Początki cywilizacji cz. 5. Azja Wschodnia – Chiny

Kolejnym obszarem Świata, na którym wykształciła się jedna z najwcześniejszych cywilizacji była Azja Wschodnia, a konkretnie obszar dorzeczy Huang-Ho i Jangcy. To tutaj narodziły zaawansowane kultury, które dały początek istniejącej do naszych czasów cywilizacji chińskiej. Proces rozwoju tych kultur dokonał się na obszarze północnych i środkowych Chin, gdzie już wcześniej rozwinęły się neolityczne społeczności rolnicze i życie osiadłe. Na obszarze południowych Chin nadal dominowały w tym czasie społeczności łowieckie i zbierackie.

Tereny, na których rozwinęła się starożytna cywilizacja chińska są częścią kontynentu azjatyckiego. Są częścią eurazjatyckiej płyty litosfery, która obejmuje większą część tego ogromnego kontynentu. Od wschodu graniczy ona z płytą pacyficzną, a od południa z dekańską. Większa część Chin leży na obszarze prekambryjskiej platformy chińskiej stanowiącej kraton, czyli trwałą w skali geologicznej część kontynentu, stanowiącą niezwykle stary fragment skorupy ziemskiej. Dzieli się on na Kraton Północnochiński i Kraton Południowochiński. Platforma chińska graniczy od północy z platformą syberyjską. Jej częścią jest dno Morza Żółtego i Półwysep Koreański. Platforma chińska była w erze paleozoicznej częścią prakontynentu Gondwany, a pod koniec tej ery stała się częścią przyszłego kontynentu azjatyckiego. Ruchy tektoniczne mocno przekształciły platformę chińską. Została ona podzielona na bloki, pomiędzy którymi pojawiły się obniżenia wypełnione osadami i wyniesione w górę tarcze oraz struktury fałdowe. Platforma chińska zbudowana jest przede wszystkim ze skał prekambryjskich: granitognejsów, gnejsów, granulitów, piroksenitów, łupków krystalicznych, kwarcytów, marmurów i amfibolitów. Przecinają je stare intruzje granitów, liczące sobie ok. 1,7 mld lat. W wielu miejscach te wiekowe, paleozoiczne skały odsłaniają się na powierzchni. Pomiędzy wypiętrzonymi powierzchniami zdeponowane zostały młodsze skały prekambryjskie: piaskowce, łupki dolomity i polodowcowe tillity sprzed ok. 700 mln lat. Powyżej zalegają osady paleozoiczne, mezozoiczne i kenozoiczne. W tych erach powstawały na skutek ruchów górotwórczych łańcuchy górskie takiej jak: Góry Południowochińskie, Qilian-Szan, Kunlun i Nan-Szan. W erze kenozoicznej na ukształtowanie platformy chińskiej miał wpływ nacisk przesuwającej się ku północy płyty dekańskiej. Góry Sino-Tybetańskie i Góry Południowochińskie leżą w strefie fałdowań mezozoicznych i powstały w czasie orogenezy pacyficznej, która trwała od górnej jury po dolną kredę. Himalaje, Pamir i Karakorum należą do alpejskiej strefy fałdowej. Trzon obszarów, na których narodziła się starożytna cywilizacja chińska stanowią sąsiadujące ze sobą niziny i wyżyny leżące pomiędzy Wyżyną Mongolską, Wyżyną Tybetańską i brzegami Oceanu Spokojnego. Nad Morzem Żółtym i w dorzeczu Huang-Ho leży Wielka Nizina Chińska, która powstała w zapadlisku prekambryjskiej platformy chińskiej. Pokrywają ją paleozoiczne, mezozoiczne i kenozoiczne skały okruchowe, węglanowe i wulkaniczne. Na powierzchni leżą plejstoceńskie i holoceńskie utwory aluwialne. Powierzchnia Niziny jest z reguły płaska. Jedynie na wschodzie wznosi się łańcuch górski Tai Szan (ponad 1500 m n. p. m.). Na południe od wielkiej Niziny Chińskiej leży Nizina Środkowego i Dolnego Jangcy, która stanowi w rzeczywistości jej przedłużenie. Rozciąga się ona od Przełomu Trzech Wąwozów aż do Morza Południowochińskiego. Leży na zapadlisku platformy prekambryjskiej, a jej powierzchnia zbudowana jest z rzecznych utworów aluwialnych. Nizina jest płaska i monotonna. W środkowej części dorzecza rzeki Jangcy znajduje się Kotlina Syczuańska. Otoczona jest Górami Wschodniochińskimi, Qin-Ling i Daba-Szan. Jest ona starym, hercyńskim zapadliskiem na skraju platformy chińskiej. Zbudowana jest w dużej części z paleozoicznych czerwonych piaskowców, mezozoicznych skał węglanowych i kenozoicznych aluwiów. Orogeneza alpejska wiązała się z wydźwignięciem krawędzi kotliny. Pomiędzy Górami Sino-Tybetańskimi a Południowochińskimi leży Wyżyna Junnańsko-Kuejczouska, granicząca od północy z doliną rzeki Jangcy i Kotliną Syczuańską, na południu sięgająca Zatoki Tonkińskiej. Jest ona zbudowana z prekambryjskich skał krystalicznych, paleozoicznych skał węglanowych i okruchowych oraz utworów wulkanicznych z trzeciorzędu. Jej zachodnia część jest górzysta i składa się z licznych wulkanów oraz jarów rzecznych. W południowej części wyżyny rozwinęła się imponująca rzeźba krasowa. Wzdłuż wybrzeży Morza Południowochińskiego i Wschodniochińskiego ciągną się długie na ponad 1500 km Góry Południowochińskie. Zbudowane są z paleozoicznych i mezozoicznych wapieni, łupków ilastych, piaskowców, granitów i diorytów. Zostały silnie wypiętrzone w fazie kimeryjskiej orogenezy alpejskiej Najwyższe szczyty sięgają ponad 2000 m n. p. m. W pobliżu brzegu morskiego stoki tych gór tworzą skaliste wybrzeże typu riasowego. Na wschód od Kotliny Syczuańskiej znajdują się Góry Sino-Tybetańskie. Na zachodzie graniczą one z Wyżyną Tybetańską, a na południu z Górami Birmańskimi. Tworzą je prekambryjskie granity, łupki krystaliczne, gnejsy, oraz intruzje skał magmowych z czasów orogenezy alpejskiej. Wąskie grzbiety górskie poorane są dolinami rzek. Najwyższe szczyty Gór Południowochińskich sięgają 5000-7500 m n. p. m. W łuku rzeki
Huang-Ho leży Wyżyna Ordos, której podłoże zbudowane jest z prekambryjskich skał platformy chińskiej. Wyższe warstwy są tu zbudowane z paleozoicznych i mezozoicznych piaskowców oraz kenozoicznych iłów i margli. Wyżyna Ordos, choć leży średnio ok. 1500 m n. p. m. jest obszarem równinnym. Większą jej część zajmuje piaszczysta pustynia. Na południe od Wyżyny Ordos leży Wyżyna Lessowa, wznosząca się 1000-2000 m n. p. m. Jej powierzchniową warstwę tworzą gruby osady lessowe nawiewane z północy w plejstocenie. Jest to najrozleglejszy obszar lessowy na świecie. Pokrywy lessowe maja tu nawet 200 metrów grubości. Powierzchnia wyżyny jest falista i pocięta wąwozami. Obszar historycznych Chin zamknięty jest dość wyraźnymi granicami geograficznymi: morzami, wysokimi górami, pustyniami, borealnymi lasami. Jedynie od północy otwierają się na rozległy obszar stepu eurazjatyckiego. Kontakt ze światem zewnętrznym był możliwy poprzez morza, stepy i górskie przełęcze. Zachodnia część Chin jest górska i wyżynna, a wschodnia typowo nizinna. Zachodnie i południowo-zachodnie Chiny składają się z regionów wyżynnych i łańcuchów górskich. Na zachodzie i południowym zachodzie leży pustynna i zimna Wyżyna Tybetu i wyniosłe łańcuchy górskie: Karakorum, Kunlun, Pamir i Himalaje. Na północnym zachodzie leży Kotlina Tarymska, ograniczona otaczającymi ją łańcuchami górskimi. Jest to zapadlisko śródgórskie, które powstało w trzeciorzędzie na podłożu proterozoicznych skał metamorficznych. Wyżej leżą tu morskie skały okruchowe i węglanowe, oraz czwartorzędowe utworzy jeziorne, rzeczne i eoliczne. Większą część Kotliny Tarymskiej zajmuje w większości piaszczysta pustynia Takla-Makan. Dominuje tu skrajnie suchy klimat kontynentalny, a jedynie na krawędziach kotliny obecne są stepy. Występują tu okresowe rzeki i słone jeziora. Na wschód od Kotliny Tarmskiej rozciągają się stepowe obszary Mongolii Wewnętrznej. Centralny obszar Chin złożony jest z trzech rozległych dorzeczy: Huang-Ho, Jangcy i Rzeki Perłowej. Południowe Chiny oddziela od Chin środkowych rzeka Huai-He i góry Nan-Szan. Północne Chiny charakteryzują się wilgotnym klimatem umiarkowanym, a południowe  wilgotnym klimatem zwrotnikowym i podzwrotnikowym. Na południu zaznacza się mocny wpływ monsunów na warunki klimatyczne. Na nizinie Chińskiej panuje tzw. pośredni klimat monsunowy. Trzy największe rzeki Chin tworzą rozległe, aluwialne równiny sprzyjające rolnictwu. Tutaj koncentrowało się osadnictwo i tu powstały pierwsze ośrodki wyżej rozwiniętych kultur. Rzeka Huang-Ho spływa ze wschodnich stoków Wyżyny Tybetańskiej, przepływa przez obszary pustynne i lessowe płaskowyże na wschód, rozlewając się na Nizinie Chińskiej i wpadając do morza blisko Półwyspu Szantung. Przepływając przez Wyżynę Lessową Huang-Ho wymywa duże ilości lessu, który staje się żyznym mułem rzecznym spływającym do ujścia tego cieku wodnego. Wody Huang-Ho niosą wielkie ilości lessowego mułu, pisaku i żwiru, który jest osadzany wzdłuż brzegów rzeki, tworząc naturalne wały. Bieg tej wielkiej rzeki jest zmienny, tak jak układ jej koryta. Huang-Ho często występuje z brzegów, powodując katastrofalne powodzie, zalewające ogromne obszary. W pradziejach i czasach historycznych bardzo często zmieniała swój bieg. Katastrofalne powodzie przyczyniały się do drastycznego ograniczenia osadnictwa na zalewanych terenach. Gruby pokrywy lessowe, na których wykształciły się bardzo żyzne gleby oferowały idealne warunki dla rolnictwa i osadnictwa. To właśnie na obszarach lessowych pojawiło się wczesne neolityczne rolnictwo i tu wyrosły pierwsze chińskie dynastie. Rzeka Jangcy, która również wypływa z Wyżyny Tybetańskiej i kieruje się na zachód, przepływa przez Kotlinę Syczuańską, a potem przez równiny zalewowe, aż do Morza Wschodniochińskiego. Zasila ją wiele dopływów, a w dorzeczu istnieje bardzo wiele jezior. Wody Jangcy nie niosą tak wielu osadów jak Huang-ho, ale mogą powodować tak samo katastrofalne wylewy. Przepływ wody w Jangcy zwiększa się drastycznie w miesiącach letnich. Zagrożenie powodziami powodowało, że osadnictwo koncentrowało się w punktach wyniesionych ponad równinę zalewową. Rzeka Perłowa wypływa z Wyżyny Junnańsko-Kuejczouskiej i płynie dalej na wschód przez pagórkowaty teren. Jest mniejsza od opisanych wyżej dużych rzek, a jej równina zalewowa nie jest rozległa. Spływa do Morza Południowochińskiego poprzez niewielką deltę. Obszar Chin charakteryzuje się niezwykłymi kontrastami warunków klimatycznych: od suchego i gorącego klimatu Kotliny Tarymskiej, poprzez suche stepy na północy i obszar umiarkowanego klimatu w centrum, aż po podzwrotnikowe warunki na południu. Jeszcze pod koniec plejstocenu, około 18 tys. lat temu obszar współczesnych Chin był zimny i suchy. Poziom morza był około 120 m niższy, niż obecnie, a rozległe obszar porośnięte były lasami jodłowo-świerkowymi oraz zimnym stepem. Około 12 tys. lat temu klimat zaczął się ocieplać i na południu pojawiły się ciepłolubne lasy strefy umiarkowanej. Osłabła cyrkulacja kontynentalna, a coraz silniejszy był wpływ południowoazjatyckiego monsunu. Około 9000 lat temu skończył się we Wschodniej Azji okres glacjalnych warunków klimatycznych. Średnie temperatury roczne stały się o 1-3 stopnie Celsjusza wyższe, niż obecnie, a wpływ monsunu jeszcze bardziej wzrósł. W okresie holoceńskiego optimum klimatycznego (8000-3000 lat temu) duży zasięg osiągnęły biomy typu leśnego (strefy podzwrotnikowej i umiarkowanej). Około 3000 lat temu klimat zaczął się ochładzać na całym opisywanym obszarze. Monsun wschodnioazjatycki, który tak poważnie wpływa na klimat Chin, kształtuje się nad wodami Oceanu Spokojnego, dociera do południowo-wschodnich Chin w maju, a jego wpływ rozciąga się aż po tereny leżące daleko na północ. Przynosi ze sobą intensywne opady deszczu, przesuwające się wraz z nim na północ. Monsun jest najważniejszym czynnikiem wpływającym na wilgotność, poziom wody w rzekach i jeziorach oraz wegetację. Jego intensywność zależna jest od zmian intensywności promieniowania słonecznego i wahań ruchu orbitalnego Ziemi. Maksimum aktywności monsunu, którego wpływ sięgał dużo dalej na północ, aniżeli dziś, przypadało ok. 9000 lat temu. Potem siła monsunu stale słabła, a około 3000 lat temu jego najsilniejszy wpływ był najlepiej widoczny w południowych Chinach. Warunki naturalne przyczyniły się do ukształtowania istniejących na terenie Chin gleb. Na obszarach stepowych przeważają czarnoziemy i gleby kasztanowe. Takie gleby występują także na obszarze Wyżyny Lessowej. Na nizinach oprócz mad rzecznych występują kambisole, gleby kasztanowe i arkisole. Na północy, w pasie stepów rozwinęła się typowa, trawiasta roślinność stepowa. Na południe od stepu aż pod dolinę Jangcy naturalna formacją roślinną są lasy liściaste i mieszane. Na południe od Jangcy dominują wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe i lasy monsunowe.

Pierwsze zaawansowane społeczności na obszarze Chin wykształciły się w okresie późnego neolitu (ok. 3300/3000-2000/1900 lat przed Chr.). Powstały one na bazie osiągnięć wcześniejszych kultur neolitycznych, które rozwijały się na obszarze dorzeczy Huang-Ho i Jangcy. Wśród mieszkańców tutejszych rolniczych osad pojawiły się pierwsze nierówności społeczne i oznaki kształtowania się hierarchii. Społeczeństwa zhierarchizowane pojawiły się tu najwcześniej na centralnych obszarach wielkiej Niziny Chińskiej. III tys. przed Chr. stało się okresem coraz bardziej intensywnego wykorzystania rolniczego dolin rzek Huang-Ho i Jangcy, wzrostu liczby ludności, ilości osad i gęstości zaludnienia. Na peryferiach tego regionu nadal żyły liczne społeczności łowiecko-zbierackie. Późnoneolityczna kultura Lungszan, która rozwinęła się na bazie kultur Dawenkou i Jangszao w środkowej części doliny rzeki Huang-Ho. Jeszcze w V i IV tys. przed Chr. w Chinach rozwijały się prężne neolityczne kultury, wzrastał rozmiar populacji i kwitło osadnictwo. Ten ważny okres rozwoju zbiegł się ze środkowoholoceńskim optimum klimatycznym. Około 5000 lat temu klimat znów zaczął się pogarszać. Rolnictwo stało się podstawowym źródłem utrzymania dla neolitycznych mieszkańców Chin, zarówno na południu, jak i na północy. Wzrost populacji wymuszał branie pod uprawę terenów marginalnych, wcześniej niewykorzystanych. Pojawiły się osiedla ufortyfikowane i specjalnie zaprojektowane miejsca kultu religijnego. Osoby o wyższym statusie społecznym były po śmierci chowane wraz z bogatymi darami grobowymi, przede wszystkim z przedmiotami wykonanymi z jadeitu. Pojawili się pierwsi przedstawiciele lokalnych elit, którzy starali się kontrolować religijne rytuały, będące źródłem ich społecznego prestiżu. Intensywna działalność rolnicza powodowała jednak z czasem wyjaławianie gleb i deforestację. Mieszkańcy neolitycznych osad musieli zmienić swoją strategię gospodarowania. W północno-wschodnich Chinach, w dolinie rzeki Liao rozwijały się w IV tys. przed Chr. kultury Zhaobaogou i Hongshan. Rolnicza ludność tych kultur wytwarzała zaawansowaną ceramikę i kamienne narzędzia. Ważnym uzupełnieniem gospodarki było łowiectwo i zbieractwo. Znaleziska figurek i przedmiotów z obsydianu świadczą o rozwoju kultów płodności. Pojawiły się praktyki rytualnego ucztowania i dalekosiężnej wymiany prestiżowych dóbr. Zaczęto wznosić miejsca sprawowania rytuałów i składania ofiar. W kulturze Hongshan pojawiły się pierwsze budynki publiczne wznoszone dla celów rytualnych. Na wzrost liczby ludności na obszarze zajmowanym przez tę kulturę wskazuje wzrost liczby stanowisk archeologicznych z nią związanych. Jej przedstawiciele wytwarzali charakterystyczne krzemienne noże żniwne i zamieszkiwali półziemiankowe domostwa. Ich gospodarka opierała się na uprawie, prosa, zbieractwie, łowiectwie i hodowli. Obok regularnie zabudowanych wiosek i towarzyszących im cmentarzysk wznosili ołtarze, budowle megalityczne, budynki kultowe i grobowce. Powstawały całe kompleksy rytualnych założeń, takich jak Niuheliang czy Dongshanzui. Ludzie kultury Hongshan wytwarzali dużą ilość wyrobów z jadeitu: figurki, dyski, siekiery, ciosła, ozdoby, paciorki i inne. Wytwarzanie przedmiotów jadeitowych było wyspecjalizowaną działalnością, którą zajmowali się rzemieślnicy pracujący na zlecenie elity. Jadeitowe przedmioty odkrywane są przez archeologów w kontekstach kultowych i grobowych. Na czele społeczności kultury Hongshan stały elity, które dolne były do mobilizacji siły roboczej, potrzebnej do wzniesienia budowli związanych obrzędami religijnymi. Pojawiła się specjalizacja produkcyjna i pozyskiwanie surowców z odległych źródeł. Kultura Hongshan, która była najwyżej rozwiniętą kulturą Chin z IV tys. przed Chr. upadła około 3000 lat przed Chr. Społeczności przeszły od osiadłego rolnictwa do bardziej mobilnego pasterstwa, a duże osady i konstrukcje o charakterze rytualnym zostały opuszczone. Upadek tej kultury miał związek z niekorzystnymi zmianami klimatycznymi, związanymi z osłabieniem monsunu, spadkiem temperatury i suszą. W dolinie Huang-Ho rozwijały się w V-IV tys. przed Chr. kultury Beixin i Dawenkou. Stanowiska kultury Beixin to głównie niewielkie, rolnicze wioski. Zamieszkiwali je ludzie uprawiający proso, hodujący psy i świnie i używający kamiennych narzędzi. Zajmowali się też zbieractwem i łowiectwem, wzbogacając codzienną dietę. Nie stanowili społeczeństwa zhierarchizowanego. Kultura Dawenkou, która narodziła się u podnóża gór Taiyi szybko rozszerzyła swój zasięg na rozległe obszary w dorzeczu Huang-Ho. Zwiększała się liczba ludności, a co za tym idzie ilość osad. Ludzie związani z kulturą Dawenkou opierali swoją rolniczą gospodarkę na uprawie ryżu, prosa i soi. Hodowali świnie i psy. Archeolodzy odnaleźli wiele cmentarzysk kultury Dawenkou, na których w odrębnych sektorach chowano członków spokrewnionych ze sobą grup rodowych. Wyposażenie grobów było bardzo zróżnicowane, co wskazuje na różnice w statusie społecznym i majątku pochowanych osób. Bogatsze groby zawierały wiele przedmiotów wykonanych z jadeitu, kości, skorup żółwich, a także ceramikę. Pojawiły się lokalne elity kumulujące bogactwo i podwyższające swój status. Z biegiem czasu liczba grobów wyposażonych w bogate dary wzrastała. Narodziła się hierarchia, oparta o struktury klanowe i społeczny podział pracy. Porządek społeczny znajdował swoje dopełnienie w rytuałach pogrzebowych i religijnych ceremoniach. W środkowej części dorzecza Huang-Ho rozwijała się ok. 5000-3000 lat przed Chr. kultura Jangszao. Liczba jej osad była o wiele większa, niż we wcześniejszych kulturach neolitycznych funkcjonujących na tym obszarze. Powstały wielkie osiedla, zajmujące niekiedy nawet 100 hektarów powierzchni. Zamieszkiwały je osiadłe grupy rolników, uprawiające ryż i proso oraz hodujące trzodę chlewną. Osady były zabudowane półziemiankami i domami naziemnymi z gliny i plecionki. Ludzie kultury Jangszao wytwarzali malowana ceramikę i gładzone narzędzia kamienne. Żywności dostarczało im obok rolnictwa i hodowli rybołówstwo, zbieractwo i łowiectwo. W planowaniu osiedli i wyposażeniu grobów widoczne są oznaki kształtującej się hierarchii społecznej. Towarzyszyło mu także powstanie hierarchii osad. Powstały duże osady pełniące funkcję regionalnych centrów i dochodzące do 100 hektarów powierzchni. Pojawiły się budynki publiczne i bogate pochówki na cmentarzyskach. Rozwijały się wierzenia i obrzędy religijne oparte na szamanizmie i kulcie przodków. Pochówki zbiorowe wskazują na oddawanie czci całym grupom zmarłych przodków przez ludność kultury Jangszao. Na stanowisku Xishuipo archeolodzy odsłonili grób szamana, w którym szkieletowi zmarłego towarzyszyły ułożone z muszli mozaiki przedstawiające Tygrysa, smoka i gwiazdozbiór Wielkiego Wozu. Wierzenia szamanistyczne wiązały się zatem z obserwacją gwiazdozbiorów na nocnym niebie. Istnieli także specjaliści, zajmujący się za życia sprawami kultu religijnego. W tym samym czasie w dolinie rzeki Jangcy również rozwijały się prężne społeczności neolityczne. Ich gospodarka opierała się na uprawie ryżu i hodowli zwierząt, ale jej ważną częścią było także łowiectwo i zbieractwo, dostarczające pokaźnych ilości pożywienia. Osiedla nie były tak duże, jak na północy. Z obszaru zajmowanego przez kulturę Daxi znane są osady o powierzchni 5-15 hektarów. Niektóre z nich otaczane były fosami. W osadach znajdowały się nie tylko domostwa, ale także piece do wypalania ceramiki i miejsca kultu. Społeczności rolnicze ekspandowały dalej na południe, w kierunku doliny Rzeki Perłowej. Nad dolna Jangcy rozwijały się w V i IV tys. przed Chr. kultury Hemudu,  Songze i Xuejiagang. Ich gospodarka oparta była o uprawę ryżu. Pojawiła się specjalizacja produkcyjna i masowe wytwarzanie przedmiotów z jadeitu. Nieliczne bogate pochówki świadczą o pojawieniu się elit w tych kulturach. Zachowało się tu wiele pozostałości osad w środowisku nasiąkniętym wodą. Ich mieszkańcy produkowali ceramikę oraz kamienne i kościane narzędzia. Wytwarzano także przedmioty z jadeitu, które pełniły role znaczników statusu i były używane w obrzędach religijnych. Produkcja wyrobów z jadeitu była wyspecjalizowana i skupiona w wydzielonych centrach. Ważną rolę w gospodarce kultury Hemudu odgrywało rybołówstwo i eksploatacja zasobów morskich, a co za tym idzie żegluga. Niekorzystne zmiany linii wybrzeża i poszukiwanie nowych zasobów skłoniło część ludności tej kultury do migracji morskiej, która najprawdopodobniej dała początek ekspansji ludów austronezyjskich na południe i wschód. W IV tys. przed Chr. neolityczne kultury w całych Chinach rozwijały się harmonijnie i stawały się coraz bardziej zaawansowane. Coraz bardziej intensywne były też kontakty pomiędzy poszczególnymi kulturami, które prowadziły do upowszechnienia się niektórych praktyk, np. wytwarzania i używania niektórych typów naczyń i przedmiotów z jadeitu. Niemal wszędzie pojawiły się lokalne elity władzy, kontrolujące rytuały religijne i dysponujące rudymentarną wiedzą w zakresie astronomii, rolnictwa i medycyny. Neolityczne kultury ekspandowały na północ, na obszar Mongolii Wewnętrznej, a także na południe, do doliny Rzeki Perłowej i wybrzeży Morza Południowochińskiego.

Kultura Lungszan, która powstała na gruzach kultur Dawenkou i Jangszao rozwinęła się w dolinie Huang-Ho w warunkach niekorzystnego wahnięcia klimatycznego, które dotknęło starsze kultury. Szybko opanowała spore obszary dorzecza Huang-Ho. Na tym obszarze znów zaznaczył się wzrost populacji i wzrost liczby osad. Takie same zjawiska występowały w dorzeczu Jangcy. Nadal obok najwyżej rozwiniętych społeczeństw rolniczych na peryferiach żyły społeczności trudniące się łowiectwem i zbieractwem. W dorzeczach Hunag-Ho i Jangcy wykształciły się już zhierarchizowane społeczności, na czele których stały elity sprawujące władze polityczną i kontrolujące rytuały religijne. Organizacja polityczna pozostawała na razie na poziomie wodzostw. Elity sprawowały kontrole nad określonymi terytoriami i rezydowały w dużych osiedlach o centralnym charakterze. Były one ośrodkami władzy politycznej, kultu religijnego i produkcji. W starożytnych tekstach chińskich odnoszących się do tego okresu mowa jest o tysiącu państewek nad rzeką Huang-Ho. Archeolodzy natrafili nad tą rzeką na co najmniej 14 zgrupowań osiedli z tego okresu, skupionych wokół większych, ufortyfikowanych osad. Oznacza to, że mimo kryzysu trend zmierzający ku kształtowaniu złożonych społeczeństw i wzrost populacji nie został zahamowany. Kultura Lungszan i inne zaawansowane kultury na terenie Chiny stały już na prostej drodze do wytworzenia złożonych, cywilizowanych społeczności. Liczba ludności i osad w kulturze Lungszan zwiększała się jeszcze szybciej, niż w poprzednim okresie. Szybki wzrost populacji na zamkniętych, otoczonych górami lub wyżynami obszarach nizinnych, takich jak Kotlina Linfen prowadził do zażartej rywalizacji i konfliktów pomiędzy centrami władzy, które podporządkowywały sobie mniejsze osady. Zmiany postępowały szybko na tym obszarze, zwłaszcza w okresie 2300-1900 przed Chr. Niekwestionowanym centrum tego obszaru stało się Taosi, wielka osada o charakterze protomiejskim, zajmująca 290 ha powierzchni. Badaczom udało się tu odnaleźć nie tylko cmentarzysko przeznaczone dla przedstawicieli elity, ale także pozostałości fortyfikacji dzielnice przeznaczone dla mieszkańców o zróżnicowanym statusie społecznym. Istniały tu pałace, czyli rezydencje rządzącej elity, wydzielone miejsca kultur (ołtarze) i magazyny. Monumentalne, publiczne budynki zostały posadowione na platformach z ubitej ziemi. Wśród magazynów pojawiły się nawet lodownie, w których składowano w specjalnych jamach lód pozyskany z zamarzniętych rzek zimą. Chroniona fortyfikacjami dzielnica elity była otoczona kwartałami zamieszkanymi przez resztę populacji i magazynami. W pobliżu znajdowało się także elitarne cmentarzysko, na którym pochowano m. in. wczesnych władców tego protomiejskiego osiedla. Chowano ich z licznymi naczyniami ceramicznymi i wyrobami z jadeitu. Na północ od kompleksu rezydencji znajdowało się miejsce kultu w postaci ziemnego ołtarza. W szczytowym okresie rozwoju Taosi zostało zorganizowane na zaprojektowanym z góry planie. Składało się z ufortyfikowanego kwartału pałacowego i otoczonego zewnętrznym murem właściwego osiedla. Osada, będąca już właściwie miastem, została przebudowana i zaplanowana w stosunku do centralnej osi biegnącej z północnego zachodu na południowy wschód. Linia ta łączyła bieguny niebieskie i biegła w kierunku punktu wschodu Słońca w dniu przesilenia zimowego. Taka orientacja mogła mieć znaczenie ideologiczne i religijne. W Taosi wybudowano także monumentalny drewniany budynek na fundamencie z ubitej ziemi (tzw. IFJT3), mauzoleum władców, oraz ołtarz Nieba, połączony z obserwatorium. Obserwatorium zostało skonstruowane z bloków ubitej ziemi. Służyło obserwacjom astronomicznym i kalendarzowym, zwłaszcza tym związanym z przesileniami. Było też ważnym miejscem kultu religijnego. W Taosi istniała także dzielnica, w której skoncentrowana była wyspecjalizowana produkcja rzemieślnicza. Istniały tu warsztaty, w których pełnoetatowi rzemieślnicy produkowali kamienne narzędzia, ceramikę i ozdoby. Robili to najprawdopodobniej pod nadzorem administracji kontrolowanej przez elity i lokalnych władców. W tutejszych magazynach składowano duże ilości ryżu i prosa. Odkrycia z Taosi wskazują, że środkowej, szczytowej fazie swojego istnienia stało się ono prawdziwym miastem i stolicą lokalnego państwa, zarządzanego przez władców kontrolujących kult religijny i zaawansowaną produkcję. Było jednym z pierwszych centrów cywilizacji zurbanizowanej i państwowości. Taosi zostało zaplanowane zgodnie z ówczesną kosmologią i wizją świata, oraz w zgodzie z realnymi zjawiskami astronomicznymi. Znaleziska części łuków i kościanych grotów strzał z Taosi i okolic wskazują, że konflikty zbrojne i przemoc towarzyszyły powstaniu wczesnych organizacji państwowych. Pod koniec swojego istnienia Taosi, najechane przez napastników, zostało zniszczone i spalone. Obrabowano groby elity, a na miejscu zniszczonego pałacu wyrosło osiedle zubożonej ludności. Centrum lokalnej władzy przeniosło się do pobliskiego Fangcheng, położonego na południu. Wzrost elit i powstających państw wiązał się zatem z działaniami wojennymi i zażarta rywalizacją. W nizinnym regionie Henan, leżącym na południe od rzeki Hunag-Ho powstawały duże, ufortyfikowane osady centralne, stanowiące lokalne ośrodki władzy. Skupiały się wokół nich mniejsze wioski i osady średniej wielkości. Tutaj także centrami zarządzały konkurujące ze sobą elity. Do repertuaru praktykowanych przez te elity rytuałów należały także ofiary z ludzi. Na obszarze Wyżyny Lessowej wyrosło inne centrum wczesnej państwowości, zbadane przez archeologów miasto Shimao. Zostało ono założone na pagórkowatym obszarze lessowego płaskowyżu, daleko na północ od żyznych dolin rzecznych i blisko granicy stepu. Było to ogromne osiedle o powierzchni 400 hektarów, ufortyfikowane kamiennymi murami. Na przełomie III i II tys. przed Chr. było to największe osiedle ludzkie w Chinach i jedno z największych w ówczesnym Świecie. Z kamienia wzniesiono nie tylko jego fortyfikacje, ale także rezydencje elity. Rozwijało się ono ok. 2300-1800 lat przed Chr. na wzniesieniach nad rzeką Tuwei. W centrum całego założenia wzniesiono potężną budowlę pałacową w formie piramidy schodkowej, powstałej z przekształcenia lessowego pagórka. Każda platforma wchodząca w skład tej konstrukcji została umocniona kamieniami. Na szczycie tej konstrukcji znajdował się zespół rezydencji rządzących elit, a u jej podnóża otwarty plac, służący jako miejsce zgromadzeń. Funkcjonowały tu także warsztaty rzemieślnicze produkujące na potrzeby elit. Wytwarzano tu przedmioty z kości i brązu. Wielka kamienna konstrukcja z Shimao została ozdobiona płaskorzeźbami. Poniżej wielkiej konstrukcji funkcjonowały dzielnice mieszkalne z domami, piecami garncarskimi, jamami śmietniskowymi i pochówkami. Mieszkańcy Shimao zasiedlali ziemianki, półziemianki, a nawet groty. Nawet u podnóża tutejszej piramidy mieszkały osoby zamożne, o czym świadczą niektóre znajdowane tu artefakty. Potężny kamienny mur otaczał tą centralną część miasta, w której znajdowała się piramida. Około 210 lat przed Chr. wokół całego kompleksu, obejmującego teraz 400 ha zbudowano dodatkowe umocnienia z bramami, barbakanami, basztami i bastionami. Pod budynkami Shimao znaleziono ofiary zakładzinowe w postaci przedmiotów wykonanych z jadeitu (bereł, siekier) oraz szczątków ludzkich pogrzebanych w jamach. Oznacza to, że  przy zakładaniu budynków składano tutaj ofiary z ludzi. Liczne jamy zawierające ludzkie kości i czaszki wskazują, że ten okrutny, rytualny proceder był tu prowadzony na dużą skalę. Ludzie kierujący wznoszeniem Shimao robili to realizując określony z góry plan osiedla o znaczeniu politycznym, militarnym i religijnym. Stanowiło centrum wczesnego państwa, obejmującego obszar 4 mln 300 tys. hektarów. Kontrolowało ono ok. 4 tys. mniejszych i większych osad położonych na tym obszarze. Na terenie wielu z nich odkryto struktury podobne do tych, które wzniesiono w Shimao. Samo miasto Shimao było największym i najbardziej okazałym centrum politycznym i gospodarczym na obszarze Wschodniej Azji pod koniec III tys. przed Chr. Było centrum rozległej sieci dalekosiężnej wymiany handlowej. Używany tu jadeit był importowany znad rzek Ejin i Jangcy. Mieszkańcy Shimao utrzymywali także kontakty z koczownikami ze stepu eurazjatyckiego. W pewnym momencie Shimao podporządkowało sobie nawet leżące w dużej odległości Taosi. Dzięki tej sieci docierały tu także wyroby metalowe i muszle kauri. Shimao zachowało swoje wyjątkowe znaczenie aż do ok. 1900 lat przed Chr. Później zostało opuszczone na skutek niekorzystnych zmian klimatycznych. Przyczyną upadku mogły być także częste w tej epoce konflikty zbrojne.

Rozwinięte społeczności istniały w późnym neolicie także w innych regionach Chin. Wszędzie wyrastały nowe osady, rozwijała się gospodarka oparta o rolnictwo i wyspecjalizowaną produkcję pozarolniczą. Wytwarzano prestiżowe dobra: przedmioty z jadeitu i kości słoniowej, luksusową ceramikę. Elity wznosiły monumentalne budowle publiczne i zaczęły praktykować złożone rytuały. Pojawiła się metalurgia stopów miedzi, pierwsze systemy pisma i zorganizowane działania wojenne. Na obszarze dorzeczy Huang-Ho i Jangcy zaczęły powstawać pierwsze państwa. Powstanie tych pierwszych organizacji państwowych związane było z globalnymi zmianami klimatu, które nastąpiły w środkowym holocenie i dotknęły społeczności ludzkie na wielu obszarach. W okresie 5000-3000 lat przed Chr. monsuny letnie zasilające deszczami Wschodnią Azję zaczęły słabnąć. Było to spowodowane przesuwaniem się Międzyzwrotnikowej Strefy Zbieżności na południe. Kolejne zmiany były wyzwalane przez takie czynniki, jak zmiany aktywności Słońca, zmiany wielkości pokrywy lodowej w pobliżu biegunów i wybuchy wulkanów. Globalne oziębienie i osuszenie klimatu dotknęło także obszar Chin. Osłabienie monsunów powodowało wysychanie wnętrza Azji. Na kształtowanie klimatu coraz poważniejszy wpływ zaczął mieć zimny Wyż Syberyjski. We Wschodniej Azji wpływ cyrkulacji monsunowej słabł nieco wolniej, niż w południowej części tego kontynentu. Około 2400-2000 lat przed Chr. we Wschodniej Azji nastąpił ostry kryzys klimatyczny, objawiający się katastrofalnymi powodziami, a później serią nieregularnych, nieprzewidywalnych monsunów. Rodzące się organizacje protomiejskie i protopaństwowe zostały poddane ciężkiej próbie. W tym czasie istniały już ufortyfikowane, protomiejskie osiedla kultury Lungszan, stanowiące centra kształtujących się właśnie wyższych organizmów politycznych, zarządzających siecią wiosek i średniej wielkości osad. Powstała wyraźna hierarchia osad. Na cmentarzyskach widoczna jest silna stratyfikacja i hierarchizacja społeczeństwa, objawiająca się w silnym zróżnicowaniu wyposażenia grobowego. Groby elity były wyposażane w dużą ilość dóbr luksusowych: ceramiki, jadeitu, skór aligatorów. Społeczeństwa kultury Lungszan były silnie ustratyfikowane i mocno konkurowały między sobą. Niektóre osady stały się lokalnymi centrami wyspecjalizowanej produkcji prestiżowych dóbr, takich jak ceramiczne naczynia, czy wyroby z jadeitu. Na brzegach Zatoki Pohaj istniało funkcjonujące od neolitu centrum solowarstwa, gdzie wytwarzano sól z odparowanej solanki ze źródeł podziemnych. Sól, wytwarzana w specjalnych instalacjach, była obiektem dalekosiężnej wymiany. Kwitł kult przodków, a na naczyniach ceramicznych zaczęto kreślić piktogramy, które zapoczątkowały rozwój starożytnego pisma chińskiego. Znaki takie zaczęły coraz częściej pojawiać także na wyrobach z jadeitu. Pojawienie się czterostopniowej hierarchii organizacji osiedli na danym terytorium uważane jest przez archeologów za pierwszy przejaw działania tworzącej się organizacji państwowej. Struktury, które powstawały pod koniec neolitu na obszarze Chin należy zatem zaliczyć do zaawansowanych w rozwoju wodzostw, lub wczesnych państw. Wraz nimi wzrastały wielkie, ufortyfikowane osiedla, które można uznać za miasta w pełnym znaczeniu tego słowa, tak jak Taosi i Shimao. Jednym z nich było Liangchengzhen, położone na wybrzeżu Półwyspu Szantung. Było to osiedle o powierzchni 246 hektarów, położone nad strumieniem spływającym do Morza Żółtego. Mieszkańcy produkowali narzędzia kamienne i wyroby z piaskowca, zieleńca i kwarcytu. Uprawiali ryż i proso. Nie wiadomo, czy otoczyli swoje osiedle fortyfikacjami. Duże, otoczone murami osiedla pojawiły się w centralnej części Wielkiej Niziny Chińskiej. Coraz więcej osad zaczęto otaczać już nie tylko ziemnymi, ale także kamiennymi fortyfikacjami. One także stawały się ufortyfikowanymi centrami produkcji, kontrolowanymi przez elity dzierżące władzę polityczną. Tutaj także odkryto elitarne pochówki symbole piktograficzne na ceramice i jadeitowych przedmiotach. Podobne osady powstawały też w dolinie rzeki Jangcy, czego przykładem mogą być osiedla kultury Liangzhu.

Koniec kultury Lungszan był dość dramatyczny i związany ze zmianami klimatu oraz konfliktami. Załamanie globalnego klimatu, które nastąpiło na przełomie środkowego i późnego holocenu, około 2200 lat przed Chr. musiało mocno dotknąć także późnoneolityczne i wczesnobrązowe kultury obszaru Chin. Osłabienie działania monsunu sprowadziło na wschodnią Azję znacznie suchsze i chłodniejsze warunki, niż dotychczas. Powodzie i następujący po nich okres suszy podkopały byt ekonomiczny kultur Lungszan, Liangzhu i Shijiahe. Półwysep Szantung i centralna część Wielkiej Niziny Chińskiej zostały dotknięte znacznym ubytkiem liczby mieszkańców. Elity, które nie potrafiły zapewnić gospodarczej prosperity zginęły w trakcie konfliktów, lub zostały usunięte. Konsekwencją następujących przemian było także otwarcie się społeczeństw Azji Wschodniej na wpływy kulturowe ze stepu eurazjatyckiego. Społeczeństwa koczowników zamieszkujące step stały się dostarczycielami zwierząt hodowlanych (koni) i technologii metalurgicznych. Na stepie pontyjskim konie zostały udomowione już ok. 4800-3500 lat przed Chr. W III tys. przed Chr. nastąpiła ekspansja koczowników ze stepu pontyjskiego, wywodzących się ze środowiska kultury grobów jamowych. Skierowała się ona m. in. na wschód, w kierunku Azji Środkowej i gór Ałtaj. Wędrujący na wschód nomadowie stali się w II tys. przed Chr. twórcami nowych kultur: Andronowo i karasukskiej. Pod koniec III tys. przed Chr. koczownicy mówiący najprawdopodobniej indoeuropejskim językiem tocharskim pojawili się w Kotlinie Tarymskiej, co poświadczają doskonale zachowane znaleziska pochówków zmumifikowanych zwłok ludzkich, odkryte na tym obszarze. Zostały zawiązane kontakty z ludnością Wielkiej Niziny Chińskiej. Szlaki z zachodu wiodły przez Kotlinę Tarymską i Dżungarska, a następnie przez Korytarz Gansu. Z zachodu nadchodziły nowe gatunki zbóż i zwierząt hodowlanych oraz wyroby metalurgiczne. Ze wschodu dotarło do koczowników stepowych proso. Ludzie podróżowali wspomnianymi szlakami w obydwie strony. W efekcie północne Chiny stały się częścią tzw. wczesnej prowincji metalurgicznej, obejmującej także wschodnia część stepu eurazjatyckiego.

Po upadku ostatnich kultur neolitycznych zaczęła się w dolinie rzeki Huang-Ho rozwijać kultura Erlitou, zaliczana już do wczesnej epoki brązu. Jej centrum stało się Erlitou, położone na południe od tej rzeki. Jest ona identyfikowana z przez badaczy z domeną legendarnej pierwszej chińskiej dynastii Xia. Według mitologicznej, legendarnej tradycji chińskiej powstrzymanie powodzi miało być pierwszym wielkim dziełem założyciela tej dynastii, Yu  Wielkiego było powstrzymanie powodzi i uregulowanie rzek. Ten legendarny przekaz może mieć związek z powodziami, które dotknęły Chiny na przełomie środkowego i późnego holocenu. Zniszczenia spowodowane przez powodzi rzeczywiści dotknęły wiele stanowisk u schyłku neolitu, co może wskazywać, że przekaz o Yu Wielkim i początkach dynastii Xia może mieć realne, historyczne podłoże. Jeśli państwo dynastii Xia rzeczywiście istniało, to musiał być początkowo złożone z wielu mniejszych państewek lokalnych. Warto dodać, że rozwój kultury Erlitou poprzedzała tzw. faza Xinzhai, kiedy to na naczelne ośrodki wyrosły ufortyfikowane osady i centra rytualne, takie jak Xinzhai i Huadizui. Rozwijały się one najprężniej ok. 1870-1720 lat przed Chr., poprzedzając rozkwit Erlitou. Osadnictwo tej kultury skoncentrowało się w środkowym biegu rzeki Huang-Ho. Jej centrum stało się miasto Erlitou, istniejące ok. 1850-1550 lat przed Chr. i liczące 400 ha powierzchni. Erlitou nie było ufortyfikowane, w przeciwieństwie do innych osiedli tej kultury, co może wskazywać na scentralizowany charakter tutejszej organizacji państwowej, panującej nad większym terenem. Szybko stało się jednym z największych centrów urbanizacji w regionie. Zamieszkiwali je zwykli, ubodzy mieszkańcy, zajmujący skromne półziemianki i chowani w prostych, ubogo wyposażonych grobach, oraz przedstawiciele elity, żyjący w okazałych pałacach wybudowanych na fundamentach z ubitej ziemi. Ci ostatni chowani byli w bogatych grobach, wraz z całą gamą przedmiotów z brązu, laki, jadeitu, turkusu, muszli kauri i ceramiką. Okręg pałacowy zajmujący 27 ha powierzchni był otoczony murem z ubitej ziemi. Na powierzchni zachowanych ulic miasta odkryto koleiny pojazdów kołowych, które się nimi poruszały. Na niektórych fragmentach ceramiki znalezionych na stanowisku widnieją piktogramy, przez niektórych badaczy uważane za znaki protopismo dynastii Xia. Erlitou było miejscem, w którym skoncentrowano działalność produkcyjna. Tutejsze warsztaty rzemieślnicze produkowały wyroby z turkusu, brązu, kości słoniowej, ceramiki, laki, muszli. Rzemieślnicy pracowali produkując zarówno dobra luksusowe dla elity, jak i przedmioty codziennego użytku, takie jak narzędzia rolnicze, czy broń myśliwska. Mieszkańcy zajmowali się rzemiosłem i rolnictwem. W południowo-wschodniej części Erlitou powstał kompleks budynków posadowionych na platformach z ubitej ziemi.. Był to kompleks pałacowy zajmujący 12 ha. Otaczały go bogate groby przedstawicieli elity rządzącej. W jednym z grobów znaleziono wśród wielu bogatych darów szkielet młodego (25-35 lat) mężczyzny, na którym umieszczona została mozaika turkusowa i jadeitowa przedstawiająca smoka. Był to zapewne pochówek przywódcy, lub nawet miejscowego władcy. Na południe od opisywanego obszaru znajdowały się dzielnice zamieszkiwane przez rzemieślników, m. in. metalurgów. Spora część rzemieślników produkowała na potrzeby i pod dyktando zamieszkujących pałac władców. Miasto mogło zamieszkiwać około 18-30 tys. osób. Podstawą gospodarki kultury Erlitou była uprawa prosa i ryżu, oraz hodowla trzody chlewnej, owiec i bydła. Wielką rolę gospodarczą odgrywała wytwórczość pozarolnicza, a zwłaszcza metalurgia brązu. Metalurdzy umieli wytwarzać stopy miedzi z cyną, ołowiem, arsenem, odlewać przedmioty o skomplikowanych kształtach. Z brązu wytwarzano nie tylko broń i narzędzia, ale bardzo istotne dla legitymizacji władzy elit i rytuałów naczynia brązowe. Naczynia produkowali wyspecjalizowani rzemieślnicy, a kontrolę na produkcją i dystrybucją sprawowali władcy. Produkcja brązowych naczyń wymagała wysokiego poziomu techniki, organizacji i kontroli zasobów. Kultura Erlitou była już zaawansowanym, hierarchicznym i zurbanizowanym społeczeństwem. Reprezentowała ona typowe państwo terytorialne, ze zróżnicowaną gospodarką i centrami władzy, zarządzane przez jednego władcę dysponującego aparatem administracyjnym. Obok niej rozwinęły się inne wczesne organizacje państwowe, taki jak kultura Erligang, egzystująca w okresie 1600-1400 przed Chr. w środkowej części dorzecza Huang-Ho. Powstały tu takie osiedla jak Zhengzhou, cztery razy większe od Erlitou. Chińscy archeolodzy uważają te dwa stanowiska za stolice wczesnej dynastii Szang. Kultura Erligang była kolejnym państwem, które rozwinęło się w dolinie Huang-Ho. Było ono mocno zmilitaryzowane, a jego regionalne centra solidnie ufortyfikowane. Yanshi było liczącym 200 hektarów miastem, otoczonym trzema liniami murów z ubitej ziemi. Otaczały one dzielnice mieszkalne, zespoły pałacowe, magazyny, warsztaty metalurgiczne i garncarskie oraz pochówki. Istniały tu także miejsca składania rytualnych ofiar z ludzi i zwierząt. Yanshi pełniło funkcję centrum ceremonialnego i militarnego. Wczesne miasto Zhengzhou leżało pomiędzy rzeką Huang-Ho a górami Song. Zajmowało wielką powierzchnię 25 kilometrów kwadratowych. Składało się z mniejszej, otoczonej murem z ubitej ziemi części wewnętrznej i większego, podobnie ufortyfikowanego miasta zewnętrznego. W wewnętrznej części miasta mieszkali przedstawiciele elit, w zewnętrznej reszta mieszkańców. W północno-wschodniej części odnaleziono fundamenty rezydencji elity i świątyń. Znajdowało się tu także miejsce składania ofiar, także ludzkich. Odkryto tu w jednym z wykopów ponad 100 ludzkich czaszek. W mieście działy warsztaty obróbki brązu i kości oraz warsztaty garncarskie. Znaleziono tu dwa fragmenty kości zwierzęcych pokryte inskrypcjami. Były to wczesne kości wróżebne, podobne do powszechnych w czasach dynastii Szang instrumentów używanych do wróżenia. Wczesne chińskie pismo było zatem używane w kontekstach rytualnych. Zhengzhou było ogromnym miastem, liczącym 78-130 tys. mieszkańców. Skala inwestycji budowlanych w tym miejscu także była imponująca. Wybudowanie fortyfikacji miasta wymagało dziesięcioletniej pracy ok. 10 tys. ludzi. Kwitła tu produkcja brązu, używanego przede wszystkim do produkcji broni i przedmiotów rytualnych, takich jak naczynia. Społeczeństwo kultury Erligang było silnie zhierarchizowane i zmilitaryzowane. To wczesne państwo prowadziło ekspansje i poszerzało swoje terytorium. Budowało ufortyfikowane placówki na peryferiach. Ekspansja kierowała się na wschód, południe i zachód. Przejmowano niektóre regionalne centra kultury Erlitou i fortyfikowano je. Jedną z przyczyn ekspansji było poszukiwanie dostępu do zasobów takich jak metale, sól, jadeit i tzw. proto-porcelana. Prowadziła ona do powstania sieci wymiany surowców i prestiżowych dóbr pomiędzy centrum i peryferiami. Na peryferiach powstawały ufortyfikowane placówki i magazyny surowców, takich jak sól. Na peryferiach powstawały ufortyfikowane centra regionalne, takie jak Panlongcheng. Były one także lokalnymi ośrodkami produkcji i węzłami komunikacyjnymi. Elity z Erligang sprawowały kontrole nad takimi centrami. Ich szczególne zainteresowanie budziła środkowa część doliny rzeki Jangcy, ze względu na występujące tu złoża rud metali. Kontrolowały w tym rejonie kopalnie rud miedzi, takie jak Tongling i Tonglüshan. Całe wczesne państwo Erligang łączyły wodne i lądowe szlaki komunikacyjne. Państwo to pochłaniało ogromne ilości zasobów i prowadziło zakrojoną na szeroką skalę ekspansję. Najprawdopodobniej jednym z narzędzi tej ekspansji była sterowana migracja populacji z centrum na sąsiednie terytoria, które zasiedlali rzemieślnicy i przedstawiciele elity. Taka praktyka znana jest ze źródeł opisujących czasy historycznej dynastii Szang. Ekspansja zakończyła się około 1400 lat przed Chr. i nastąpił okres decentralizacji. Niektóre centra regionalne zostały opuszczone. Być może tym zmianom towarzyszyła destabilizacja społeczeństwa i konflikty zbrojne. Pochodzące z tego okresu skarby brązowych naczyń z Zhengzhou były ukrywane przez przedstawicieli elity, którzy obawiali się ataku na stolicę. Upadło Zhengzhou i bardzo wiele regionalnych centrów kultury Erligang. Na ich miejsce wyrosły nowe ośrodki władzy osadnictwa, takie jak y Xiaoshuangqiao i Huanbei. Centra regionalne na peryferiach przetrwały. Rozpoczął się nowy etap rozwoju kulturowego znany jako środkowy okres Szang (1400-1250 przed Chr.).

Kultury Erlitou i Erligang były pierwszymi silnymi państwami, które wyrosły na centralnym obszarze Wielkiej niziny Chińskiej. Obok Taosi i Shimao były to pierwsze organizacje państwowe na obszarze Chin. Poziom rozwoju tych społeczności był daleko wyższy, niż ich sąsiadów. Były one państwami terytorialnymi opartymi o trybut, redystrybucję, administrację i siłę militarną. Zapoczątkowany został w ich obrębie proces rozwoju starożytnego pisma chińskiego, u którego początków stoją znaki pisma piktograficznego znajdowane na zabytkach z wielu stanowisk. Zaczęła się także urbanizacja i powstały wielkie miasta z prawdziwego zdarzenia, stanowiące centra władzy politycznej, kultu i produkcji pozarolniczej. Odkrycia archeologiczne wskazują, że miasta te były budowane w sposób planowy. Dwoma najważniejszymi obszarami aktywności wczesnych chińskich państw stały się wojna i sprawowanie rytuałów, co potwierdzają pochodzące z późniejszych czasów źródła pisane. To najprawdopodobniej właśnie okresie formowania się pierwszych państw pojawiły się dwie pierwsze chińskie dynastie: Xia i Szang. Wraz z panowaniem dynastii Szang (1500-1045 przed Chr.) Chiny weszły w okres historyczny…

CDN.

 

Literatura

C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.

 Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.

C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.

B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.

K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.

R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first three milion years, Oxford, New York, 2007.

J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.

J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.

J. Makowski, Geografia fizyczna świata, Warszawa, 2004.

G. L. Barnes, Archaeology of East Asia : the rise of civilization in China, Korea and Japan, Oxford, Philadelphia, 2015.

L. Liu, X. Chen, The archaeology of China : from the late paleolithic to the early bronze age, Cambridge World Archaeology, Cambridge, 2012.

Ch. K. Maisels, Early Civilizations of the Old World, The Formative Histories of Egypt, The Levant, Mesopotamia, India and China, London, New York, 2003.

N. He, Taosi: An archaeological example of urbanization as a political center in prehistoric China, Archaeological Research in Asia, vol. 14, June 2018, s. 20-32.

L. Jaang, Z. Sun, J. Shao, M. Li, When peripheries were centres: a preliminary study of the Shimao-centred polity in the loess highland, China, Antiquity, 92 (364), 2028, s. 1008-1022.

 

Mapa fizyczna Chin

Mapa głównych struktur geologicznych Chin

Tektoniczna mapa Chin

Himalaje

Krajobraz Wyżyny Tybetu

Góry Karakorum

Góry Pamiru

Góry Tien-Szan

Pustynia Takla Makan

Zdjęcie satelitarne Kotliny Tarymskiej

Satelitarne zdjęcie Wschodniej Azji

Stepowy krajobraz Mongolii Wewnętrznej

Górny bieg rzeki Huang-Ho

Krajobraz Korytarza Gansu

Krajobraz Wyżyny Lessowej

Krajobraz Wyżyny Junnańsko-Kuejczouskiej

Krajobraz Kotliny Syczuańskiej

Dolina rzeki Huang-Ho

Fragment ujścia Huang-Ho

Rzeka Jangcy

Zdjęcie satelitarne ujścia rzeki Jangcy

Dolina rzeki Perłowej

Krajobraz Wielkiej Niziny Chińskiej

Wybrzeże Morza Żółtego

Podział Chin na regiony, mapa

Morze Wschodniochińskie

Wybrzeże Morza Południowochińskiego

Oddziaływanie monsunu na klimat Chin

Regionalny podział Chin, mapa

Ceramika kultury Zhaobaogou

Kościane i krzemienne narzędzia kultury Zhaobaogou

Figurki kultury Zhaobaogou

Kultury środkowego neolitu na obszarze Chin, mapa

Naczynie kultury Hongshan

Zrekonstruowana wioska kultury Hongshan

Jadeitowa rzeźba smoka z kultury Hongshan

Naczynia ceramiczne kultury Beixin

Mapa dolin rzek Huang-Ho i Jangcy

Naczynia ceramiczne kultury Dawenkou

Grób z cmentarzyska kultury Dawenkou w Liangwangcheng 

Ozdoby jadeitowe kultury Dawenkou

Zasięg kultur Jangszao, Dawenkou i Beixin, oraz ich naczynia

Ludzie kultury Dawenkou przy ognisku, rekonstrukcja muzealna

Naczynie kultury Hemudu

Rekonstrukcja domu kultury Hemudu

Ceramika kultury Hemudu

Kościana łopata kultury Hemudu

Wczesna migracja ludów austronezyjskich

Główne kultury III tys. przed Chr. w Chinach

Broń kamienna kultury Lungszan

Ceramika kultury Lungszan

Wyroby jadeitowe kultury Lungszan

Bogaty grób kultury Lungszan

Znaki protopisma (piktogramy) kultury Lungszan

Budowa muru z ubitej ziemi

Plan Taosi

Plan obserwatorium w Taosi

Rekonstrukcja obserwatorium z Taosi

Malowana ceramika z Taosi

Fortyfikacje Shimao

Fragment terasy piramidy w Shimao

Monumentalne budowle z Shimao

Jama z czaszkami ludzkimi z Shimao

Płaskorzeźby z Shimao

Fortyfikacje Shimao

Jama z czaszkami z Shimao

Wykopaliska w Liangchengzhen 

Jadeitowe ostrza z Shimao

Mumia z Kotliny Tarymskiej

Genetyczne i geograficzne pochodzenie mumii z Kotliny Tarymskiej

Kultury późnego neolitu i wczesnej epoki brązu w Chinach, tabela

Ceremonialny topór brązowy kultury Erlitou

Ceramika kultury Erlitou

Ludność kultury Erlitou, rekonstrukcja

Piktogramy protopisma kultury Erlitou

Naczynie brązowe kultury Erlitou

Osadnictwo kultury Erlitou nad rzeką Yiluo

Zasięg władzy dynastii Xia i Szang

Plan stanowiska Erlitou

Budynki pałacowe i kultowe z Erlitou

Kamienna forma odlewnicza kultury Erlitou

Wykładana turkusem brązowa plakietka kultury Erlitou

Jadeitowe ostrze kultury Erlitou

Turkusowy smok z pochówku odkrytego w Erlitou

Yu Wielki, płaskorzeźba z okresu dynastii Han

Brązowe naczynie kultury Erligang

Wewnętrzna część miasta Zhengzhou

Przedstawiciele elity z wczesnej epoki brązu, rekonstrukcja

Centra osadnictwa kultury Erligang

Plan osady Panlongcheng

Pozostałości budowli z Panlongcheng

Czworokątne naczynia brązowe kultury Erligang

Wyroby brązowe kultury Erligang

Rozwój struktur budowlanych w Chinach od neolitu po epokę brązu

Pozostałości kopalń rudy miedzi z Tonglüshan

Wczesne przykłady znaków chińskiego pisma

Żołnierze z czasów dynastii Szang

Zasięg wpływów dynastii Szang, mapa