. W środkowej Anatolii rozwijały się osady ufortyfikowane, takie jak Alişar. Innym ważnym ośrodkiem stało się Kültepe. Mieszkańcy Anatolii utrzymywali kontakty z Cylicją, Syrią, Mezopotamią i obszarem egejskim. Pierwszorzędną rolę w tych kontaktach i w ogóle w gospodarce grało wydobycie rud metali i produkcje metalurgiczna. W górach Azji Mniejszej występują liczne złoża złota, srebra, rud miedzi, cyny i ołowiu. W kopalniach Kestel w górach Taurus wydobywano rudy miedzi i cyny. Powstał tu złożony kompleks podziemnych wyrobisk wydrążonych w skale wapiennej za pomocą ognia i kamiennych młotów. Na pobliskim stanowisku Göltepe rudy metali poddawano obróbce  wyspecjalizowanych piecach, otrzymując miedź i cynę. Mieszkali tu także górnicy, zajmujący ziemiankowe domostwa. Piece dymarskie potrzebowały dużych ilości opału, co przyczyniało się od odlesienia okolicznych terenów. Złoto było pozyskiwane z osadów rzecznych i kopalń głównie w zachodniej Anatolii. Znaleziska z Troi i innych stanowisk są świadectwem zaawansowanego rozwoju metalurgii i złotnictwa we wczesnej epoce brązu.

Około 2300 lat przed Chr. rozpoczęła się epoka pierwszych uniwersalnych imperiów, które odmieniły oblicze Żyznego Półksiężyca. Ich polityka oraz przedsięwzięcia militarne i gospodarcze wywarły niezatarty wpływ na społeczności zamieszkujące wówczas Bliski Wschód…

 

CDN.

 

Literatura

C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.

 Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.

C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.

B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.

K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.

R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first three milion years, Oxford, New York, 2007.

J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.

J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.

P. Bieliński, Starożytny Bliski Wschód : od początków gospodarki rolniczej do wprowadzenia pisma, Warszawa, 1985.

M. Roaf, Mezopotamia, Wielkie Kultury Świata, Warszawa, 1998

M. Liverani, The Ancient Near East: history, society and economy, London, New York, 2014.

A. Ben-Tor, The Archaeology of Ancient Israel, New Haven, London, 1992.

P. M. M. G. Akkermans, G. M. Schwartz, The Archaeology of Syria: From Complex Hunter-Gatherers to Early Urban Societies (c.16,000-300 BC), Cambridge, 2003.

K. Radner, N. Moeller, D. T. Potts (aut. i red.), The Oxford history of the ancient Near East: Volume 1. From the beginnings to Old Kingdom Egypt and the dynasty of Akkad, Oxford, 2020.

A. E. Killebrew, M. Laura Steiner (red.), The Oxford Handbook of the Archaeology of the Levant C. 8000-332 BCE, Oxford, 2014.

A. Ziółkowski, Historia Powszechna. Starożytność, Warszawa, 2009.

G. Roux, Mezopotamia, Warszawa, 2008.

M. Liverani, The Ancient Near East: history, society and economy, London, New York, 2014.

H. Crawford (red.), The Sumerian World, London, New York, 2013.

P. M.M.G. Akkermans, G. M. Schwartz, The Archaeology of Syria: From Complex Hunter-Gatherers to Early Urban Societies (ca.16000-300 B.C.), Cambridge, 2003.

A. Mazar, Archaeology of the land of the Bible, 10,000-586 B.C.E., New Haven, London, 2009.

A. Sagona, P. Zimansky, Ancient Turkey, London, New York, 2009.

R. Matthews, A. Richardson, Cultic resilience and inter-city engagement at the dawn of urban history: protohistoric Mesopotamia and the ‘city seals’, 3200–2750 BC, World Archaeology, 50 (2), s. 1-25.

K. Radner, N. Moeller, D. T. Potts (red.), The Oxford history of the ancient Near East: Volume 1. From the beginnings to Old Kingdom Egypt and the dynasty of Akkad, Oxford, New York, 2020.

R. Prentice, The Exchange of Goods and Services in Pre-Sargonic Lagash, Alter Orient und Altes Testament Veröffentlichungen zur Kultur und Geschichte des Alten Orients und des Alten Testaments, Band 368, Münster, 2010.

W. B. Hafford, The Royal Cemetery of Ur, (w:) S. Tinney, K. Sonik (red.), Journey to the City: A Companion to the Middle East Galleries at the Penn Museum, Philadelphia, 2019, s. 195-234.

A. Hauptmann, S. Klein (red.), The Royal Tombs of Ur, Mesopotamia: New Investigations, New Results from the Examination of Metal Artifacts and other Archaeological Finds, Metalla, Nr. 22.1, Bochum, 2016.

R. L. Zettler, L. Horne (red.), Treasures from the Royal Tombs of Ur, Philadelphia, 1998.

 

Mapa obszaru Żyznego Półksiężyca

Mapa Sumeru

Dolna Mezopotamia, zdjęcie satelitarne

Krajobraz Dolnej Mezopotamii

Tabliczka z Dżemdet Nasr z symbolami sumeryjskich miast

Odcisk pieczęci z Uruk z symbolami sumeryjskich miast

Sumeryjska Lista Królów

Ruiny miasta Eridu

Rekonstrukcja nabrzeża w Eridu

Ruiny starożytnego Uruk

Ruiny starożytnego Ur

Ruiny starożytnego Lagasz

Pozostałości starożytnego miasta Kisz

Zikkurat w Nippur

Mapa Sumeru i Akadu

Rolnictwo w Sumerze, rekonstrukcja

Ceremonia religijna w mieście sumeryjskim, rekonstrukcja

Tabliczka z zapisem gospodarczym z Girsu

Tabliczka z archiwum z Girsu

Tabliczki wczesnodynastyczne z archiwum z Szuruppak

Plan starożytnego Ur

Rekonstrukcja świątyni owalnej w Chafadże (Tutub)

Plan pałacu w Kisz

Rekonstrukcja miasta sumeryjskiego

Figurki orantów z Esznunny, Tutub i Nippur

Sumeryjskie rzeźby z Gisru, okres wczesnodynastyczny

Gospodarka mleczna, relief ze świątyni bogini Ninhursag z Tell al-Ubaid

Figurki kobiet z okresu wczesnodynastycznego

Bankiet, relief z Chafadże

Składanie ofiary, płaskorzeźba z Ur

Naczynie ceramiczne z okresu wczesnodynastycznego

Fragmenty fryzu z Kisz

Wapienna tablica wotywna z Tutub

Terytorium starożytnego miasta-państwa Lagasz, mapy

Sieć kanałów irygacyjnych w południowej Mezopotamii, mapy

Schemat mezopotamskiego systemu irygacyjnego

Rekonstrukcja sumeryjskiego domu

Figurki orantów z Esznunny

Zawieszki sumeryjskie z Esznunny

Plan świątyni Abu z Esznunny

Naczynia miedziane z Kisz

List arcykapłana Luenny z Lagasz

Plakietka wotywna z Nippur

Plan starożytnego Nippur na tabliczce klinowej (ok. 1200 przed Chr.)

Płaskorzeźba z Nippur

Umowa sprzedaży domu z Szuruppak

Mityczny ptak Imdugud, relief z Tell el-Ubajd

Zabytki ze świątyni w Tell el-Ubajd

Wczesnodynastyczny relief z Ur

Sumeryjski bankiet, rekonstrukcja

Sumeryjski kupiec, rekonstrukcja

Główne szlaki handlowe (lądowe i morskie) Bliskiego Wschodu w III tys. przed Chr. 

Światowy system powiązań we wczesnej epoce brązu

Inskrypcja króla Enmebaragesi z Kisz

Król Aga z Kisz, wyobrażenie na steli kapłana Uszumgala

Odciski pieczęci Mesanepady, króla Ur i Kisz

Buława króla Mesalima z Kisz

Tabliczka Aanepady, króla Ur

Wykopaliska Leonarda Woolleya w Ur

Plan królewskiego cmentarzyska w Ur

Grób PG 789

Grób PG 755

Grób PG 800

Grób PG 1237 - tzw. Wielka Jama Śmierci

Naczynia alabastrowe z królewskiego cmentarzyska z Ur

Paciorki karneolowe z z królewskiego cmentarzyska z Ur

Plansza do gry i piony z królewskiego cmentarzyska z Ur

Ozdobne pudło liry z królewskiego cmentarzyska z Ur

Dworzanie złożeni w ofierze w jednym z grobowców królewskich, rekonstrukcja

Zrekonstruowana lira z grobowców królewskich z Ur

Pochówek królowej Puabi

Przybranie głowy królowej Puabi i jej biżuteria

Odciski pieczęci z grobów królewskich z Ur

Pieczęć królowej Puabi

Złoty puchar z grobu królowej Puabi

Berło lub buława z grobu PG 1236

Sztandar z Ur, strona wojenna

Sztandar z Ur, strona pokojowa

Złote naczynia z grobu Meskalamduga

Złoty hełm Meskalamduga

Figurka kozła w zaroślach z królewskiego cmentarzyska w Ur

Przedmioty z grobu PG 789

Broń z królewskiego cmentarzyska w Ur

Srebrny model łodzi z królewskiego cmentarzyska w Ur

Rekonstrukcje statków sumeryjskich

Płaskorzeźba króla Lagasz Urnansze

Tzw. Stela Sępów króla Lagasz Eannatuma

Inskrypcja króla Eannatuma z Lagasz na cegle

Inskrypcja króla Entemeny

Srebrna waza króla Entemeny

List do króla Lagasz Enetarziego zawierający informacje o pokonaniu najazdu Elamitów

Odcisk pieczęci króla Lugalandy z Lagasz

Tekst dotyczący reform króla Lagasz Urukaginy

Stożek Urukaginy

Tabliczka z tekstem lamentacji nad upadkiem Lagasz

Tabliczka z imieniem króla Enszakuszanny

Państwo Lugalzagesiego, mapa

Inskrybowana waza króla Lugalzagesiego z Nippur

Przedstawienie króla Lugalzagesiego na akadyjskiej steli zwycięstwa

Bitwa w okresie wczesnodynastycznym, rekonstrukcja

Sumeryjski władca na wozie bojowym, rekonstrukcja

Wojownicy sumeryjscy, rekonstrukcja

Protoelamicka pieczęć z Suzy

Tabliczka z pismem protoelamickim z Suzy

Mapa starożytnego Elamu

Mapa zasięgu zabytków pisma protoelamickiego

Protoelamicka rzeźba byka z naczyniem

Naczynie z irańskiego chlorytu znalezione w Ur

Stanowisko archeologiczne Tepe Sialk

Plan stanowiska Tall i-Malyan (starożytnego Anszanu)

Stanowisko archeologiczne Shahr i-Sokhta

Pochówek z Shahr i-Sokhta

Pogranicze Sumeru i Elamu w okresie wczesnodynastycznym

Staroelamicka rzeźba z Suzy

Stanowisko archeologiczne Mari

Północna Mezopotamia i Syria w III tys. przed Chr., mapa

Zabytki z okresu wczesnodynastycznego z Mari

Płaskorzeźby z muszli z Mari

Rzeźba króla Mari Iku-Szamagana

Krajobraz północnej Mezopotamii

Stanowisko archeologiczne Tell Beydar

Tabliczka z Tell Beydar

Mapa doliny Chaburu

Sieć starożytnych dróg w okolicach Tell Beydar

Odcisk pieczęci cylindrycznej z Tell Bedyar

Plan pałacu z Tell Chuera

Plan stanowiska Tell Chuera

Stanowisko archeologiczne Tell Brak

Plan stanowiska Tell Brak

Zasięg kultury kuro-arakskiej

Ceramika kultury kuro-arakskiej z Izraela

Wyroby metalowe kultury kuro-arakskiej

Polowanie w kulturze kuro-arakskiej, rekonstrukcja

Budownictwo kultury kuro-arakskiej

Widok na ruiny starożytnej Ebli

Plan stanowiska archeologicznego w Ebli

Ruiny pałacu w Ebli

Znalezisko archiwum tabliczek z Ebli

Rzeźbiony kamienny zbiornik z Ebli

Relief z Ebli

Tabliczka klinowa z archiwum z Ebli

Rzeźba mitologicznego lwa z Ebli

Rekonstrukcja fortyfikacji Ebli

Rekonstrukcja archiwum z Ebli

Naczynia ceramiczne z Ebli

Mapa obszaru centralnego Królestwa Ebli

Widok na stanowisko archeologiczne Byblos

Plan stanowiska Byblos

Amfora z wczesnej epoki brązu z Byblos

Rekonstrukcja świątyni Baalat Gebal w Byblos

Inskrypcje egipskiego króla chasechemui, w tym jedna z Byblos

Las cedrowy w Libanie

Rekonstrukcja starożytnego Byblos

Mapa południowego Lewantu

Główne stanowiska wczesnej epoki brązu w Izraelu

Wzrost i upadek urbanizacji w Palestynie w epoce brązu

Stanowisko archeologiczne Megiddo

Widok na dolinę Jezreel i górę Tabor

Poozostałości świątyni z Megiddo

Domy z wczesnej epoki brązu z południowego Lewantu

Stanowisko archeologiczne Tel Arad

Sieci wymiany w południowym Lewancie u progu epoki brązu

Skarb z Kefar Monash

Oblężenie miasta w Palestynie, relief z grobowca Inti, V dynastia

Stanowisko archeologiczne Bab edh-Dhra

Plan stanowiska Titris Höyük

Grób z Titris Höyük

Środkowa Anatolia we wczesnej epoce brązu, mapa

Stanowisko archeologiczne Norşuntepe 

Szlaki łączące Anatolię z regionem egejskim we wczesnej epoce brązu

Stanowisko Küllüoba - plan i znaleziska ceramiki

Plan budowli z Limantepe

Anatolijskie osady z wczesnej epoki brązu

Fortyfikacje Troi I

Ceramika zachodnioanatolijska z wczensej epoki brązu

Znaleziska z Troi I

Rekonstrukcja Troi I

Rekonstrukcja Troi II

Złoża rud metali w Azji Mniejszej, mapa

Starożytne kopalnie w Kestel

Plan stanowiska Göltepe

Metalurg z epoki brązu, rekonstrukcja

Wnętrze domostwa z epoki brązu, rekonstrukcja

Transport lądowy i wodny, rekonstrukcje