Koniec epoki lodowcowej stał się początkiem wielkich przekształceń środowiska przyrodniczego, które wpłynęły na życie wszystkich społeczności ludzkich zamieszkujących glob ziemski. W momencie końca plejstocenu Ziemię zamieszkiwały różne grupy zbieracko-łowieckiej ludności, mniej lub bardziej mobilne. Wszystkie kontynenty i większe lądy oprócz Nowej Zelandii, Madagaskaru, Grenlandii, Antarktyki i części wysp Oceanu Spokojnego były już wtedy zasiedlone przez ludzi. Ocieplenie ziemskiego klimatu na przełomie plejstocenu i holocenu odmieniło warunki, w jakich musieli żyć nasi przodkowie. Około 14,5 tys. lat temu (12,5 tys. lat przed Chr.) plejstoceński klimat zaczął szybko ustępować cieplejszym warunkom. Temperatury i zawartość gazów cieplarnianych w atmosferze szybko wzrastały. Zmalał także wpływ cyklów zmian orbity Ziemi na klimat, co spowodowało wzrost temperatur w strefach okołobiegunowych. Topniejący lądolód Antarktyki wprowadził do oceanu sporą ilość słodkiej wody, na skutek czego ciepłe prądy we wszechoceanie przesunęły się na północ, podwyższając temperatury na półkuli północnej. Ciepłe prądy na północnym Atlantyku na powrót zaczęły działać i wpływać na klimat. Na półkuli północnej rozpoczął się ciepły okres znany pod nazwą Bølling-Allerød. Intensywność Wyżu Syberyjskiego, kształtującego kontynentalny, surowy klimat Eurazji osłabła. Metan, pochodzący z rozrastających się tropików i zanikającej tundry przenikał do atmosfery, jeszcze bardziej podwyższając temperatury. Poziom atmosferycznego dwutlenku węgla wzrósł do obecnych wartości około 11,4 tys. lat temu (9,4 tys. lat przed Chr.). Lata na półkuli północnej stawały się coraz cieplejsze, a temperatury w północnej Europie coraz wyższe. Międzyzwrotnikowa strefa zbieżności przesunęła się na północ na skutek precesji orbitalnej i przyczyniła się do ocieplenia półkuli północnej. Do Afryki Północnej, basenu Morza Śródziemnego, Indii, Chin i Azji Południowo-Wschodniej zaczęły docierać obfite monsunowe deszcze. Na półkuli północnej biomy strefy umiarkowanej przesunęły się na północ, wypierając tundrę i tajgę. Około 10900 lat przed Chr. nastąpiło bardzo zimne wahnięcie klimatyczne nazywane przez współczesnych uczonych Młodszym Dryasem. Trwało ono koło 1200 lat i przyniosło powrót glacjalnych temperatur. Nazwa tego okresu pochodzi od nazwy pewnej rośliny, dębika ośmiopłatkowego (Dryas octopetala L.), która rośnie w tundrze. Badania palinologiczne wykazały wzrost ilości pyłków tej rośliny w czasie zimnych epizodów klimatycznych. Przyczyną zimnego epizodu młodszego Dryasu było prawdopodobnie stopienie lądolodu północnoamerykańskiego i przelanie dużych ilości zimnej, słodkiej wody do Atlantyku, co zakłóciło działanie ciepłych prądów morskich. Około 9700 lat przed Chr. ten ostatni epizod glacjalnego chłodu zakończył się definitywnie. Nastąpił po nim szczególnie ciepły okres wczesnego holocenu, trwający około 4000 lat. Ocieplenie przypadało na okres borealny (9-7,5 tys. lat temu) i atlantycki (7,5-5 tys. lat temu). Okres atlantycki uważany jest za optimum klimatyczne holocenu. Granica pomiędzy strefą lasów liściastych na południu i iglastych na północy leżała wtedy kilkaset kilometrów dalej na północ niż w naszych czasach. Deszcze monsunowe docierały nad Saharę, czyniąc z niej obszar zielonej, dobrze nawodnionej sawanny. Zmiana klimatu na cieplejszy i wilgotniejszy powodowała rozrost lasów na średnich szerokościach geograficznych i rozszerzanie się terenów stepowych kosztem pustyń. Lodowce górskie i lądolody topniały, uwalniając kolejne tereny. Topniejące lądolody uwalniały także wielkie masy wody do wszechoceanu. Poziom mórz na Ziemie wzrósł o 80-120 metrów, zalewając obszary szelfów kontynentalnych, Przestały istnieć lądy takie jak Sunda, Sahul i pomost lądowy Beringii. Rozpoczął się też proces stopniowego zalewania Doggerlandu wodami Morza Północnego. Morza i oceany osiągnęły poziom zbliżony do współczesnego około 7 tys. lat przed Chr. Morze Bałtyckie przekształciło się z jeziora przylodowcowego we wczesnoholoceński zbiornik morski, który nazywany jest dziś Morzem Ylodiowym (od małża Ylodia arctica). W optimum klimatycznym holocenu Bałtyk stał się tzw, Jeziorem Ancylusowym, a zaraz potem z powrotem przekształcił się w akwen morski połączony ze wszechoceanem. 13 tys. lat temu lądolód wycofał się z Ziemi Ognistej, a biomy glacjalne w Andach zostały zastąpione przez ciepłe lasy ok. 14,5-12 tys. lat temu. Lądolód laurentyński pokrywający znaczną część Ameryki Północnej stopniał w okresie 16,5-10 tys. lat temu. Lądolód skandynawski cofał się z prędkością 150 m rocznie, a później już 250-350 m rocznie (na obszarach północnych). Zanikł całkowicie w ciągu 11,8 tys. lat, licząc od maksimum ostatniego pleniglacjału. Na początku holocenu, około 9080 lat przed Chr. nastąpiła erupcja wulkanu Laacher See nad Renem, która pokryła pumeksem i popiołem sporą część Europy. Produkty erupcji dotarły m. in. na obszary dzisiejszej Polski. Popiół pokrył rozległe połacie krajobrazu i siedliska ludzkie.
Zmiany warunków przyrodniczych były zatem bardzo głębokie. Ludzie żyjący na przełomie plejstocenu i holocenu musieli się do nich przystosować. Czasem działo się to w sposób szybki i prowadziło do diametralnej odmiany sposobu życia, czasem następowało wolniej i w sposób bardziej ewolucyjny. Przeżycie w warunkach postglacjalnych było łatwiejsze, niż w warunkach epoki lodowcowej, ale wymagało określonych przystosowań. W Europie populacje łowców-zbieraczy zwiększały liczebność i zajmowały tereny uwalniane przez topniejący lądolód. Populacja Europy mogła wzrosnąć nawet trzykrotnie. Najprostszym sposobem adaptacji była migracja. Niektóre grupy łowców reniferów, które zamieszkiwały w plejstocenie Niż Europejski wywędrowały na północ (do Skandynawii i Europy północno-wschodniej), na obszary, gdzie warunki naturalne bardziej przypominały środowisko, do którego się przyzwyczaili. Inne grupy zbieracko-łowieckiej ludności musiały zmienić swoje strategie przetrwania, gospodarkę i tryb życia. Łowcy, którzy pozostali w Europie nie mogli już polować na renifery, które odeszły na północ. Przeszli do indywidualnych, traperskich polowań. Obszary, które jeszcze niedawno temu były pustynią lodową lub peryglacjalnym pustkowiem albo tundrą zmieniały się nie do poznania. Porastały najpierw krzewami, a potem lasami. Wszędzie na obszarach strefy umiarkowanej Eurazji (i na jej północnym skraju) łowiecko-zbierackie społeczności przystosowywały się do tych nowych warunków. Powstała w ten sposób formacja gospodarcza zwana mezolitem, utożsamiana na tych obszarach ze środkową epoką kamienia. Zamieszkujące obszary Eurazji grupy ludzkie przystosowywały swoją gospodarkę do nowego rozkładu biomów i stref ekologicznych. Krajobraz otwartej tundry i mamuciego stepu ustępował miejsca lasom, a dawni łowcy reniferów przystosowywali się do nowych warunków. Zaczęli intensywnie eksploatować zasoby lasów, mórz, jezior i rzek. Krajobraz, który penetrowali nosił cechy wskazujące na przekształcenie go przez warunki epoki lodowcowej (moreny, pradoliny, sandry, kemy, ozy, rynny, jeziora polodowcowe, lessy). Częścią Niżu Europejskiego był wtedy ląd Doggerlandu, dziś leżący pod wodami Morza Północnego. Proces jego pogrążania się w morzu przyspieszył około 6100 lat przed Chr. Skandynawia uwolniona od lodu podnosiła się w górę na skutek ruchów izostatycznych. Na skutek tych ruchów zmieniał się przebieg linii brzegowej Skandynawii i powstawały nowe wyspy. Były one zasiedlane przez ludzi mezolitu. Europejskie lasy zamieszkiwała na początku holocenu fauna podobna do dzisiejszej (m. in. jelenie, sarny, dziki, niedźwiedzie brunatne, żubry, łosie, bobry) i gatunki, które dziś już nie występują na kontynencie, takie jak dzikie konie i tury. Rozpowszechnienie żółwi błotnych wskazuje, że temperatury były wtedy wyższe, niż dziś. Pierwotny las europejski nie był zapewne tak gęsty i nieprzenikniony, jak przypuszczano jeszcze niedawno i obfitował w naturalne polany. Na przełomie plejstocenu i holocenu ludzie dotarli do wszystkich zakątków Europy, łącznie ze Skandynawią i północną częścią kontynentu. Ekspansja środowisk leśnych wymuszała zmianę stylu życia. Łowców reniferów zastępowali zbieracze, myśliwi i rybacy korzystający z lokalnych zasobów. Ważne miejsce w ich życiu zajmowały cieki i zbiorniki wodne, które stały się szlakami komunikacyjnymi i źródłami pożywienia. Łodzie i tratwy stały się popularnymi środkami transportu, co zaświadczają liczne znaleziska. Dzięki ich wykorzystaniu ludzie mogli korzystać z zasobów na dużo większych terenach, do których docierali po wodzie. Wybrzeża morskie, brzegi jezior i rzek były strefami rozwoju mezolitycznej gospodarki, ochoczo korzystającej z zasobów środowiska wodnego. Akweny ułatwiały kontakty między różnymi społecznościami. Przedstawienia łodzi i ich załóg znane są z holoceńskich rytów naskalnych z obszaru Półwyspu Skandynawskiego (Alta, Slettnes, Hammer i in.). Zachowały aię także jednostki pływające, takie jak dwie łodzie jednopienne (dłubanki), wydrążone z pni drzewnych, znalezione w Tybrind Vig w Danii (Tybrind I, Tybrind II), pochodzące sprzed 6,5-5,2 tys. lat temu. W Trybind Vig znaleziono także dekorowane drewniane wiosła. Na wybrzeżach morskich pojawiły się społeczności, które opierały swoją gospodarkę w przeważającej części o eksploatację zasobów morza (ryb, skorupiaków, ssaków morskich). Inne grupy eksploatowały jeziora, brzegi rzek i obszary bagienne. Ważne ślady ich działalności odkryto na stanowisku Star Carr w Wielkiej Brytanii. . Stanowisko zostało odkryte w 1947 roku przez lokalnego archeologa-amatora Johna Moore’a, który odnalazł tu narzędzia z krzemienia, kości i rogu. O swoim odkryciu zawiadomił archeologa Grahama Clarcke’a z Uniwersytetu Cambridge, który poszukiwał stanowisk mezolitycznych. Clarke prowadził badania archeologiczne w Star Carr w latach 1949-1954. W latach 1985-1989 wykopaliska prowadził tu zespół pod przewodnictwem Tima Schadla-Hall’a, a w 2000 roku rozpoczęły się prowadzone do dziś badania, którymi kieruje grupa uczonych z kilku brytyjskich uniwersytetów. Stanowisko Star Carr jest położone na płaskim obszarze Doliny Pickering. W mezolicie to miejsce leżało na sporym, nieistniejącym już dziś zbiornikiem wodnym, zwanym Jeziorem Flixton. W tamtych czasach brzegi jeziora były porośnięte trzciną i brzozami. Teren jest pokryty osadami polodowcowymi, a niecka byłego jeziora w ciągu tysięcy lat wypełniła się torfem. Dzięki temu w nasiąkniętym wodą, wilgotnym środowisku mogły się zachować zabytki z materiałów organicznych i elementy dawnego środowiska. Stanowisko zajmuje około 2 hektarów powierzchni. Archeologów naprowadziło na odkrycie obozowiska niezwykłych rozmiarów nagromadzenie drewna brzozowego i gałęzi. Była to sztuczna platforma drewniana o długości 30 m, zbudowana na brzegu jeziora. Jej zadaniem było stabilizowanie brzegu i ochrona miejsca, w którym założono obozowisko. Była też miejscem cumowania łodzi. Oprócz korzeni, drzew zwalonych przez bobry i przyniesionych przez wodę, do jej budowy wykorzystano intencjonalnie obrobione przez człowieka fragmenty pni drzewnych, które przecięto na połówki i ułożono bezpośrednio na torfie. Na niektórych fragmentach drewna wykryto ślady użycia narzędzi. Elementy platformy są zatem jednymi z najstarszych świadectw ciesiołki w Europie. Wykonanie tak dużej platformy i obróbka drewna były zapewne bardzo pracochłonne. W pobliżu znaleziono pozostałości drewnianej chaty o lekkiej konstrukcji, z podłogami z gałęzi bądź kory. Wzniesiono ją na planie zbliżonym do okręgu, a jej ściany na szkielecie z długich gałęzi pokryto korą, trzciną, lub torfem. W środku chat i poza nimi znajdowały się zbiorowiska odpadków, szczególnie odłupków i zużytych narzędzi krzemiennych, oraz przedmiotów kościanych. Odkryto tu wiele krzemiennych narzędzi mikrolitycznych charakteryzujących się bardzo małymi rozmiarami, a także ponad 200 przedmiotów z poroża jelenia i łosia. Wykonywano z tych materiałów przede wszystkim ostrza harpunów, a także motyki. Archeolodzy znaleźli w Star Carr także drewniane wiosło, używane przez ludzi przemierzających wody jeziora w dłubankach. Odnaleziono tu także fragmenty górnych części czaszek jeleni z zachowanym porożem, w których wydrążono otwory. W 2015 roku archeolodzy odnaleźli także perforowany wisiorek z łupku, na którego powierzchni wyryto geometryczny wzór. Te poroża były zatem noszone przez łowców jako nakrycie głowy. Odkryto także inne paciorki z łupku i bursztynu. Mieszkańcy osiedla Star Carr żyli z łowiectwa, rybołówstwa i zbieractwa. Polowali na jelenie szlachetne, łosie, sarny, tury, dziki, a także na ptactwo (bociany i żurawie). Uzupełnieniem diety było rybołówstwo. Datowanie radiowęglowe wykazało, że aktywność ludzi na tym stanowisku rozpoczęła się ok. 8770 lat przed Chr., a wygasła ok. 8460 lat przed Chr., ze stuletnią przerwą w zasiedleniu, która nastąpiła po pożarze na stanowisku. Osadę założyli łowcy-zbieracze mezolityczni, którzy u końca zimnego wahnięcia klimatycznego związanego z okresem młodszego Dryasu zaczęli kolonizować północną Europę. W tych czasach Wyspy Brytyjskie były połączone z kontynentem europejskim, a na środku Morza Północnego istniał ląd. Bogate w zasoby naturalne jezioro wraz z jego otoczeniem było dla nich idealnym miejsce do założenia obozowiska. Zamieszkiwały tu głównie małe grupy złożone z pojedynczych rodzin. Brzeg tutejszego jeziora był miejscem aktywności ludzkiej na dużą skalę, choć zapewne grupy łowców-zbieraczy przebywały tu epizodycznie przez jakiś czas, a potem opuszczały to miejsce. Dzięki obfitości tutejszego środowiska były mniej narażone na zmiany klimatyczne. Inne ważne stanowisko, pochodzące sprzed 8700-7800 lat przed Chr. odkryto na brzegach jeziora Friesack w północno-wschodnich Niemczech. W warunkach nasiąkniętego wodą środowiska zachowały się tu przedmioty drewniane, włókna, łuki i strzały, sieci i koszyki. Wędrowni łowcy przybywali tu wiosną i jesienią. Na wielu stanowiskach położonych na brzegach zbiorników wodnych stwierdzono obecność śladów sezonowych pobytów grup ludzkich w określonych porach roku. Z Irlandii znane są stanowiska związane z pobytem łowców-zbieraczy nad rzeką Bann około 7500 lat przed Chr. Poławiali tu ryby anadromiczne, polowali na dziki i zamieszkiwali solidne chaty z paleniskami. W IX-VIII tys. przed Chr. zbieracko-łowieckie grupy zasiedlały obszary sandrów na równinach Europy Środkowej i Północnej. Pozostawiły po sobie głównie paleniska i nagromadzenia krzemiennych narzędzi. W jednym z takich palenisk, na stanowisku Całowanie koło Warszawy w Polsce odkryto pozostałości uprażonych ziaren, orzechów i inne pozostałości roślinne. Na wyspie Dudka położonej na jeziorze Staświny w okolicach Suwałk odkryto ślady mezolitycznego osadnictwa z VIII-V tys. przed Chr. Znaleziono tu zgeometryzowane narzędzia krzemienne, drewniane ostrza i zaostrzone kije, narzędzia kościane i rogowe, a także ozdoby z bursztynu. Mezolityczni mieszkańcy wyspy należeli do tzw. technokompleksu północnego, kultury komornickiej i chojnicko-pieńkowskiej. Zajmowali się łowiectwem, zbieractwem i rybołówstwem. Niekiedy wypalali okoliczne lasy. Na terenach górskich i wyżynnych ludzie nadal chętnie wykorzystywali jaskinie i schrony skalne jako schronienia. W południowo-zachodnich Niemczech łowcy chętnie gromadzili się na brzegach jezior. Łowcy zamieszkujący wyspy u wybrzeży Skandynawii polowali na ptaki morskie i foki oraz łowili ryby. Wczesnomezolityczni mieszkańcy Europy często składali ciała swoich zmarłych w jaskiniach, lub w pobliżu skalnych urwisk.
Na obszarze kontynentu europejskiego archeolodzy wyróżnili na podstawie różnic kulturowych kilka jednostek zwanych techno kompleksami: technokompleks zachodni (wyróżniany w Europie Zachodniej, powstał wśród ludności epigraweckiej i epimagdaleńskiej, która wędrowała potem na wschód), technokompleks północny zwany maglemoskim (powstał wśród łowców kultur ahrensburskiej i Federmesser i rozprzestrzenił się na obszary Niżu Europejskiego), technokompleks północno-wschodni (powstał na skutek migracji ludności kultury świderskiej na obszary dzisiejszej północnej Rosji i migracji na zachód łowców z Azji i Syberii), technokompleks czarnomorski (tworzony przez ludność epigrawecką na terenach nadczarnomorskiego stepu i lasostepu i na Krymie), technokompleks śródziemnomorski (powstał wśród epigraweckich społeczności zamieszkujących południe Europy od Półwyspu Iberyjskiego do Półwyspu Bałkańskiego i doliny Dunaju). W młodszym mezolicie (7000-4000 lat przed Chr.) osadnictwo łowców-zbieraczy i eksploatacja przez nich środowiska stała się intensywniejsza. Na stanowiskach zatopionych przez wody lub bagna doskonale zachowały się przedmioty z materiałów organicznych pochodzące z tych czasów. W Europie Środkowej mezolityczni łowcy nadal chętnie odwiedzali jaskinie i schroniska skalne. Na obszarze dzisiejszej Polski, Niemiec i krajów Beneluksu zakładali dziesiątki obozowisk na piaszczystych, sandrowych stożkach napływowych. Grupy łowców-zbieraczy przemieszczały się na odległość kilkuset kilometrów czasie swych wędrówek. Krzemień czekoladowy z podnóża Gór Świętokrzyskich rozchodził się aż w promieniu 500 kilometrów. Ludzie zamieszkujący Europę wymyślali nowe rytuały pogrzebowe i wdawali się niekiedy w międzygrupowe konflikty zbrojne. Około 6000 lat przed Chr. zaczęli stosować przemyślne pułapki i jazy do połowu ryb. Pozostałości takich konstrukcji odnaleziono w Danii i Irlandii. Ich twórcy musieli wywodzić się z liczniejszych społeczności, które mogły budować duże instalacje do połowu, a także odławiać i przechowywać duże ilości ryb. Późnomezolityczni łowcy europejscy wytwarzali dużą część swych narzędzi z kości i rogu. Z naciętego rogu jelenia wyrabiali specyficzne toporki/siekierki osadzane na drewnianych rękojeściach. Współczesne eksperymenty archeologiczne wykazały, że mogły one służyć do ścinania małych drzew. Takie narzędzia były rozpowszechnione wśród społeczności zamieszkujących wybrzeża Morza Bałtyckiego i Północnego już w V tys. przed Chr. W VI-V tys. przed Chr. w południowej Skandynawii, oraz w północnej części Niemiec i Polski rozkwitała kultura Ertebølle. Jej twórcy pozostawili po sobie nadmorskie śmietniska muszlowe w formie wielkich pryzm wyrzuconych muszli małży i innych odpadków. W języku duńskim takie obiekty zwą się køkkenmøddinger i są spotykane głównie na wybrzeżach Półwyspu Jutlandzkiego. Tzw. śmietniska muszlowe to sztucznie usypane przez człowieka stosy muszli jadalnych mięczaków i innych odpadków związanych z działalnością człowieka, szczególnie z pozyskiwaniem i przygotowywaniem pożywienia. Są one spotykane na wybrzeżach morskich i na brzegach rzek niemal wszystkich kontynentów. W Danii występują one szczególnie liczne i związane są przede wszystkim z kulturami mezolitycznymi. Najlepiej znane śmietniska muszlowe powstawały w holocenie na wybrzeżach Morza Północnego i Bałtyckiego, szczególnie na Półwyspie Jutlandzkim. Mezolityczni mieszkańcy tych terenów związani zwłaszcza z kulturami Kongemose i Ertebølle wykorzystywali zasoby morza i wybrzeży, zbierając żyjące tu mięczaki, które preferowały ciepłe i płytkie wody morskie w pobliżu brzegów. Mezolityczni łowcy zbieracze wybierali tu z morza przede wszystkim jadalne ostrygi. Największe nasilenie tej działalności na wschodnim wybrzeżu Jutlandii przypada na VI i V tys. przed Chr. Na stosy muszli wyrzucano kości zwierzęce, narzędzia, pozostałości po paleniskach i inne odpadki kuchenne. Powstawały w ten sposób sztuczne wzniesienia o powierzchni kilkuset metrów kwadratowych i wysokości kilku metrów. Morze stało się głównym źródłem pożywienia dla wielu grup mezolitycznej ludności, zwłaszcza kiedy możliwości prowadzenia łowiectwa były ograniczone. Jeden z kopców odkrytych w Danii zawierał muszle ponad 20 mln ostryg. Takie nagromadzenie odpadków świadczy o tym, że ludzie przebywali w pobliżu i posilali się tu przez dłuższy czas, prawdopodobnie w osadach zamieszkanych przez okrągły rok. Użytkownicy śmietnisk muszlowych zajmowali się często także łowiectwem, rybołówstwem i polowaniami na foki oraz wieloryby. W Irlandii i w Danii śmietniska muszlowe użytkowano jeszcze we wczesnym średniowieczu. Badania tych specyficznych obiektów przynoszą liczne informacje o diecie, kulturze materialnej, linii brzegowej, środowisku naturalnym, wykorzystywaniu środowiska przez człowieka i osadnictwie pradziejowych i wczesnohistorycznych społeczności. W warstwach śmietnisk zachowują się często przedmioty wykonane z surowców organicznych (np. szczątki roślinne, wyroby z materiałów organicznych). Poszczególne depozyty i warstwy mogą być nieraz bardzo precyzyjnie datowane. Ostatnio bada się także kopce na obszarach zatopionych dawno przez morze. Mezolityczni łowcy chętnie przebywali także w sąsiedztwie jezior śródlądowych w Skandynawii. Znaleziska znad jeziora Skanderborg w Danii sprzed 5400-3350 lat przed Chr. wskazują, że polowali na dziki, wydry i kuny, zamieszkując brzegi jeziora pomiędzy jesienią i wczesną wiosną. Na stanowisku Ageröd V w Szwecji odkryto pozostałości pułapek na ryby, które poławiano także z dłubanek, stosując specjalne włócznie. Ludność kultury Ertebølle zamieszkiwała także brzegi fiordów i estuariów rzecznych w południowej Skandynawii. Na kilku stanowiskach w tych regionach odkryto przystanie dla łodzi, solidne, stałe domostwa i nadbrzeżne śmietniska. Niektóre osiedla kultury Ertebølle są dziś zatopione przez wody morskie na skutek procesów izostatycznych. Archeolodzy podmorscy odkryli na obszarze tych osiedli pozostałości drewnianych narzędzi, łodzi, sieci i pułapek rybackich, wioseł, oszczepów, łuków i strzał. W V tys. przed Chr. ludność kultury Ertebølle zaczęła także wytwarzać prymitywne naczynia ceramiczne: dzbany z ostrym dnem i tzw. owalne lampy. Była to część większych zmian gospodarczych wśród zbieracko-łowieckich ludów Eurazji, które także zaczęły wytwarzać lokalnie ceramiczne naczynia. Ludzie związani z kulturą Ertebølle zakładali spore otwarte cmentarzyska, na których chowali swych zmarłych. Na cmentarzysku Vedbæk w Danii pochowano wielu zmarłych różnej płci i wieku, razem z porożami jeleni, ozdobami z muszli i zębów zwierzęcych, oraz narzędziami krzemiennymi. Zmarłych kładziono w jamach grobowych na wznak i posypywano czerwoną ochrą. Mezolityczne cmentarzyska znane są m. in. także ze Skateholm w Szwecji, ze Zwejnieków na Łotwie, a także z wyspy Olenij Ostrow w Karelii. Na tym ostatnim stanowisku, położonym na wyspie na wodach jeziora Ładoga odnaleziono całą nekropolię mezolitycznych łowców. Pochowano tu zarówno zwykłych myśliwych, jak i szamanów. Groby były wyposażone w harpuny, sztylety, ostrza rogowe i kościane, siekierki kamienne, płaskorzeźby w drewnie i kości przedstawiające zwierzęta i ludzi, kołczany ze strzałami z kamiennymi grotami i rzeźby kamienne. Znaleziska pochówków osób zabitych strzałami z łuków (lub w inny brutalny sposób) z obszaru kultury Ertebølle wskazuje, że konflikty zbrojne były częścią życia ludzi mezolitu. W Bretanii preferowano groby zbiorowe, czasem z obstawą kamienną. Ciekawy pochówek mezolitycznego łowcy odkryto w Janisławicach w woj. łódzkim w Polsce. Zmarły z Janisławic został złożony do owalnej jamy grobowej w orientacji na wschód i północny wschód. Zachowały się kości długie, jedno ramię, fragmenty miednicy i czaszki, kości palców. Dary grobowe były umieszczone w pobliżu lewego ramienia zmarłego, który został posypany naturalnym czerwonym barwnikiem, czyli ochrą. Zmarły był zapewne myśliwym, o czym świadczyły umieszczone przy jego ciele dary grobowe: ostrza kościane, kły dzików, rogi jelenia, fragmenty muszli małży, bryły surowca krzemiennego, rdzenie krzemienne, ostrze wykonane z łopatki tura, ostrza i dłuta z kości jelenia wisiorki z zębów jelenich, krzemienne grociki geometryczne i igiełkowate. W grobie z Janisławic pochowano dorosłego mężczyznę w wieku 20-30/35 lat, mającego ok. 158 cm wzrostu. Antropolodzy stwierdzili podobieństwo cech jego szkieletu do populacji Lapończyków. Początkowo identyfikowano pochówek z Janisławic z kulturą tardenuaską, znaną z obszarów zachodniej Europy. Później wyodrębniono oddzielną kulturę janisławicką, biorącą swoją nazwę właśnie od miejsca, w którym znaleziono ten niezwykły, mezolityczny grób. Była to kultura funkcjonująca na ziemiach polskich w czasach późnego mezolitu, która wykazywała powiązania z terenami położonymi nad górnym Dnieprem. Przedstawiciele tej kultury preferowali wytwarzanie narzędzi krzemiennych ze specjalnie przygotowanych wiórów, zatem w dorzeczu Wisły (szczególnie w jej górnym biegu) poszukiwali dobrego surowca krzemiennego. Znajdowali go m. in. w wychodniach znajdujących się na północnym obrzeżu Gór Świętokrzyskich. Człowiek z Janisławic został pochowany z bogatym wyposażeniem łowcy i posypany ochrą, symbolizującą krew i życie. Ochra pochodziła prawdopodobnie z okolic Rydna w dolinie rzeki Kamiennej, a więc także z obrzeża Gór Świętokrzyskich. Jej obecność wskazuje na rozbudowane obrzędy towarzyszące pochówkowi. Datowanie radiowęglowe wykazało, że został pochowany pomiędzy 6051 a 4931 lat przed Chr. Na obszarze dzisiejszej Holandii w VI-V tys. przed Chr. łowcy i rybacy zakładali zimowe obozowiska na nadrzecznych wydmach. Polowali na bobry, kuny, ptactwo wodne i łowili ryby rzeczne. Zachowały się po nich pozostałości drewnianych łodzi, wiosła, łuki, włócznie, sznury i sieci. W Irlandii i Bretanii w V tys. przed Chr. mezolityczne społeczności osiedlały się na wybrzeżach morskich i wykorzystywały morskie zasoby. Europejscy łowcy-zbieracze czasów mezolitu osiągnęli spory sukces w dostosowaniu się do warunków środowiskowych holocenu, jaki zapanowały na kontynencie po epoce lodowcowej. Zaczęli oni w pewnym stopniu przekształcać swoje środowisko, bez problemu penetrowali morza i wody śródlądowe, odławiali ryby na dużą skalę. Dzięki środkom transportu wodnego różne grupy łowców, zbieraczy i rybaków mogły się kontaktować i wymieniać doświadczenia. Zajmowały one określone terytoria i zakładały stałe cmentarzyska. Własność poszczególnych terenów i zasobów, które należały do poszczególnych grup stała się zasadą życia ówczesnych społeczności. Grupy te były stosunkowo niewielkie i złożone z osób blisko ze sobą spokrewnionych. Osiągnęły one zadziwiającą sprawność w eksploatacji różnych lokalnych środowisk. Dzięki temu ich życie było stosunkowo dostatnie. Mieszkańcy mezolitycznej Europy polowali na sposób traperski na jelenie, łosie, sarny, dziki, tury, bobry, rysie, wilki i ptactwo. Ważną częścią gospodarki było śródlądowe i morskie rybołówstwo, oraz zbieractwo roślin lądowych i wodnych. Na terenach opuszczonych przez lądolód pozostały liczne jeziora i rzeki, co sprzyjało korzystaniu z zasobów środowiska wodnego. Na zachodnioeuropejskich stanowiskach jaskiniowych z czasów wczesnego i środkowego mezolitu odkryto liczne ości ryb (szczupaków, sumów, węgorzy, łososi). Z wikliny wykonywano więcierze i samołówki. Ryby łowiono także za pomocą kościanych haczyków przymocowanych do linek rybackich. Do połowu ryb używano łodzi z wydrążonych pni drzewnych (dłubanek). Łodzie umożliwiały także poruszanie się po morzach. Na stanowiskach mezolitycznych z wybrzeża Portugalii odnaleziono szczątki ryb morskich (rai, dorady) świadczące o żegludze ówczesnych mieszkańców po przybrzeżnych wodach Oceanu Atlantyckiego. Na wyspie Melos na Morzu Egejskim, do której można było dotrzeć tylko drogą morską pozyskiwano obsydian. Na Atlantyku i Morzu Północnym ludzie mezolitu łowili ryby i polowali na ssaki morskie (foki, morświny). Na Morzu Śródziemnym odławiano tuńczyki. Mezolityczni rybacy potrafili solić i wędzić złowione przez siebie ryby. Często konserwowali je w ten sposób. Białka dostarczały także małże i inne morskie mięczaki. Wielkie śmietniska muszlowe spotykane są nie tylko na wybrzeżach Morza Północnego i Bałtyku, ale także na atlantyckich brzegach Półwyspu Iberyjskiego (w Hiszpanii noszą nazwę concheros), na brzegach Morza Śródziemnego, na Sycylii i wyspach greckich. Zbierano małże słono- i słodkowodne, a także ślimaki morskie. Rośliny były także chętnie spożywane. W lasach zbierano nasiona, ziarniaki, orzechy, owoce i jagody. Pokarm roślinny często rozdrabniano za pomocą kamiennych rozcieraczy. Znaleziska na różnych stanowiskach wskazują, że oprócz różnych orzechów, śliwek i gruszek, dzikich winogron i dzikich roślin strączkowych spożywano nenufary, kaszty i inne rośliny wodne. Na niektórych terenach mezolityczni łowcy wycinali i wypalali lasy, co poświadczają diagramy pyłkowe i znaleziska węgli drzewnych. Lasy trzebiono, by uzyskać otwarte przestrzenie, na których można było wypatrywać zwierzynę łowną. Uzyskiwano w ten sposób małe obszary trawiaste, na których żerowały ssaki. Mezolityczna ludność Europy zamieszkiwała obozowiska podstawowe pośród rozległych lasów. Były one ośrodkami, z których wyruszani, by penetrować okolicę. Po wyeksploatowaniu lokalnych zasobów przenoszono się na nowe miejsce, by czerpać korzyści z zasobów innego regionu. Małym grupom, składającym się z małej lub rozszerzonej rodziny taka strategia umożliwiała skuteczne korzystanie z lokalnych zasobów. Surowce krzemienne także starano się pozyskiwać z miejsc leżących blisko obozowisk. Wykorzystywano często surowce gorsze, ale łatwiej dostępne. Najchętniej wykorzystywano krzemień zbierany z powierzchni ziemi. Z krzemienia wytwarzano narzędzia o bardzo małych rozmiarach, zwane narzędziami mikrolitycznymi. Były one osadzane w drewnianych oprawach w charakterze zbrojników. Obozowiska składały się z drewnianych, a nawet kamiennych konstrukcji mieszkalnych. Chaty posiadały niekiedy podłogi z belek drewnianych. Konstrukcje z żerdzi drewnianych wznoszono także pod nawisami skalnymi i w jaskiniach. Z różnych stanowisk znane są bruki kamienne, a niekiedy także murki kamienne stanowiące część konstrukcji mieszkalnych. Nad brzegami mórz, tam, gdzie zasoby były obfite, obozowiska były długo zasiedlone. Na obszarze holoceńskich lasów zakładano obozowiska stosunkowo krótkotrwałe. W strefie nadmorskiej obok długo zasiedlonych stanowisk (takich jak Uzzo na Sycylii, czy Teviec i Hoedic w Normandii) powstawały duże cmentarzyska. Na obszarze Niżu Europejskiego kolejne, następujące po sobie obozowiska zakładano na terasach rzecznych.
Na zachodzie Europy rozwijała się pod koniec paleolitu jednostka kulturowa zwana przez archeologów kulturą azylską. Tworzyła ją ludność pochodząca od twórców kultury magdaleńskiej. To od kultury azylskiej wywodzi się wiele kultur technokompleksu zachodniego: Buron-Coincy, sowterska i inne. Od kultury ahrensburskiej wywodziła się natomiast kultura dolnoreńska. Badacze uważają, że te kultury odpowiadają terytoriom poszczególnych plemion zamieszkujących Zachodnią Europę. Mówiły one zapewne różnymi językami i eksploatowały rozległe terytoria. Ludność kultury sowterskiej zajmowała się głównie łowiectwem, rybołówstwem i zbieraniem mięczaków lądowych. Zamieszkiwała obozowiska nad brzegami jezior i pod nawisami skalnymi. Ludność kultury sowterskiej docierała także do wyższych partii Alp (1900-2300 m n. p. m.). W wysokich górach zakładała obozowiska łowieckie, pozyskiwała surowce kamienne, a nawet grzebała zmarłych. Na obszarach północnej Europy dominował w mezolicie technokompleks północny, zwany także maglemoskim. Tworzyła go ludność wywodząca się z kultury ahrensburskiej, wywodząca się z obszarów pomiędzy Łabą i Renem. Rozwijał się on od VIII do VI tys. przed Chr. Do technokomplesku północnego należały kultury: Star Carr (Wyspy Brytyjskie), Duvensee i Klosterfeld (Niż Zachodnioeuropejski) i komornicka (Niż Polski). Ludność kompleksu maglemoskiego produkowała krzemienne narzędzia mikrolityczne z wiórów, a także krzemienne rozłupce i protosiekiery. Z kości i poroża wytwarzała harpuny, ostrza, topory i haczyki rybackie. Zachowały się ich wyroby drewniane: łuki, wiosła, łodzie-dłubankii tzw. berła. Ludzie związani z kompleksem maglemoskim zamieszkiwali ziemianki z drewnianym zadaszeniem i drewnianymi podłogami. Żyli z polowań na zwierzęta, połowu ryb oraz zbieractwa lądowych i wodnych roślin. Z bursztynu wytwarzali rzeźby przedstawiające zwierzęta. Przedmioty kościane, kamienne i bursztynowe często ozdabiali zespołami geometrycznych znaków. Z późnej fazy istnienia kompleksu maglemoskiego znane są zarówno pochówki pojedyncze, jak i cmentarzyska. Zmarłym wkładano do grobów ozdoby w postaci naszyjników z zębów zwierzęcych. Niekiedy zmarłych poddawano kremacji. Z czasów późnomaglemoskich znane są nadmorskie osady, których mieszkańcy utrzymywali się z rybołówstwa, polowań na ssaki morskie i zbierania małży. W południowej Europie funkcjonowały kultury mezolityczne wywodzące się od społeczności epimagdaleńskich (Półwysep Iberyjski) i epigraweckich (Półwysep Apeniński, Półwysep Bałkański). Na obszarach Bałkanów dominowały grupy trudniące się głównie łowiectwem, a na obszarach nadmorskich i nadrzecznych także rybołówstwem i zbieractwem małży. W głębi lądu zakładano głównie obozowiska sezonowe, a na wybrzeżach morskich bardziej stałe osady. Na stanowisku Lepenski Vir nad Dunajem odkryto osadę złożoną z domów na planie trapezu, z kamiennymi brukami i obudowanymi kamieniami paleniskami. Mieszkańcy Lepenskiego Viru żyli w obfitującym w zasoby nadrzecznym środowisku. Z rzecznych otoczaków tworzyli rzeźby przedstawiające głowy ludzkie. W osadzie Maroulas na wyspie Kythnos na Morzu Egejskim również odkryto ślady mezolitycznej architektury kamiennej. Na Półwyspie Iberyjskim rozwijały się kultury mezolityczne, których przedstawiciele używali narzędzi mikrolitycznych i tworzyli ruchome dzieła sztuki. Na wybrzeżu atlantyckim społeczności żyjące z eksploatacji zasobów morskich zamieszkiwały długotrwale zasiedlone osady. Koncentrują się one szczególnie u ujścia Tagu do Oceanu Atlantyckiego. Północno-wschodni kompleks technologiczny (nazywany także mezolitem strefy leśnej) obejmował rozległe obszary ciągnące się od Morza Bałtyckiego po Ural. Tworzyli ten kompleks dawni łowcy reniferów oraz ludność migrująca z Syberii. Ich źródłem utrzymania było przede wszystkim łowiectwo (polowano na łosie, jelenie, sarny, renifery), uzupełnione jedynie rybołówstwem i zbieractwem. Ludność technokompleksu północno-wschodniego wytwarzała liczne wyroby z kości i rogu. Na terenach torfowisk zachowały się także liczne wytworzone przez nią przedmioty z surowców organicznych (m. in. drewniane łuki, drzewce strzał, oprawy narzędzi). Obozowiska zakładano zwykle na brzegach jezior lub terasach rzek. Składały się one z domostw z żerdzi drewnianych z paleniskami w środku. Zakładano także wielkie cmentarzyska, takie jak wspominane wcześniej cmentarzysko z wyspy Olenij Ostrow na jeziorze Ładoga, gdzie zachowały się 174 pochówki. Podobne cmentarzyska znane są z obszaru Karelii i Łotwy. Wraz ze zmarłymi składano do grobów broń łowiecką, ozdoby z zębów zwierząt i gładzone siekiery. Ludność technokompleksu północno-wschodniego tworzyła rzeźby ludzi i zwierząt z drewna i kości. W V tys. przed Chr. wśród kultur strefy leśnej (kultura niemieńska, kultura Narwa, kultura ceramiki grzebykowo-dołkowej) pojawiły się naczynia ceramiczne. Na obszarze Skandynawii istniały tzw. mezolityczne kultury z ostrzami trzoneczkowatymi. Ich przedstawiciele żyli na terenie lasów borealnych i tundry. Utrzymywali się z łowiectwa, a swoje narzędzia wytwarzali nie tylko z krzemienia, ale także z kwarcu i łupków. Po jakimś czasie zaczęli wznosić bardziej stabilne osady, czasem z domostwami na kamiennych lub glinianych fundamentach. Tworzyli także ryty naskalne. Na terenach stepu pontyjskiego panowały w mezolicie formacje kulturowe związane z kaukasko-kaspijską prowincją kulturową. Od dolnego Dunaju po Kaukaz w IX-VIII tys. przed Chr. rozwijała się kultura szankobańska. W okresie borealnym formacje kulturowe strefy nadczarnomorskiej zaczęły się różnicować (powstały kultury Kukrek, murakobańska, grebenikowska, doniecka). Mezolityczne grupy na tym obszarze zakładały obozowiska przede wszystkim w dolinach rzek, gdzie na zalesionych obszarach polowała na tury i jelenie. Na stepie odławiano żubry stepowe, dzikie konie, suhaki i tarpany. W rzekach łowiono ryby. Od górnego Podnieprza aż po górną i środkową dolinę Wisły dominowała w mezolicie kultua janisławicka. Zajmowała obszary lasu i lasostepu. Na obszarach stepu nadczarnomorskiej powstawały tymczasem duże, stabilne osady, a także spore cmentarzyska. Na tych ostatnich odnaleziono szczątki ludzi zabitych strzałami z łuku, co sugeruje występowanie międzygrupowej przemocy i konfliktów zbrojnych. Zmarłych chowano zwykle bez darów grobowych. Mezolityczne ludy Europy zaczęły od VII-VI tys. przed Chr. wschodzić w kontakt z napływającymi z południowego wschodu neolitycznymi osadnikami stosującymi rolno-hodowlaną gospodarkę, którzy napływali z obszarów Anatolii.
Na wielu obszarach Azji (np. na Syberii) zbieracko-łowiecka ludność mezolityczna trwała przez dłuższy czas, do późniejszych odcinków holocenu. W Indiach trwały one aż do pojawienia się neolitycznej gospodarki rolniczej, a w Azji Południowo-Wschodniej aż do czasów historycznych. Na terenach położonych na północ od Morza Kaspijskiego aż po górny Ural i rzekę Biełaja żyły mezolityczne ludy łowców zbieraczy, które od VI tys. przed Chr. zaczęły przyswajać sobie neolityczną gospodarkę rolniczą. Na wschód od Morza Kaspijskiego zamieszkiwały grupy zasiedlające duże skupiska osadnicze. Zajmowały się one polowaniem na dzikie owce, kozy i kułany oraz rybołówstwem i zbieractwem roślin. Zbierano także małże nad Morzem Kaspijskim i dzikie trawy, które ścinano za pomocą sierpów z krzemiennymi wkładkami. Grupy mezolityczne zamieszkiwały także obszary dorzeczy Amu-Darii i Syr-Darii aż po Pamir. Zamieszkiwały one obozowiska otwarte i jaskinie. Zajmowały się połowem ryb i łowiectwem. Tworzyły malowidła naskalne w górach Pamiru. Począwszy od VI-V tys. przed Chr. mezolityczni łowcy-zbieracze zamieszkujący Azję Środkową weszli w kontakt z neolitycznymi grupami rolników napływających z Bliskiego Wschodu, z obszarów dzisiejszego Iranu i Iraku. W rejonie jeziora Bajkał mezolityczni łowcy-zbieracze zakładali stałe obozowiska (Sosnowyj Bor, Ust’-Biełaja) zamieszkiwane przez dłuższy czas. Używali krzemiennych narzędzi mikrolitycznych i narzędzi kościanych. Poławiali ryby i polowali na zwierzęta leśne. Wytwarzali przedmioty z kości zwierzęcych i odłupki nefrytowe. Na jednym ze stanowiska znaleziono nawet grup psa, wyposażonego w ozdobną obrożę. Wiele stanowisk w okolicach jeziora Bajkał było zasiedlonych stosunkowo długo, na co wskazują liczne nawarstwienia archeologiczne. Odmienne kultury rozwijały się na wschód Bajkału i na obszarach północno-wschodniej Syberii. Te obszary także zamieszkiwali mezolityczni myśliwi i rybacy wytwarzający kamienne narzędzia, zaliczani do kultury sumnagińskiej. Opanowali oni obszary północnej Syberii. Udało im się nawet przekroczyć Cieśninę Beringa i dotrzeć na Alaskę. Mezolityczni mieszkańcy Syberii polowali głównie na duże ssaki (łosie, niedźwiedzie brunatne, sarny), a także na ptaki. Byli bardzo mobilni i często przemieszczali się z miejsca na miejsce, przemierzając tajgę. W Azji Południowo-Wschodniej przetrwała do początku holocenu, a nawet do IV tys. przed Chr. znana z górnego paleolitu kultura hoabińska. Ludność związana z tą kulturą żyła głównie ze zbieractwa małży i ślimaków. Na obszarze Tajlandii ludność hoabińska zajmowała się zbieractwem roślin, a pochówki swoich zmarłych posypywała ochrą. Społeczności zbieracko-łowieckie na obszarze Chin trudniły się we wczesnym holocenie rybołówstwem i zbieractwem roślin (żołędzi, dzikiego prosa) na uprzednio stepowych obszarach, na które w okresie cieplejszego i wilgotnego klimatu wkraczały lasy dębowe. Zebrane ziarna rozdrabniali za pomocą kamiennych rozcieraczy. Na obszarze południowych Chin jeszcze długo żyły zbieracko-łowieckie gromady. Na Wyspach Japońskich żyła w okresie 16 tys.-2,5 tys. lat temu ludność kultury/okresu Jomon, a na Półwyspie Koreańskim 11,5 tys.-3300 lat temu ludzie kultury/okresu Chulmun. Ludność obydwu kultur pozostawiła po sobie śmietniska muszlowe, pozostałości ziemianek i ceramikę. Zajmowała się ona łowiectwem, zbieractwem i rybołówstwem. Ich środowisko uległo zmianom na skutek wzrostu poziomu morza we wczesnym holocenie. Wysokie temperatury skutkowały zmianami fauny i flory. Zmiany klimatu i poziomu morza były skorelowane ze zmianami kulturowymi. Przedstawiciele kultur Jomon i Chulmun wytwarzali naczynia ceramiczne. Najstarsza ceramika kultury Jomon pochodzi sprzed 16,5 tys. lat i jest przykładem jednych z najstarszych naczyń z wypalonej gliny na Świecie. Najstarsza ceramika kultury Chulmun powstała ok. 8000 lat temu. W okresie 11-7 tys. lat temu ludność obydwu kultur systematycznie eksploatowała zasoby morskie i prowadziła intensywne zbieractwo roślin. Ceramiki używano coraz częściej i chętniej, pojawiły się także kamienne żarna i rozcieracze. Ważną rolę w gospodarce odgrywał zbiór małży oraz rybołówstwo, czego świadectwem są liczne śmietniska muszlowe z Japonii i Korei oraz znaleziska haczyków rybackich i harpunów. Zbieraczae kultury Jomon pozostali ludźmi mobilnymi. Pozostałości ich małych obozowisk znane są głównie z grzbietów wzniesień. Czasem w sąsiedztwie śmietnisk muszlowych odkrywa się wykopane w ziemi jamy zasobowe z pozostałościami zebranych żołędzi. Ludzie kultury Jomon w tych czasach pozostali wędrownymi łowcami-zbieraczami eksploatującymi zasoby dostępne w danej porze roku. W okresie 7000-4000 lat temu grupy należące do kultur Jomon i Chulmun wyspecjalizowały się gospodarczo i przeszły do bardziej osiadłego trybu życia. Skupiły się na zbieractwie i przetwarzaniu roślin i eksploatacji zasobów morza. Zaczęli też uprawiać niektóre rośliny, powoli przechodząc do neolitycznego modelu gospodarki. W południowej części Azji na początku holocenu ciepły wilgotny klimat spowodował powrót roślinności na przednio stepowe i pustynne obszary. Wiele z nich stało się gęstymi, wilgotnymi lasami, które nie nadawały się do zasiedlenia. Na obszarach subkontynentu indyjskiego mezolityczne społeczności wykorzystywały większość dostępnych ludziom środowisk: wydmy, jeziora, wzniesienia nadmorskie, góry, nawisy skalne i lasy. Wszędzie tam pojawiały się ich obozowiska. Mieszkańcy Indii wytwarzali narzędzia mikrolityczne, kościane i rogowe. Polowali na duże ssaki zamieszkujące subkontynent (bowidy, jeleniowate, gazele, antylopy, dziki) oraz na żółwie. Odławiali ryby, zbierali ziarna dzikich traw, a także orzechy, banany i owoce drzew chlebowych. Na tworzonych przez mezolitycznych mieszkańców Indii malowidłach naskalnych widać ludzi zbierających miód dzikich pszczół i polujących na zwierzęta (Bhimbetka, Dharmapuri Bhopal, Pachmarhi, Ghormanger). W każdym przypadku dostosowywano profil gospodarki ziberacko-łowieckiej do możliwości lokalnego środowiska. Gdy zasoby wyczerpywały się, opuszczano miejsce obozowania i przenoszono się na na nowy, nie wyeksploatowany obszar. Tylko na kilku stanowiskach odkryto ślady konstrukcji z kamieni i gliny. Zmarłych chowano pojedynczo, bądź na cmentarzyskach, w okolicy obozowisk, razem z ozdobami z rogu i muszli, niekiedy z kamiennymi żarnami, kawałkami ochry, rogami jeleni i wyrobami z kości. Na stanowisku Sarai Nahar Rai znaleziono grób człowieka zabitego strzałami z łuku, których krzemienne zbrojniki tkwiły jeszcze w jego kościach. Indyjska mezolityczna sztuka naskalna, której najsłynniejsze przykłady (malowidła naskalne) znane są z gór Windhja przedstawia zwykle zwierzęta, sceny polowań, zapędzania zwierząt w pułapki i podbierania miodu. Pod koniec mezolitu do środkowych Indii zaczęły docierać neolityczne ludy rolnicze. Mimo to, zbieracko-łowieckie społeczności przetrwały na subkontynencie bardzo długo.
Społeczności zbieracko-łowieckie zamieszkiwały we wczesnym holocenie także Afrykę. Określenie mezolit stosuje się jednak tylko do kultur rozwijających się w północnej części kontynentu. W Afryce Północnej klimat holocenu charakteryzował się następującymi po sobie fazami suchymi i wilgotnymi. W fazach wilgotnych rozwijały się sawanny, a w suchych półpustynie. W Dolinie Nilu rozwijały się pomiędzy IX a VI tys. przed Chr. społeczności zbieracko-łowieckie, które utożsamia się z formacjami kulturowymi tzw. szarmakianu, arkinianu, elkabianu i qarunianu. Używały one narzędzi odłupkowych i mikrowiórowych. Mieszkańcy Doliny Nilu w lecie łowili ryby w rozlewiskach tej wielkiej rzeki, a w zimie polowali na zwierzęta żyjące na pustyni i sawannie. Przemieszczali się sezonowo między tymi dwoma strefami ekologicznymi. Grupy zbieracko-łowieckie przetrwały nad Nilem w niektórych miejscach aż do V tys. przed Chr. Musiały ustąpić rolniczej ludności okresu predynastycznego. Na obszarze Maghrebu rozwinęła się we wczesnym holocenie kultura kapska, pochodząca od paleolitycznej kultury iberomauryzyjskiej. Istniała ona od X do V tys. przed Chr. Ludzie związani z tą kulturą zamieszkiwali m. in. afrykańskie wybrzeża Morza Śródziemnego. Zbierali tam małże i pozostawili po sobie śmietniska muszlowe. Polowali na antylopy, gazele, dzikie konie i zające. Zamieszkiwali w lasach złożonych z dębów i sosen śródziemnomorskich. Swoje narzędzia wytwarzali najczęściej z kredowego krzemienia. Około 6000 lat przed Chr. rozszerzyli swoje terytorium w odpowiedzi na niekorzystne zmiany klimatu, docierając do Maroka oraz zachodniej i południowej Sahary. Prowadzili życie sezonowych wędrowców. Jako pojemników na wodę używali strusich jaj, z których wytwarzali także ozdoby. Swoich zmarłych grzebali w ziemi, posypawszy ich ciała ochrą. Używali czasem ludzkich czaszek do celów rytualnych. Kobiety należące do kultury kapskiej praktykowały zwyczaj usuwania siekaczy. Jeszcze 7500-7000 lat przed Chr. na obszarach Sudanu i Sahary nadal żyli łowcy, zbieracze i rybacy. Polowania na ssaki i zbiór dzikich zbóż były istotną częścią ich gospodarki. W zestawie broni i narzędzi afrykańskich łowców pojawiły się dwustronnie obrobione groty strzał oraz kamienne ciosła i siekierki. Najstarsze afrykańskie naczynia ceramiczne pochodzą sprzed 9400 lat przed Chr. z Mali oraz sprzed 10,6-8,3 tys. lat przed Chr. z Bir Kiseiba w Dolinie Nilu. Społeczności zamieszkujące obszar Afryki Północnej były zależne od zmian klimatu. 8000-5500 lat przed Chr. wczesnoholoceńska Sahara nie była pustynią, lecz rozległą równiną pokrytą sawanną i licznymi zbiornikami wodnymi. W środkowym holocenie coraz częstsze jednak były epizody suchego klimatu, prowadzące stopniowo do osuszenia Sahary. Ludzie zamieszkujący obszary nad wielkimi afrykańskimi jeziorami (Czad, jeziora w strefie Wielkiej Doliny Ryftowej) przystosowali się do życia w Tyn specyficznym środowisku. Uprawiali intensywne rybołówstwo i budowali łodzie. W 1994 roku w Dafuna w Nigerii odkryto drewnianą dłubankę o długości 8,4 m, pochodzącą z VI tys. przed Chr. W okolicach Chartumu w Sudanie żyła ludność zajmująca się sezonowym rybołówstwem i polowaniem na krokodyle i hipopotamy (w zimie) i łowiectwem oraz zbieraniem dzikich traw na terenach wyżynnych (wiosną i latem). Pozostawiła po sobie cmentarzyska pochodzące głównie z IX-VIII tys. przed Chr. W Afryce na południe od Sahary nadal panowały kultury kontynuujące tradycje Późnej Epoki Kamienia, która trwała tam jeszcze długo w głąb holocenu. W Afryce Południowej miejscowi łowcy-zbieracze zaczęli używać narzędzi odłupkowych. Transgresja morska sprawiła, że wybrzeża tego regionu osiągnęły kształt zbliżony do dzisiejszego. Na wybrzeżach oceanicznych intensywnie eksploatowano zasoby morskie, podczas gdy w głębi lądu polegano raczej na polowaniach. Od VII do II tys. przed Chr. rozwijała się w południowej i częściowo środkowej Afryce tzw. kultura wiltońska. Jej ludność trudniła się polowaniem na małe ssaki i zbieractwem roślin. Na niektórych obszarach odbywała sezonowe wędrówki między wybrzeżami morskimi a wyżynami w interiorze. W porze suchej osiedlano się wokół źródeł wody, a w porze deszczowej polowano na zwierzęta żyjące między wybrzeżami a pustyniami. Zmarłych składano do ziemnych grobów na cmentarzyskach, razem z malowanymi otoczakami, łukami i drewnianymi kopaczkami. Na stanowisku Gwiszo w Zambii odkryto cmentarzysko założone w pobliżu źródeł termalnych. Ludność kultury wiltońskiej tworzyła piękne malowidła naskalne pod nawisami skalnymi. Przedstawiały one ludzi i zwierzęta i były związane z ówczesną symboliką religijną szamanizmu. Niektóre przedstawienia mogą mieć zatem związek ze stanami transowymi przeżywanymi przez szamanów pod wpływem środków halucynogennych. Ludzi kultury wiltońskiej uważa się za przodków późniejszych afrykańskich ludów San.
Adaptacje do nowych warunków środowiskowych holocenu wiążą się na kontynencie amerykańskim z tzw. okresem archaicznym, który rozpoczął się około 9500 lat przed Chr. Amerindianie z tego okresu znali już udomowionego psa, a około 8000 lat przed Chr. w Ameryce Środkowej, od Florydy po Meksyk zaczęli uprawiać tykwę pospolitą, którą prądy morskie przyniosły z Afryki. Większość mieszkańców Nowego Świata pozostała jednak mobilnymi łowcami, rybakami i zbieraczami. Także oni odczuli zmiany klimatyczne na przełomie plejstocenu i holocenu Na wielu obszarach nastąpiło osuszenie. Na wielu obszarach Amerinidianie musieli dostosować się do warunków pustynnych. Kontynent północnoamerykański zasiedlony był przez rozproszone, małe gromady łowców-zbieraczy, które co jakiś czas schodziły się i spotykały w miejscach takich, jak Bull Brook w stanie Massachusetts czy Lindenmeier w stanie Colorado. W czasie odbywanych tam zgromadzeń odprawiano różne ceremonie, wymieniano przedmioty i informacje, a także zawierano związki małżeńskie. Przypominały one podobne zgromadzenia odbywane w górnym paleolicie przez myśliwych kultury magdaleńskiej w zachodniej Europie. We wschodniej części Ameryki Północnej wspomniane małe populacje polowały na karibu, łosie i ptaki, łowiły także ryby. Na południu kontynentu preferowano polowania na małe ssaki i ptaki oraz rybołówstwo. Na wielu obszarach, zwłaszcza na terenach Wielkich Równin głównym źródłem utrzymania były polowania na bizony. W okresie archaicznym mieszkańcy Ameryki Północnej zaczęli pozyskiwać pokarm z wielu różnorodnych źródeł. Wymarcie amerykańskiej megafauny pod koniec plejstocenu było przyczyną zmian w gospodarce i osadnictwie prehistorycznych Amerindian. Koniec kultury Clovis zbiegł się z początkami młodszego Dryasu. Właściwy okres archaiczny rozpoczął się wraz z końcem młodszego Dryasu, około 11,5-10 tys. lat temu. Poziom mórza wzrastał stopniowo, a ok. 8900-5700 lat temu nastąpił w Ameryce Północnej najcieplejszy okres holocenu. Okres archaiczny trwał około 8250 lat i był czasem rozkwitu zbieracko-łowiecko-rybackich społeczności kontynentu. Niektóre z nich były izolowane, ale większość uczestniczyła w intensywnej wymianie międzygrupowej. Chętnie wymieniano przedmioty z rodzimej miedzi i muszli. Sieć wymiany obejmowała sporą część kontynentu północnoamerykańskiego, sięgając nawet obszarów Mezoameryki. Grupy zamieszkujące Amerykę Północną w okresie archaicznym były bardzo ruchliwe, a ludzie często przechodzili z jednej grupy do drugiej. Ich struktura społeczna nie była skomplikowana. Swoje narzędzia i broń członkowie tych grup wytwarzali z kamienia. Główną pozostałością ich działalności są różnego rodzaju kamienne ostrza broni drzewcowej. Często zamieszkiwali oni schroniska skalne, a także krótkotrwałe obozowiska na obszarach otwartych. Swoich zmarłych grzebali na cmentarzyskach. W Windover na Florydzie odkryto cmentarzyska ulokowane na bagnach. Wiele kultur Ameryki Północnej wiązało sferę życia pozagrobowego ze środowiskiem wodnym i bagiennym. Około 7000 lat temu na obszarze Florydy pochówki na terenach podmokłych zostały zastąpione przez groby umieszczane pod ziemnymi kurhanami lub kopcami z muszli. W środkowym okresie archaicznym, około 6500 lat temu pojawiły się w Ameryce Północnej bardziej zaawansowane społeczności, na początku na północnym wschodzie, potem także w innych rejonach kontynentu. W dolnej części dorzecza rzeki Missisipi, na Florydzie, oraz na wybrzeżach Zatoki Meksykańskiej i Oceanu Atlantyckiego Amerindiańskie grupy zaczęły wznosić kopce ziemne i kopce z muszli mięczaków. Były to nadal gromady łowiecko-zbierackie, ale o bardziej skomplikowanej strukturze społecznej. Pochówki wskazują na zróżnicowany status społeczny osób należących do tych grup. Pojawiły się także domostwa budowane na sztucznych kopcach. Wzrost intensywności wymiany międzygrupowej i rozwój wytwórczości wskazuje na wejście północnoamerykańskich społeczności w zupełnie nową epokę, różniącą się od wczesnego holocenu. Okres archaiczny skończył się w Ameryce Północnej około 3200/3000 lat temu. W Ameryce Południowej, na znacznych obszarach kontynentu we wczesnym holocenie żyły społeczności zbieracko-łowieckie, które przystosowywały się do nowych warunków przyrodniczych epoki. Na obszarach atlantyckich wybrzeży dzisiejszej Wenezueli i Brazylii zamieszkiwały grupy trudniące się eksploatacją zasobów morskich, po których pozostały wielkie śmietniska muszlowe (concheros, sambaquis). Pochodzą one głównie z VII-III tys. przed Chr. Twórcy tych śmietnisk z otoczaków i odłupków kamiennych oraz z muszli mięczaków wytwarzali swoje narzędzia. W III-II tys. przed Chr. mieszkańcy obszarów Wenezueli zaczęli wytwarzać ceramikę i uprawiać maniok. Gigantyczne śmietniska muszlowe pozostawione przez wyspecjalizowanych zbieraczy morskich mięczaków znane są z wybrzeży Brazylii. Oprócz kamiennych narzędzi otoczakowych i odłupkowych produkowali oni kamienne naczynia w kształcie zwierząt, wyroby z muszli i kości (ostrza, miotacze oszczepów). Zmarłych chowali w obrębie śmietnisk muszlowych i składali im do grobów wyroby kamienne. W IV i III tys. przed Chr. łowcy i zbieracze z Wenezueli drogą morską zasiedlili archipelagi Wielkich i Małych Antyli na Morzu Karaibskim. Używali oni odłupkowych narzędzi kamiennych i różnorodnych wyrobów z muszli. Jeszcze wcześniej, bo w V i IV tys. przed Chr. dotarli na Kubę i Dominikanę łowcy z Ameryki Środkowej. Na Antylach ludy zbieracko-łowieckie żyły aż do przybycia hiszpańskich odkrywców w XV wieku po Chr. Zbieracze małży zamieszkiwali wybrzeża Brazylii jeszcze w I tys. po Chr. Obszary lasów równikowych Puszczy Amazońskiej zasiedlali w holocenie myśliwi posługujący się kamiennymi ostrzami liściowatymi i tworzący sztukę naskalną. Podobne grupy wyspecjalizowanych łowców zamieszkiwały wyżyny i góry (Andy) na obszarze dzisiejszej Argentyny i Chile. Na obszarze Andów żyli wyspecjalizowani łowcy ssaków wielbłądowatych, którzy swoje narzędzia wykonywali z lokalnie pozyskiwanego obsydianu. W niższych partiach gór łowcy zamieszkiwali jaskinie (np. Guitarrero, Pikimachay) i polowali na jeleniowate. Około 8900 lat przed Chr. na skutek poprawy warunków klimatycznych łowcy-zbieracze rozprzestrzenili się we wszystkich środowiskach południowej części kontynentu południowoamerykańskiego. Zamieszkiwali teraz zarówno jaskinie i schroniska skalne, jak i stanowiska otwarte. Zbierali także dzikie rośliny. Około 7300 lat przed Chr. region odmieniła dotkliwa susza, ale około 4200 lat przed Chr. warunki klimatyczne znów się polepszyły. W środkowym holocenie grupy zamieszkujące południową część kontynentu stały się mniej mobilne i zaczęły przez dłuższy czas zamieszkiwać te same tereny. Grupy zamieszkujące argentyńską pampę zbierały rośliny, które potem rozdrabniały na kamiennych rozcieraczach. W późniejszej fazie holocenu mieszkańcy pampy zaczęli używać także naczyń ceramicznych. Na obszarze Patagonii i Ziemi Ognistej żyli myśliwi polujący na gwanako i posługujący się ostrzami liściowatymi. Zamieszkiwali stanowiska jaskiniowe. Ich kultura rozwijała się od IX do VII tys. przed Chr. Później (w VII-IV tys. przed Chr.) ci wyspecjalizowani łowcy zmienili swoją gospodarkę, dostosowując się do życia na wybrzeżach morskich. Łowili ryby, zbierali małże i polowali na ssaki morskie. Z obszaru Patagonii znane są także ich malowidła naskalne tworzone w jaskiniach (Cueva de los Manos). Jaskinie i schrony skalne służyły im też jako miejsce zamieszkania. Byli oni przodkami ludów zbieraczy i rybaków, które żyły na tych obszarach dawnym trybem bytowania aż do momentu przybycia europejskich kolonizatorów w II tys. po Chr.
W Australii w okresie holocenu nadal żyli potomkowie pierwszych paleolitycznych przybyszów, którzy dotarli tu w paleolicie. Aż do przybycia Brytyjczyków w XVIII wieku po Chr. ten kontynent był zamieszkany przez łowców-zbieraczy kontynuujących tradycje epoki kamienia. Australijscy Aborygeni świetnie przystosowali się do środowiska kontynentu i rozwinęli bardzo bogatą kulturę. Podniesienie się poziomu oceanu we wczesnym holocenie położyło kres istnieniu pralądom Sahul i Sunda i oddzieliło Australię od Nowej Gwinei. Nadejście holocenu nie wprowadziło jakichś bardzo znaczących zmian w życie rdzennych mieszkańców Australii. Zmiany w gospodarce, kulturze materialnej i duchowej następowały bardzo powoli i stopniowo, niemal niezauważalnie. Lokalne społeczności zamieszkujące zróżnicowane pod względem ekologicznym regiony przystosowywały się do swego środowiska. Populacja Australii stopniowo dzieliła się na grupy plemienne o odrębnych językach (w chwili przybycia Europejczyków funkcjonowało ok. 250 różnych języków). Dzieliły one jednak wspólne wierzenia religijne i zwyczaje. Swoje narzędzia pierwotni Australijczycy wytwarzali przede wszystkim z kamienia. Tworzyli wspaniałą sztukę naskalną w postaci rozbudowanych malowideł i rytów. Istotne zmiany w wytwarzaniu narzędzi kamiennych i gospodarce zaszły tu dopiero w środkowym holocenie.
Wielkie zmiany środowiska przyrodniczego Ziemi na przełomie plejstocenu i holocenu dotknęły przeważającą część ludzkich populacji zamieszkujących naszą planetę. Praludzie musieli się w nowy sposób dostosować do naturalnego środowiska, w którym bytowali. Zalanie szelfu kontynentalnego spowodowało na wielu obszarach powstanie środowisk sprzyjających ptactwu wędrownemu i rybom anadromicznym. Na uwolnione przez lądolody obszary wkroczyła obfita roślinność. Na obszarach nadbrzeżnych zaczęły w wielu miejscach wyrastać pierwsze osady o stałym charakterze, różniące się od paleolitycznych obozowisk (nawet tych długotrwałych). Ludzie zyskali nowe, bogate źródła pożywienia. Populacje mniej mobilnych lub osiadłych łowców-zbieraczy wzrastały, nieraz gwałtownie. Rósł nacisk na środowisko ze strony rosnących populacji ludzkich poszukujących pożywienia. Wzrastała rola eksploatacji środowiska wodnego i zbieractwa roślin. Grupy ludzkie wyspecjalizowały się w wykorzystywaniu lokalnych zasobów. Tam, gdzie ludzie pozostali przy zbieracko-łowieckim trybie życie rozwinęły się nowe przystosowania i formacje kulturowe zwane w Eurazji mezolitem, w Obu amerykach okresem archaicznym, w Afryce kontynuacją Późnej Epoki Kamienia. Jednak na niektórych obszarach (Żyzny Półksiężyc, region saharo-sudański, Daleki Wschód – dorzecze Huang-Ho i Jangcy, środkowe Andy, Mezoameryka) ludzkie populacje zaczęły przechodzić od gospodarki przyswajającej, opartej o polowania, rybołówstwo i zbieractwo, do gospodarki wytwórczej, opartej na uprawie roli i hodowli zwierząt. To właśnie tam narodziła nowa, neolityczna gospodarka i powstały centra neolityzacji, z których rozprzestrzeniła się ona na pozostałe obszary Świata. Ale o tym w następnym odcinku…
CDN.
Literatura
C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.
Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.
B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.
K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.
R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first Tyree milion years, Oxford, New York, 2007.
J. K. Kozłowski (aut. i red.), J. Chochorowski, P. Kaczanowski, Encyklopedia historyczna Świata : Tom I: Prehistoria, Kraków, 1999.
J. K. Kozłowski, F. Mallegni, Wielka Historia Świata : Tom 1 : Świat przed „rewolucją” neolityczną, Kraków, 2004.
I. Tattersall, Dzieje człowieka od jego początku do IV tys. p. n. e., Biblioteka Myśli Współczesnej, Warszawa, 2010.
J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.
A. Pydyn, Argonauci epoki kamienia: Wczesna aktywność morska od pierwszych migracji z Afryki do końca neolitu, Toruń, 2011.
J. K. Kozłowski, P. Kaczanowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Wielka Historia Polski, t. 1, Kraków, 1998.
P. Jordan, M. Zvelebil (red.), Ceramics before farming : the dispersal of pottery among prehistoric Eurasian hunter-gatherers, Walnut Creek, 2009.
M. D. Coe, D. R Snow, E. P. Benson, Ameryka prekolumbijska, Warszawa, 1997.
Ch. Conneller, N. Milner, B. Taylor, M. Taylor, Substantial settlement in the European Early Mesolithic: new research at Star Carr, Antiquity, 86 (334), 2012, s. 1004-1020.
S. Blockley et al., The resilience of postglacial hunter-gatherers to abrupt climate change, Nature Ecology & Evolution volume 2, 2018, s. 810–818.
https://danmarkshistorien.lex.dk/K%C3%B8kkenm%C3%B8ddinger_og_specialpladser
N. A. Silberman, A. A. Bauer (red.), The Oxford Companion to Archaeology, vol. 1, Oxford, 2012.
G. A. Waselkov, Shellfish Gathering and Shell Midden Archaeology, (w:) M. B. Schiffer (red.) Advances in Archaeological Method and Theory, vol. 10, San Diego, New York, Berkeley, Boston, London, Sydney, Tokio, Toronto, 1987, s. 93-210.
P. M. Astrup et al., A drowned Mesolithic shell midden complex at Hjarnø Vesterhoved, Denmark and its wider significance, Quaternary Science Reviews, 258 (2021), 106854, s. 1-20.
http://www.pma.pl/2016/Janislawice/historia-pewnego-odkrycia.php
M. Chmielewska, Grób kultury tardenoaskiej w Janisławicach, pow. Skierniewice, Wiadomości Archeologiczne XX/1, 1954, s. 23–48.
W. Stęślicka-Mydlarska, Szczątki ludzkie znalezione w grobie tardenoaskim w Janisławicach, pow. Skierniewice, Wiadomości Archeologiczne, XX/1, 1954, s. 49–66.
F. Marciniak, Obrządek pogrzebowy w mezolicie na ziemiach polskich, UR Journal of Humanities and Social Sciences, Nr 1 (1) / 2016, s. 24-37.
.jpg)
.JPG)
.jpg)
.png)
_(2).jpg)
.jpg)
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz