W wielu krajach Świata można jeszcze dziś spotkać potężne, kamienne i kamienno-ziemne konstrukcje pochodzące z bardzo odległej przeszłości. Są one rozsiane po Europie, Azji, Afryce i po wyspach Oceanu Spokojnego. Najwięcej takich konstrukcji można spotkać w Europie zachodniej i północnej, na brzegach Morza Śródziemnego, w Zachodniej Azji i Północnej Afryce. Występują także we Wschodniej i Południowej Azji. Nazywa się je powszechnie megalitami (gr. megas – wielki, lithos – kamień). Przez setki lat mieszkańcy wymienionych obszarów, zwyczajni ludzie wiedzieni ciekawością, uczeni i myśliciele zastanawiali się kto, kiedy i dlaczego wznosił tak pracochłonne i potężne budowle. Odpowiedzi na te pytania pojawiły się stosunkowo niedawno, w ciągu ostatnich 150 lat badań archeologicznych prowadzonych na całym globie, a w szczególności na obszarze Starego Świata.
Najstarsza struktura tego typu została zbudowana bardzo wcześnie, bo już 9500 lat przed Chr. Archeolodzy odkryli jej pozostałości w miejscowości Göbekli Tepe w Anatolii (wschodnia Turcja). Okolicę zamieszkiwali wtedy mocno mobilni łowcy i zbieracze, którzy nie budowali jeszcze stałych wiosek i nie zajmowali się uprawą roli lub hodowlą. Byli jednak na tyle dobrze zorganizowani i pomysłowi, by wznieść z kamienia swoje sanktuarium, którego okazałe pozostałości przetrwały aż do naszych czasów. Już 10 tys. lat przed Chr., w samym końcu plejstocenu funkcjonowało tu miejsce kultu, które czciły plemiona łowców wędrujące po okolicy. Około 9600 lat przed Chr. na tutejszym płaskowyżu rozpoczęto budowę okazałej megalitycznej świątyni z kamienia pochodzącego z pobliskich złóż skały macierzystej (wapienia) widocznych na powierzchni. To właśnie z wapienia wzniesiono okrągłe struktury z wielkimi, rzeźbionymi filarami w kształcie litery T. Struktury te miały od 10 do 30 metrów średnicy. W ich ściany wzniesione z bloków wapienia wbudowano liczące od 1,5 do 2 m wysokości wapienne filary. Powierzchnia filarów była ozdobiona płaskorzeźbami obrazującymi zwierzęta, rzadziej ludzi, a także symbole i piktogramy. Okrągłe założenia posiadały podłogi z pokruszonego i wypalonego wapienia. Wielkość filarów z Göbekli Tepe robi wrażenie nawet dzisiaj. Większość z nich ważył od 10 do 20 ton. W pobliskim kamieniołomie, położonym około 500 metrów od stanowiska odkryto niewykończony filar, którego ciężar ocenia się na około 50 ton. Budowniczowie kompleksu musieli być zatem na tyle liczni, by jedynie siłą ludzkich mięśni móc przemieszczać tak potężne bloki kamienne. Dysponowali odpowiednimi linami, rolkami i belkami drewnianymi, które służyły do transportu i ustawiania bloków. Bloki i filary wykuwali za pomocą prostych, kamiennych narzędzi. Do wykucia, transportu i ustawienia kamiennych elementów kompleksu potrzeba było aż 500 osób. Niezwykłe, że całą tę imponującą budowlę wznieśli ludzie, którzy nie uprawiali jeszcze roli, nie dysponowali narzędziami z metalu, kołem i pismem i nie wytwarzali ceramiki. Zamieszkiwali jednak obfitujący we wszelkie zasoby naturalne obszar: wapienny płaskowyż w pobliżu doliny górnego Eufratu, pocięty licznymi strumieniami i porośnięty w czasach późnego plejstocenu dość gęstymi lasami i zaroślami. W pobliżu znajduje się wulkan Karaca Dağ. Nawet w chłodnym okresie tzw. młodszego Dryasu (10 tys.-9500 przed Chr.) warunki naturalne były tu bardzo korzystne. Głównym źródłem pożywienia było dla tutejszych plemion polowanie na dzikie zwierzęta i zbiór jadalnych elementów dziko żyjących roślin. Polowano na dziki, jelenie, dzikie kozy, onagry i gazele. Ich wyżywienie było obfite i zdrowe. Zbudowane przez nich sanktuarium w Göbekli Tepe było miejscem pielgrzymek i rytualnych biesiad dla łowców i zbieraczy koczujących w okolicy i przybywających tu z miejsc oddalonych nawet o 150 kilometrów. Czczono tu przede wszystkim zmarłych przodków i uprawiano szamańskie kulty, na co wskazuje ikonografia wielkich filarów. Podobne sanktuarium powstało 500 lat później w pobliskim Nevalı Çori. Oznacza to, że budowa megalitycznych świątyń poprzedzała zarówno wprowadzenie rolnictwa i metalurgii, jak i budowę pierwszych miast na Bliskim Wschodzie. Sanktuarium Göbekli Tepe istniało w czasach tzw. preceramicznego neolitu, czyli aż do VIII tysiąclecia przed Chr. To właśnie w tym zakątku Żyznego Półksiężyca mieszkańcy udomowili pierwsze rośliny uprawne i zajęli się uprawą roli. Zmiany klimatyczne na przełomie plejstocenu i holocenu były tylko jedną z przyczyn tych zmian. To właśnie na zboczach Karaca Dağ po raz pierwszy udomowiono i zaczęto uprawiać pszenicę samopszę (Triticum monococcum), od której wywodzi się wiele uprawianych do dziś odmian uprawnej pszenicy. Dzika odmiana tego zboża do dziś porasta tereny północnej części Żyznego Półksiężyca. Badania genetyczne wskazują, że po raz pierwszy uprawiano je w masywie Karaca Dağ. Tutejsi łowcy i zbieracze zaczęli się osiedlać i zajęli się uprawą zbóż. Starali się przejąć kontrolę nad poszczególnymi terenami i bronić ich przed konkurencyjnymi grupami. Wzrastająca populacja przechodziła na osiadły tryb życia i szukała nowych źródeł utrzymania. Przez cały czas sanktuarium Göbekli Tepe było miejscem spotkań i uroczystości religijnych dla konkurujących ze sobą grup. Jednak kolejne sanktuaria budowane na miejscu starych nie były już tak okazałe, jak pierwsze budowle. W końcu, około 8000 lat przed Chr. sanktuaria zostały zasypane ziemią i kamieniami, a całe stanowisko opuszczone. Mieszkańcy regionu najprawdopodobniej opuścili okolice Göbekli Tepe i osiedlili się gdzie indziej.
Około 7000 lat przed Chr. megalityczne budowle zaczęli wznosić także mieszkańcy dzisiejszego Izraela. Rolnicy zamieszkujący wtedy (w okresie preceramicznego neolitu) wybrzeże Morza Śródziemnego wznieśli kamienny krąg w Atlit Yam, w miejscu znajdującym się dziś pod wodami Morza Śródziemnego, około kilometra na zachód od obecnej linii brzegowej. Wzrastający po epoce lodowej poziom morza przyczynił się do zatopienia tego miejsca. Zanim to nastąpiło, mieszkańcy wioski zdążyli wznieść kamienny krąg z ważących 600 kg głazów wokół miejscowego źródła. Kamienie ozdobili wyrytymi na ich powierzchni okręgami. W tym samym czasie łowcy i zbieracze z obszaru dzisiejszej Portugalii również zaczęli stawiać pionowe, kamienne monumenty. Ustawiane tutaj kamienie były totemami i znacznikami terytorium poszczególnych grup. Także tutaj mieszkańcy eksploatowali miejscowe środowisko wszechstronnie i na wielką skalę na długo przed wprowadzeniem rolnictwa. Konkurencja o zasoby naturalne wzmagała się, więc kolejne grupy ustawiały pionowe kamienie (menhiry), by oznaczyć swoje terytorium. Kolejne plemiona osiedlały się na określonych terytoriach i dbały o ochronę swoich praw do ziemi na której mieszkały i z której żyły. 6000 lat przed Chr. na terenie Portugalii zaczęto wznosić kamienne kręgi złożone z pionowych głazów, czyli tzw. kromlechy.
Ale megalityczne budowle wielką przyszłość miały jeszcze przed sobą. Od około 6500 lat przed Chr. do Europy zaczęli napływać z Bliskiego Wschodu osadnicy, którzy dysponowali już umiejętnością uprawy roli i hodowli zwierząt. Na naszym kontynencie poszukiwali sprzyjających terenów do osiedlenia się i do założenia pól uprawnych i pastwisk. Ich ojczyzną była przede wszystkim Anatolia, Cypr, Syria i Palestyna. Napływali do Europy dwoma drogami: szlakiem lądowym przez Grecję i Bałkany w kierunku środkowej części kontynentu, oraz szlakiem morskim, wzdłuż wybrzeży śródziemnomorskich, poprzez wyspy i półwyspy począwszy od Krety, Italii i Sycylii, aż po Półwysep Iberyjski. Stopniowo, w ciągu kilku tysięcy lat większą część Starego Kontynentu zasiedlili ci bliskowschodni rolnicy, którzy zakładali swoje osady i poletka na najlepszych gruntach. Wyparli oni, często drogą brutalnych walk dotychczasową ludność łowiecko-zbieracką, która zmieszała się z przybyszami, lub uciekła na dalekie, peryferyjne tereny. Europa, tak samo jak Bliski Wschód stała się terytorium zdominowanym przez gospodarkę rolniczą i stałe osady mieszkańców. Osadnicy zaczęli też budować więcej konstrukcji z wielkich kamieni. Mieli teraz do dyspozycji dużo więcej zasobów i siły roboczej, niż rdzenna, łowiecka ludność. Lokalne elity plemienne, które zgromadziły majątek i dorobiły się na uprawie ziemi, zaczęły budować kamienne kręgi i grobowce, począwszy od krajów leżących na atlantyckim brzegu Europy. Teraz łatwiej można było mobilizować plemienną siłę roboczą, która mogła budować megalityczne założenia w czasie wolnym od prac rolnych. Megality zaczęto wznosić na większą skalę już od V tys. przed Chr., ale tempo ich budowy nasiliło się szczególnie około 4000 lat przed Chr., kiedy to w Europie rozwinęły się lokalne i ponadlokalne sieci handlowe, ośrodki wymiany i wyspecjalizowanej produkcji. Rolnicza ludność śródziemnomorskiej i atlantyckiej Europy bogaciła się i korzystała z surowców kontynentu. Od Morza Śródziemnego po Morze Północne rozprzestrzeniała się po kontynencie tradycja budowy konstrukcji z wielkich kamieni. Niebawem wszystkie społeczności od Malty, Korsyki, poprzez Półwysep Iberyjski, zachodnią Francję, Brytanię, aż po Skandynawię przyjęły nowe wierzenia związane z rolniczą gospodarką i zaczęły wznosić potężne kamienne budowle. Najstarsze z tych megalitów powstały w Portugalii i we Francji. W tych krajach megality pojawiły się wcześniej, niż w śródziemnomorskiej Europie. Wszędzie rozprzestrzeniał się zwyczaj chowania zmarłych we wspólnych, kamiennych grobowcach. Były to konstrukcje takie, jak wielki kamienny kurhan z komorami grobowymi we wnętrzu z Barnenez w Bretanii (ok. 4800 przed Chr.), czy groby komorowe (long barrows) z terenu Brytanii. Megalityczne groby komorowe i dolmeny upowszechniły się niebawem w zachodniej Europie, począwszy od Półwyspu Iberyjskiego, po Skandynawię. Oznacza to, że na szlakach morskich rozciągających się wzdłuż atlantyckich brzegów Europy wędrowali ludzie niosący ze sobą nie tylko towary, ale także wiedzę i umiejętności techniczne.
Około 4000 lat przed Chr. rolnicy i osadnicy Europy zaczęli budować kolejne megalityczne konstrukcje. Na łąkach i polach zaczęły wyrastać aleje menhirów, przestrzenie otoczone kamienno-ziemnymi wałami i palisadami, oraz kamienne kręgi. Wszystkie te megalityczne założenia są najstarszymi zachowanymi i stojącymi do dziś budowlami w Europie. Niektóre z nich (dolmeny, groby komorowe i korytarzowe, kurhany) były grobowcami, inne świątyniami (kręgi kamienne). Przestrzenie otoczone wałami służyły do wystawiania zwłok zmarłych w celu przyspieszenia rozkładu na wolnym powietrzu. Później pozostałe po dłuższym okresie ekspozycji szkielety grzebano w grobowcach. Ta procedura przypomina późniejsze praktyki wyznawców zaratusztrianizmu (parsów), którzy do dziś wystawiają swoich zmarłych w tzw. wieżach milczenia, po to, by zwłoki spokojnie się rozłożyły. Wielki boom na budowle megalityczne zbiegł się z upowszechnieniem się gospodarki rolniczo-hodowlanej w Europie i zasiedleniem kontynentu przez osadników z Azji Zachodniej. Powstały one najpierw w miejscach, gdzie rolnicy zetknęli się z resztkami mezolitycznych społeczności łowców i zbieraczy i musieli jakoś zaznaczyć swoje panowanie nad przejętymi terytoriami. Megalityczne budowle były właśnie takimi znacznikami terenu, wskazującymi, że grupa, która je wybudowała, objęła w posiadanie okoliczne tereny. Świątynie i groby przodków były więc swego rodzaju aktami własności plemiennej ziemi w epoce, kiedy nie funkcjonowało jeszcze pismo i spisane akty prawne. Kolejne generacje mogły pokazać przybyszom grobowce, w których spoczywały kości ich przodków. W megalitycznych sanktuariach spotykali się na corocznych świętach mieszkańcy okolicznych terenów, by odprawiać obrzędy swej religii. Każda grupa, każde plemię chciało mieć swoje grobowce i sanktuaria pobudowane z wielkich kamieni. Ci, którzy zainicjowali i prowadzili ich budowę posiadali większe zasoby i autorytet, niż inni członkowie lokalnych plemion.
Z biegiem czasu do wznoszenia budowli zaczęto używać coraz większych i coraz liczniejszych głazów. Pomiędzy 4000 a 3300 lat przed Chr. w Carnac na wybrzeżu Bretanii wznoszono wielkie aleje z ustawionych w rzędach pionowych głazów (menhirów). W ich sąsiedztwie powstawały też grobowce w formie kurhanów i dolmenów. Aleje menhirów były usytuowane zgodnie z kierunkami astronomicznymi i zorientowane na punkty wschodów i zachodów Słońa w dniach równonocy i przesileń. Były to prawdopodobnie konstrukcje służące kultowi solarnemu i podstawowej astronomii. W bretońskim Locmariaquer wzniesiono kamienne grobowce (tumulusy). Znajduje się tutaj tzw. Połamany menhir z El Grah, który został tu ustawiony około 4700 lat przed Chr., wraz z 18 innymi pionowymi kamieniami. 700 lat później na skutek trzęsienia ziemi przewrócił się i pękł na kilka części. Mimo to, jest on największym głazem, który został obrobiony, przetransportowany i ustawiony przez neolitycznych mieszkańców Europy. Ważył aż 330 ton i miał ponad 20 metrów wysokości. Około 3600-3100 lat przed Chr. zaczęto budować także wielkie megalityczne świątynie na Malcie (Ġgantija, Tarxien i innne). Były to skomplikowane konstrukcje, wzniesione z wapienia i zdobione reliefami. Posiadały sporo wewnętrznych pomieszczeń. Świątynie i mauzolea maltańskie tworzyły wielkie kompleksy ogrodzone kamiennymi murami. Megalityczne budowle pojawiły się w IV tys. przed Chr. także na Korsyce, Sardynii, we Włoszech, w południowej Francji i w Hiszpanii. Mieszkańcy hiszpańskiego Los Millares wznosili z wielkich głazów potężne fortyfikacje swoich osiedli. Tutejsza ludność zajmowała się głównie pasterstwem, a także metalurgią miedzi. Podobne fortyfikacje budowali mieszkańcy Portugalii, Korsyki i Balearów.
Również w Polsce wznoszono w czasach neolitu budowle z wielkich kamieni. Wznosiły je plemiona związane z tzw. kulturą pucharów lejkowatych i kulturą amfor kulistych na obszarze Kujaw i Pomorza Zachodniego. Około 3000-2200 lat przed Chr. budowano tu tzw. grobowce kujawskie. Były to trapezowate kurhany obstawione dużymi głazami, z kamienną komorą grobową w środku. Grzebano w nich członków plemiennej i rodowej elity. Zazwyczaj kryły jeden lub kilka pojedynczych grobów. Takie grobowce znane są m. in. z miejscowości Sarnowo i Wietrzychowice w województwie kujawsko-pomorskim. Było ich tu dużo więcej. Pozostałości takich grobów odkryto m. in. w okolicach Dolic na Pomorzu Zachodnim, a także na Lubelszczyźnie. Do budowy takich konstrukcji wykorzystywano wielkie głazy narzutowe. Wielkość tych grobowców robi wrażenie. Miały one od 3 do 4 metrów szerokości i od kilkudziesięciu do stu metrów długości. Na południu Polski (w woj. świętokrzyskim) budowano podobne grobowce zwane megaksylonami, związane z kulturą pucharów lejkowatych. Były one wznoszone z ziemi i drewna, niekiedy jedynie z obramowaniem kamiennym. W Słonowicach koło Kazimierzy Wielkiej (woj. świętokrzyskie) największe z nich mają nawet 120 metrów długości. W środku umieszczano obstawioną kamieniami komorę grobową. Potężne grobowce ze Słonowic pochodzą z III-IV tys. przed Chr. Pochowano w nich lokalnych, plemiennych władców, wyposażonych na ostatnią drogę w miedzianą broń i insygnia władzy, oraz towarzyszące im osoby (prawdopodobnie członków rodziny). Wokół zespołu grobowców w Słonowicach wyrosło cmentarzysko i plac otoczony wałami ziemnymi. Grobowce stały się miejscem kultu, związanego z przodkami i pochowanymi tu członkami elity.
Niewątpliwe najbardziej znanym przykładem budowli megalitycznej jest kromlech (krąg kamienny) Stonehenge na Równinie Salisbury w hrabstwie Wiltshire w Wielkiej Brytanii. Ten potężny monument był wznoszony i przebudowywany w kilku fazach, począwszy od 3100 lat przed Chr. To właśnie wtedy ludzie zamieszkujący Równinę Salisbury wykopali okrągły rów i z wykopanej kredowej ziemi wznieśli niski nasyp wzdłuż jego brzegów. Całe założenie miało 110 metrów średnicy. W środku okręgu wykopano 56 jam, zwanych jamami Aubrey’a (od nazwiska XVII-wiecznego angielskiego antykwariusza, Johna Aubrey’a, który był ich odkrywcą). W tych jamach miano zapewne umieścić drewniane słupy, lub pionowe kamienie. W jednej z tych jam znaleziono skremowane szczątki ludzkie, należące do całej grupy osób różnej płci i wieku. Analizy izotopowe tych szczątków wykazały, że należały one do osób, które nie pochodziły z okolicy i zostały tu pogrzebane około 3000 lat przed Chr. Niektóre jamy służyły zatem do kremacji zmarłych. Około 3000 lat przed Chr. na terenie kompleksu wzniesiono pierwsze konstrukcje drewniane, po których postały jamy, w których umieszczono słupy. Nadal chowano szczątki ludzkie w jamach i okrągłym wykopie otaczającym całą strukturę. Około 2600 lat przed Chr. w środku całej konstrukcji wykopano dwa koncentryczne kręgi jam, w których miano umieścić stojące pionowo kamienie. Ze Wzgórz Preseli w Walii sprowadzono 80 bloków dolerytu wydobytych i obrobionych w tamtejszych kamieniołomach. Ustawiono je w dwa półkola w środku monumentu, tak samo jak wielki głaz, znany jako Kamień Ołtarzowy (wielki blok piaskowca z formacji Senni w Walii). Już wtedy północno-wschodnie wejście do monumentu było skorelowane z punktami zachodu słońca w dniach letniego i zimowego przesilenia. Na zewnątrz, na linii północno-wschodniego wejścia ustawiono wielki menhir z piaskowca zwany Heel Stone. Obok niego ustawiono jeszcze kilka innych pionowych kamieni. W pobliżu wewnętrznej strony kręgu ziemnego ustawiono cztery pojedyncze kamienie, tzw. Station Stones. Później małe menhiry tworzące środkową część monumentu zostały usunięte, a jamy zasypane. Około 1600/2400-2300 lat przed Chr. budowniczowie wznieśli dużo większą i bardziej okazałą konstrukcję, która miała przyćmić poprzednie założenia. Z odległych o 30 km wychodni kamienia sprowadzono 30 potężnych bloków sarsenu (rodzaj piaskowca), które zostały starannie obrobione. Ustawiono je potem w formie tzw. trylitów, czyli dwóch kamieni z jednym poprzecznym, leżącym na ich szczycie. Głazy zostały połączone sposobem na czop i gniazdo. Trylity ustawiono w koło o średnicy 33 metrów. W środku tego pięć podobnych trylitów ustawiono w podkowę. Aby wybudować te dwie wielkie konstrukcje potrzeba było w sumie 75 starannie obrobionych bloków sarsenowych. Bloki ważyły od 10 do 45 ton. W ten sposób powstała wielka megalityczna świątynia, zbudowana z materiałów sprowadzonych z daleka. Pomiędzy 2400 a 1930 r. przed Chr. wewnątrz wielkiego koła z trylitonów ustawiono koło z dolerytowych menhirów. W późniejszym okresie, pomiędzy 1930 a 1600 r. przed Chr. i później dokonano kilku zmian, usuwając i przestawiając niektóre kamienie.
Czym zatem był ten imponujący monument? Kto i jak go zbudował? Opracowano oczywiście wiele hipotez na temat przeznaczenia Stonehenge, ale najbardziej prawdopodobna i najlepiej udokumentowana jest ta, która uważa je za pradziejowe sanktuarium związane z kultem zmarłych i astronomią. Było to nie tylko sanktuarium, ale także centrum terenu, który ówcześni mieszkańcy Brytanii uważali za święty. W sąsiedztwie monumentu znajduje się ponad 350 grobów kurhanowych, co świadczy o tym, że ludzie chcieli być chowani w cieniu tej budowli. W okolicy zbudowano wiele innych miejsc związanych z kultem religijnym. Niedaleko usypano 40-metrowej wysokości ziemny kopiec Silbury Hill (około 2500 lat przed Chr.). Obok niego ustawiono kolejny kamienny krąg w Avebury, oraz megalityczny grób West Kennet Long Barrow (około 3700 lat przed Chr.). Oprócz tego w okolicy znajdowały się aleje menhirów, pojedyncze kamienie i aleje oraz przestrzenie ogrodzone drewnianymi palami. Wielka aleja flankowana drewnianymi belkami łączyła Stonehenge z nabrzeżem nad rzeką Avon. W pobliżu znajdowało się ufortyfikowane osiedle Durrington Walls i kolista konstrukcja drewniana zwana Woodhenge. Stonehenge było zatem centrum obszaru uważanego przez ludzi neolitu i epoki brązu za święty i ważny dla ich wierzeń. Cały okoliczny krajobraz miał znaczenie dla ich kultu religijnego. Była to wielka połać terenu, rytualnego krajobrazu rozciągającego się nad rzeką Avon. Spora ilość grobów i szczątków ludzkich odkryta w okolicy Stonehenge i w okolicy monumentu świadczy o tym, że było to miejsce kultu zmarłych przodków. Przybywali tu nie tylko mieszkańcy Brytanii, ale także ludzie spoza wyspy. Archeolodzy na podstawie badań izotopowych stwierdzili, że w pobliżu megalitu pochowano m. in. chłopca pochodzącego znad Morza Śródziemnego (ok. 1550 przed Chr.), mężczyzny z obszaru dorzecza górnego Renu (z terenów dzisiejszych Niemiec, bądź Szwajcarii, ok. 2300 przed Chr.), czy też innego dorosłego mężczyzny z Bretanii. Na miejscu urządzano wielkie święta i uroczystości ówczesnej religii. Pomiędzy 2600 a 2400 r. przed Chr. odbywały się tu wielkie, rytualne uczty, w których mogło brać udział nawet cztery tysiące ludzi. Ich pozostałością są liczne kości zwierzęce i naczynia. Kolejne analizy izotopowe zębów zwierząt wskazują, że sprowadzano tu zwierzęta hodowlane aż z dalekiej Szkocji. Ale świątynia Stonehenge była nie tylko miejscem kultu zmarłych, ale także obserwatorium astronomicznym, związanym z kalendarzem i ruchem ciał niebieskich. Ówczesna religia była silnie związana ze zjawiskami astronomicznymi, które ludzie mogli obserwować na nocnym niebie. Dokładne badania megalitycznej świątyni Stonehenge wykazały, że ludzie neolitu i epoki brązu dysponowali sporą wiedzą i umiejętnościami w zakresie budownictwa, geometrii, matematyki i astronomii. Zjawiska astronomiczne, związane ze zmianami pór roku i terminami prac rolnych były dla ówczesnych ludzi niezwykle ważne, W końcu rolnictwo było jednym z podstawowych sektorów gospodarki w neolicie i epoce brązu. Okazuje się, że kromlech Stonehenge był ściśle związany z ruchami Słońca i Księżyca na sferze niebieskiej i ich pozycją w najważniejszych dniach roku. W 1963 roku amerykański astronom Gerald Hawkins przeprowadził badania Stonehenge za pomocą komputera, poszukując korelacji między poszczególnymi elementami monumentu, a punktami wschodu i zachodu Słońca, Księżyca i innych ciał niebieskich, wykrył 13 bardzo dokładnych korelacji, oraz wiele innych, nieco mniej precyzyjnych. Większość z nich była związana z określonymi pozycjami Słońca i Księżyca na niebie. Hawkins stwierdził, że 56 jam Aubreya mogło służyć do przewidywania zaćmień Księżyca. Wnioski Hawkinsa były później krytykowane, ale nie ulega wątpliwości, że z pomocą postawionych w kompleksie monumentów można było obserwować wschody i zachody Słońca w dniach przesileń i równonocy. Tzw. Heel Stone i aleja prowadząca do monumentu były zorientowane na punkty wschodu Księżyca. Elementy trylitów i niektóre ze Station Stones skorelowane są z punktami wschodu i zachodu Słońca w dniach zimowego i letniego przesilenia. Takie same korelacje wykazywały drewniane pale wcześniej ustawione na terenie tego założenia. Oznacza to, że przynajmniej pewne elementy megalitu ustawiano na podstawie prowadzonych przez lata obserwacji astronomicznych. Dziś wiadomo już, że największym świętem w Stonehenge było przesilenie zimowe. To wtedy na równinie wokół megalitu zbierały się tłumy ludzi, by uczestniczyć w uroczystościach po których zarzynano zwierzęta i przystępowano do wielkiej uczty. Jest prawdopodobne, że miejscowy kult wiązał się niestety z dokonywanymi od czasu do czasu ofiarami z ludzi. W grobie pochodzącym z około 2130 r. przed Chr., wykopanym w pobliżu wejścia do kompleksu odkryto szkielet młodego człowieka, który został zastrzelony z łuku (o czym świadczą krzemienne groty strzał wbite w jego żebra), a potem zakopany w jamie. Najprawdopodobniej złożono go w ofierze. Sama ofiara też była łucznikiem, o czym świadczy znaleziona na jego ramieniu kamienna płytka łucznicza. Być może młodzieniec chciał dostać się do sanktuarium na własną rękę i został zabity przez strażników. Około 2300 lat przed Chr., na terenie pobliskiej konstrukcji drewnianej Woodhenge złożono w ofierze 3,5-letnią dziewczynkę, którą zabito ciosem topora w głowę i umieszczono w płytkim grobie. W sąsiedztwie innych budowli megalitycznych w południowej Brytanii także składano ludzi w ofierze.
Budowniczowie Stonehenge dysponowali nie tylko umiejętnościami inżynieryjnymi i technicznymi. Kontrolowali także ludzi i zasoby, bez których nie można byłoby wznieść tak wielkiej budowli. Budowa Stonehenge przypadała na okres późnego neolitu (przez brytyjskich archeologów zwany okresem Meldon Bridge – 3000-2500 przed Chr.) i wczesnej epoki brązu, kiedy na Wyspach zaczęło się upowszechniać użycie metali, a mieszkańcy coraz śmielej uczestniczyli w dalekosiężnym handlu na szlakach morskich i lądowych. Brytania była coraz bardziej eksploatowana rolniczo i podlegała systematycznemu wylesieniu. Wyspę zamieszkiwała wtedy neolityczna, przedindoeuropejska ludność, spokrewniona z rolniczą populacją Półwyspu Iberyjskiego, co można było stwierdzić na podstawie badań DNA szczątków ludzkich z tego okresu. Pod koniec III tys. przed Chr. na Wyspy przeniknęli wędrowni konni łucznicy, kupcy i poszukiwacze metalu związani z tzw. kulturą pucharów dzwonowatych, którzy przybyli tu z doliny dolnego Renu. Byli to ludzie, których przodkowie pochodzili w dużej części ze stepu pontyjskiego. To zapewne oni przynieśli do Brytanii języki z rodziny indoeuropejskiej i dokonali wymiany miejscowej populacji, asymilując, lub pokonując w walce miejscowych. Przynieśli ze sobą nowe umiejętności w zakresie metalurgii, wytwarzania napojów alkoholowych, oraz nowe wierzenia obrządek pogrzebowy. Dzięki nim Brytania nawiązała nowe kontakty handlowe w Europą i ziemia położonymi dalej. Była to jedna z wielu inwazji i kolonizacji w długich dziejach Wysp Brytyjskich. Budowę Stonehenge rozpoczęli zamieszkujący Brytanię rolnicy, których przodkowie przybyli tu aż ze wschodniej części Morza Śródziemnego. Jednak ostatnie zmiany i przebudowy konstrukcji należy przypisać ludziom kultury pucharów dzwonowatych i ich potomkom z pierwszej połowy II tys. przed Chr. 2300 lat przed Chr. w Amesbury, w okolicach Stonehenge został pochowany wojownik należący do wspomnianej kultury. Zaopatrzono go w miedziane sztylety, groty strzał, płytkę łuczniczą, narzędzia krzemieniarskie i metalurgiczne, naczynia, a także złote ozdoby (najstarsze przedmioty ze złota znalezione na terenie Brytanii). Analiza izotopowa szkliwa zębowego tego człowieka wskazuje, że nie pochodził on z Wyspy, ale był przybyszem z kontynentu. Przywędrował tu z regionu alpejskiego (najprawdopodobniej z terenów dzisiejszej Szwajcarii) i przyniósł ze sobą rozwinięte umiejętności metalurgiczne. Poszukiwał złóż i zarabiał na życie jako specjalista w zakresie metalurgii. Przybył z daleka i przywiózł ze sobą egzotyczne dobra, osiedlając się w Brytanii. Został pochowany w pobliżu jednego z najbardziej czczonych sanktuariów w kraju. Być może wziął udział w budowie wielkiego megalitu, choć ostatnio archeolodzy wątpią, czy tak rzeczywiście było.
Zarówno Göbekli Tepe, Carnac, Stonehenge, jak i inne budowle z wielkich kamieni wzniesiono za pomocą prostych, acz pomysłowych technik i urządzeń dostępnych ludziom tamtych czasów. Doświadczenia prowadzone w ramach archeologii eksperymentalnej wykazały, że budowa megalitycznych konstrukcji nie przekraczała możliwości ówcześnie żyjących ludzi. Budowa kamiennych monumentów, począwszy od podjęcia decyzji i planowania wymagała wykonania wielu skomplikowanych, żmudnych i pracochłonnych czynności. Plemienne elity i przywódcy musieli podjąć decyzję o budowie, wybrać odpowiedni czas, poczynić obliczenia dotyczące potrzebnej siły roboczej i materiałów, sporządzić projekt i plan, obliczyć koszty. Budowniczowie musieli wybrać odpowiednie rodzaje kamienia, z których należało wykuć kamienne bloki i opracować sposoby ich transportu na plac budowy. Trzeba było sporządzić liny, drewniane rolki, sanie i inne urządzenia konieczne do transportu. Kamienie trzeba było wydobyć z wychodni lub złoża. W kamieniołomach wydobywano i obrabiano bloki za pomocą narzędzi z kamienia i poroża. Używano kamiennych tłuków, dłut i pobijaków, a także drewnianych klinów polewanych wodą, za pomocą których rozszczepiano bloki i odspajano je od podłoża. W ten sposób można było obrabiać piaskowiec, doleryt, wapień, a nawet granit. Tłuki i dłuta wykonane ze skał twardszych, niż pozyskiwany surowiec były tu wystarczające. Oczywiście wydobywanie i wykuwanie bloków było bardzo pracochłonne i długotrwałe. Uderzeniami kamiennych młotów i tłuków kształtowano potem same głazy. Ślady tych prac zachowały się na ich powierzchni. Później trzeba było przetransportować materiał budowlane, czyli wielkie głazy, na miejsce, gdzie zamierzano wznieść megalit. Transport wielkich kamieni był wielkim problemem technicznym, który z powodzeniem rozwiązali ludzie neolitu, co potwierdziły eksperymenty archeologiczne. Wielotonowe bloki kamienne transportowano na dalekie odległości przede wszystkim za pomocą sań, włóka i drewnianych rolek. Takich metod transportu używano w niektórych regionach Europy (Irlandia, Alpy, Skandynawia) jeszcze w początkach XX wieku. Eksperymenty wykazały, że ważący 1,6 tony blok dolerytu może z powodzeniem ciągnąć po w gruncie lub rolkach 14 (w przypadku zastosowania rolek) lub 32 osoby. Obliczenia dokonane po eksperymentach przez archeologów wykazały, że do transportu wystarczy 16 wprawionych w tej pracy mężczyzn na tonę ładunku. Warto pamiętać, że już pod koniec IV i w III tys. przed Chr. budowniczowie megalitów mogli korzystać z pojazdów kołowych (wozów) i siły zwierząt pociągowych (przede wszystkim wołów). Zsuwanie bloków w dół zboczy wzniesień i odpowiedni dobór szlaku znacznie ułatwiały transport. W grę wchodził także transport wodny. Wielkie kamienie można było przewozić na specjalnie skonstruowanych barkach rzekami, jeziorami i na krótkich odcinkach morskich. Tratwy budowano z pni drzewnych lub ze związanych łodzi-dłubanek. Wielkie głazy wznoszono za pomocą drewnianych lub ziemnych platform i ramp. Można było się posłużyć stopniowo podnoszonym drewnianym podwyższeniem, lub pochyłą ziemną (albo drewnianą rampą. Można też było podnosić bloki za pomocą wielkich dźwigni. W 1979 roku w Bougon w zachodniej Francji przeprowadzono eksperyment, w trakcie którego 32-tonowy kamienny blok został podniesiony do pionu przez 20 osób operujących drewnianymi dźwigniami. Aby umieścić stojące bloki na miejscu, należało wykopać odpowiednio głębokie jamy. Do umieszczania poziomych głazów na szczycie innych (tak jak w przypadku kromlechów i dolmenów) służyły pochyłe rampy, lub drewniane platformy. Egzamin zdawały także odpowiedniej długości dźwignie drewniane, za pomocą których wciągano głazy na szczyt konstrukcji. Taką właśnie metodę z powodzeniem przetestował czeski inżynier Pavel Pavel. Późniejsze, staroegipskie doświadczenia z transportem, ustawianiem i zestawianiem wielkich bloków kamiennych, posągów i obelisków, pokazują że praca za pomocą tych prostych technik była nie tylko możliwa, ale także w pełni efektywna. Pradziejowi inżynierowie mieli zatem do wyboru sporo skutecznych metod wznoszenia budowli z ogromnych kamieni.
Wielkie europejskie megality z czasów Stonehenge powstawały w epoce kiedy na Bliskim Wschodzie i nad Nilem potężni władcy i kapłani budowali pierwsze organizmy państwowe, wznosili miasta i wielkie grobowce (IV-III tys. przed Chr.). W wielu miejscach poza Europą tradycja megalityczna żyła nadal. W Palestynie i w Transjordanii około 3000 lat przed Chr. nadal stawiano megalityczne budowle. Tak naprawdę budowano je na szerokim obszarze od gór Taurus po Jemen. Stojące pionowo menhiry oraz dolmeny można do dziś oglądać w Syrii, Izraelu, Libanie, Jordanii, Arabii, Saudyjskiej, Jemenie, a nawet w północnym Iraku. Najwięcej dolmenów i innych konstrukcji kamiennych postawiono w Ryftowej Dolinie Jordanu, na Wzgórzach Golan i w Hauranie. Jednym z największych bliskowschodnich monumentów megalitycznych jest pochodzący z okresu 3000-2700 lat przed Chr. (a więc z wczesnej epoki brązu) grobowiec zwany Gilgal Refaim (Rujm el-Hiri). Jest to wielka kolista konstrukcja zbudowana z bazaltowych kamieni, w formie koncentrycznych kół otaczających centralny grobowiec. Było to także miejsce kultu przodków. Budowa tego wielkiego monumentu wymagała 25 tys. dni roboczych pracy. Budowla była zorientowana według niektórych gwiazd oraz punktów wschodu i zachodu Słońca w dniach przesileń i pełniła też funkcję obserwatorium astronomicznego. Stawianie pionowych kamieni miało na Bliskim Wschodzie bardzo długą tradycję i miało ścisły związek z ówczesnymi religiami. Kult świętych kamieni był tu powszechny jeszcze przez wiele setek lat. O megalitach i związanych z nimi kultach wspomina także „Pismo Święte”. Najbardziej czytelnym nawiązaniem jest zapisana w „Księdze Rodzaju” historia patriarchy Jakuba, który po objawieniu Boga, którego doznał w miejscu nazwanym Betel, ustawił tu poświęcony kamień (betyl): „(…) I zdjęty trwogą rzekł: «O, jakże miejsce to przejmuje grozą! Prawdziwie jest to dom Boga i brama nieba!» Wstawszy więc rano, wziął ów kamień, który podłożył sobie pod głowę, postawił go jako stelę i rozlał na jego wierzchu oliwę. I dał temu miejscu nazwę Betel. - Natomiast pierwotna nazwa tego miejsca była Luz. Po czym złożył taki ślub: «Jeżeli Pan Bóg będzie ze mną, strzegąc mnie w drodze, w którą wyruszyłem, jeżeli da mi chleb do jedzenia i ubranie do okrycia się i jeżeli wrócę szczęśliwie do domu ojca mojego, Pan będzie moim Bogiem. Ten zaś kamień, który postawiłem jako stelę, będzie domem Boga. Z wszystkiego, co mi dasz, będę Ci składał w ofierze dziesięcinę». (…)” (Rdz 28, 17-22). Mieszkańcy Lewantu i innych zakątków Bliskiego Wschodu rzeczywiście ustawiali pionowe kamienie i namaszczali je oliwą i winem, składali też przed nimi ofiary i odprawiali modły. Stojące pionowo menhiry pełniły też funkcję kamieni granicznych: „(…) Granicą wschodnią było Morze Słone aż do ujścia Jordanu. Granica po stronie północnej rozpoczynała się od zatoki morza przy ujściu Jordanu, po czym ciągnęła się do Bet-Chogla, przechodziła na północy do Bet-Araba i wznosiła się do Kamienia Bohana, potomka Rubena. (…)” (Joz 15,5-7). Samuel ustanowił granicę między Filistynami i Izraelitami stawiając specjalny kamień: „(…) Potem Samuel wziął jeden kamień i ustawił między [miastami] Mispa a Jeszana, nazywając go Eben-Haezer, mówiąc: «Aż dotąd wspierał nas Pan». (…)” (1 Sm 7, 12). „Biblia” wspomina o kamieniach stawianych wzdłuż dróg, na grobach, w miejscach odbywania sądów i składania przysiąg. Przy kamieniach składano ofiary dziękczynne i przebłagalne. Z nieobrobionych kamieni często wznoszono ołtarze ofiarne. Na znak przymierza stawiano stosy kamieni i stele (Rdz 31, 44-45). Przed otrzymaniem Prawa od Boga na Synaju Mojżesz ustawił 12 pionowych kamieni reprezentujących plemiona izraelskie wokół ołtarza, na którym złożył ofiarę całopalną i biesiadną (Wj 24, 4-8). Przed przekroczeniem Jordanu przez Izraelitów Mojżesz i Jozue wystawili kamienny monument (być może krąg kamienny) w Gilgal (Joz 4,19–20). Ten krąg oglądali pielgrzymi zdążający do Ziemi Świętej jeszcze w IV w. po Chr. Wspominano o nich jeszcze w XII wieku. Kamienne budowle były też związane z kultem bóstw pogańskich, tak jak ołtarze i kamienie wystawiane przez kapłanów Baala, którzy propagowali ten kult w Izraelu w czasach króla Achaba (1 Krl 18, 20-40). Prorocy izraelscy walczyli potem ze starymi przejawami kultu, związanymi m. in. z kamiennymi konstrukcjami. Z megalitycznymi budowlami wiązały się szokujące rytuały, niezgodne z kultem Jedynego Boga. Ofiary z ludzi, zwłaszcza z dzieci, oraz ofiary składane pogańskim bóstwom były na porządku dziennym. W czasach biblijnych megalityczne monumenty mogły zatem służyć różnym celom. Były zarówno znakami obecności Boga, jak i przedmiotami kultu pogańskiego, zależnie od okoliczności. Tak samo jak wszędzie, wiązano je często z astronomią i kalendarzem.
W różnych miejscach świata stawiano jeszcze przez tysiące lat megalityczne budowle. Choć w Europie stopniowo zarzucono ich wznoszenie, to na Sardynii pomiędzy 1900 a 730 r. przed Chr. budowano potężne kamienne wieże zwane nuragami. Zresztą jeszcze w III tys. przed Chr. Sardyńczycy wznosili liczne menhiry, dolmeny i ołtarze megalityczne. Nuragi budowane z wielkich, obrobionych kamieni konstrukcje służyły mieszkańcom jako ufortyfikowane mieszkania i twierdze. Nuragi mogły być ufortyfikowanymi domami władców i zwykłych mieszkańców wyspy, a także świątyniami. Były trudne do zdobycia i ułatwiały obronę przed najeźdźcami. Ludność bogatej w rudy metali Sardynii toczyła w epoce brązu częste walki wewnętrzne. Konflikty były endemiczne i wyspiarze musieli bronić swoich rodzin i majątku. Nuragi okazały się najlepszym rozwiązaniem problemu bezpieczeństwa. Kultura nuragów dominowała na Sardynii aż do czasów, kiedy przybyli na wyspę Rzymianie w 283 r. przed Chr. Wokół nuragów powstawały większe osady, podobne do późniejszych podgrodzi i podzamczy. Mieszkańcy bogacili się na metalurgii i handlu morskim z krajami śródziemnomorskimi (m. in. z mykeńską Grecją, Cyprem, Kretą). Nie zarzucili jednak budowania tradycyjnych nuragów. W Hiszpanii i Portugalii megalityczne grobowce i twierdze wznoszono jeszcze w niektórych miejscach w epoce miedzi i brązu. W II tys. przed Chr. tego rodzaju konstrukcje powstawały jeszcze w Szkocji, Skandynawii i w niektórych krajach śródziemnomorskich. Tradycja megalityczna w świecie śródziemnomorskim i w Europie wygasła około 1200 lat przed Chr., po inwazji Ludów Morza na kraje Bliskiego Wschodu, kiedy to skończyła się epoka brązu. Ale w innych miejscach na świecie megality budowano nadal. W II i na początku I tys. przed Chr. megalityczne grobowce (dolmeny) budowała ludność północnych Chin i Półwyspu Koreańskiego. W Indiach pierwsze megality powstawały już około 5000 lat przed Chr. Megalityczna kultura kwitła w południowej części subkontynentu jeszcze w epoce żelaza, począwszy od 1000 r. przed Chr., aż do 100 r. przed Chr. Mieszkańcy tych obszarów wytwarzali narzędzia i broń z metalu i jednocześnie budowali kamienne grobowce (dolmeny) i stawali konstrukcje z pionowych kamieni, a także wielkie kamienne figury. W Indonezji i Melanezji zamieszkujące te archipelagi ludy austronezyjskie wznosiły megalityczne budowle, przede wszystkim grobowce, używając prostych technik, jeszcze w XIX i na początku XX wieku. Na indonezyjskiej wyspie Nias przetrwała do naszych czasów jedyna żywa megalityczna kultura.
Wraz upływem czasu opuszczone megalityczne budowle niszczały i obrastały legendami i fantastycznymi opowieściami. Niektóre były wtórnie wykorzystywane w następnych stuleciach.
Literatura
C. Renfrew, P. G. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, vol. 1-3, Cambridge, 2014.
C. Renfrew, P. G. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2005.
Ch. Scarre, The human past: world prehistory and the development of human societies, London, 2009.
Z. Krzak, Megality świata, Wrocław, 2001.
R. Castleden, The Making of Stonehenge, London, New York, 2002.
B. Fagan, N. Durani, People of the Earth : An Introduction to World Prehistory, New York, London, 2019.
A. K. Wróblewski, D. Artymowski, J. Lech, A. Niwiński, A. Reiche, E. Słuszkiewicz, M. Ziółkowski, Z powrotem na ziemię. Spór o pochodzenie cywilizacji ludzkich, Warszawa, 2000.
B. Cunliffe, The Oxford Illustrated History of Prehistoric Europe, Oxford, 2001.
K. Feder, The Past in Perspective: An Introduction to Human Prehistory, Oxford, 2016.
D. H. Kelley, E. F. Milone, Exploring Ancient Skies : An Encyclopedic Survey of Archaeoastronomy, New York, 2005.
K. Schmidt, Göbekli Tepe, Southeastern Turkey. A Preliminary Report on the 1995-1999 Excavations, Paléorient, 2000, vol. 26, n°1. s. 45-54.
K. Schmidt, Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs, Documenta Praehistorica, XXXVII (2010), s. 239-256.
D. Calado, F. Nocete, et al., Some stones can speak! the social structure, identity and territoriality of SW atlantic Europe complex appropriator communities reflected in their standing stones, (w:) Monumental Questions: Prehistoric Megaliths, Mounds, and Enclosures. British Archaeological Reports (BAR), Int. Series 2122. Oxford, 2010, s. 7-15.
A. Fitzpatrick, In his hands and in his head: The Amesbury Archer as a metalworker, (w:) Bronze Age Connections Cultural Contact in Prehistoric Europe, P. Clark (red.), Oxford, Oakville, 2009, s. 176-188.
A. Lebeuf, What does the Bible tell us about Megaliths?, Studia Religiologica 45 (1) 2012, s. 37–56.
J. Sudyka, The “Megalithic” Iron Age Culture in South India – Some General Remarks, Analecta Archaeologica Ressoviensia 5, 2010, s. 359–401.
.jpg)
.jpg)
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz