Archeologia, starożytność, przeszłość...: Archeoastronomia

Jedną z ciekawszych subdyscyplin archeologii jest rozwijająca się prężnie od kilkudziesięciu lat archeoastronomia. Zajmuje się ona badaniami nad wiedzą astronomiczną w dawnych epokach (szczególnie w prehistorii), rolą nieba i obiektów oraz zjawisk astronomicznych w minionych kulturach i systemach wierzeń, dawnych kalendarzy i sposobów mierzenia czasu, a także związków dawnych budowli i konstrukcji z astronomią. Archeoastronomia jest dziedziną interdyscyplinarną, wykorzystującą wiedzę astronomiczną, matematyczną, geodezyjną, historyczną i archeologiczną. Już w XVIII i XIX wieku badacze dostrzegali związki słynnych monumentów z odległej przeszłości (takich jak megalityczna budowla Stonehenge, czy Mauzoleum Augusta w Rzymie). Od dawna wiedziano też, że niebo i ciała niebieskie pełniły ważną rolę w wierzeniach starożytnych ludów. Wydana w 1894 roku książka brytyjskiego astronoma J. N. Lockyera „The dawn of astronomy. A study of the temple-worship and mythology of the ancient Egyptians” stała się początkiem naukowych poszukiwań na tym polu. Ale dopiero w latach 60-tych i 70-tych XX wieku prace Alexandra Thoma i Geralda Hawkinsa, którzy poszukiwali astronomicznych konotacji budowli megalitycznych zapoczątkowały współczesne, systematyczne studia archeoastronomiczne. Były one już mocno osadzone w kontekście danych antropologicznych i historycznych, oraz oparte o skrupulatne pomiary. Studiowanie tych zagadnień wymaga nie tylko znajomości podstawowych prawideł astronomii i mechaniki nieba, ale także rozległej wiedzy o dawnych kulturach, znajomości statystyki i umiejętności dokonywania precyzyjnych pomiarów. Dzięki tym badaniom okazało się, że pierwsze obserwacje astronomiczne, którymi zajmował się człowiek miały miejsce już w głębokich pradziejach, a zjawiska zachodzące na niebie były integralną częścią systemów religijnych i wiedzy w przeszłości. Obserwacje astronomiczne dokonywane w przeszłości mają wielkie znaczenie także dla chronologii. Do standardowych metod stosowanych w archeoastronomii należy badanie astronomicznej orientacji dawnych budowli, konstrukcji, stanowisk archeologicznych i wybranych elementów krajobrazu.

Następstwo dnia i nocy, a także ruch ciał niebieskich po sferze niebieskiej musiały być jednymi z pierwszych zjawisk przyrodniczych, jakie zaobserwował człowiek. Pierwsze obserwacje astronomiczne miały miejsce już w paleolicie. Aleksander Marschack w 1965 roku przyjrzał się bliżej fragmentowi kości renifera odkrytemu w 1911 roku w Abri Blanchard w dolinie Dordogne we Francji. Była ona pokryta wgłębieniami i nacięciami. Marschack doszeł do wniosku, że 69 wgłębień stanowi zapis faz Księżyca. Kość pochodzi sprzed 30 tys. lat, co oznacza, że już w okresie górnego paleolitu łowcy-zbieracze zwrócili uwagę na zjawiska związane z Księżycem. Kość z Abri Blanchard byłaby zatem prostym kalendarzem księżycowym. Pokryta nacięciami kość z Ishango nad Jeziorem Edwarda w Afryce Środkowej (Republika Kongo), pochodząca sprzed 20 tys. lat jest jednym z najstarszych zapisów natury matematycznej i może być związana z notacją faz Księżyca. Na paleolitycznych kościanych płytkach z Grotte de Thaïs badanych przez Alexandra Marshacka odkryto ślady zapisu faz Księżyca, co jest dowodem, że proste zjawiska astronomiczne obserwowano już ok. 12 tys. lat temu. Choć wiele z interpretacji A. Marschacka jest dziś kwestionowanych przez część badaczy, to niewątpliwie wskazał on, że początki obserwacji i myśli astronomicznej miały miejsce w paleolicie.

W neolicie wcześni rolnicy obserwowali niebo i zjawiska na nim zachodzące jeszcze wnikliwiej, niż ich przodkowie. Wielką wagę przywiązywano do ruchów Słońca i Księżyca widocznych na sferze niebieskiej. Wykazano także związek przynajmniej części budowli megalitycznych z astronomią. Ich elementy były orientowane na punkty wschodu i zachodu Słońca w dniach równonocy i przesileń. Tak było m. in. w przypadku kromlechu Stonehenge i grobowca korytarzowego Newgrange. Odkrycie budowli megalitycznej z Nabta Playa na Pustyni Zachodniej w Egipcie przez Amerykanina F. Wendorfa i prof. Romualda Schilda (polskiego archeologa z Polskiej Akademii Nauk) uświadomiło badaczom, jak głębokie korzenie mają neolityczne obserwacje astronomiczne. Monument pochodzi z okresu późnego neolitu (ok. 7500-5400 lat temu = ok. 5500-3400 lat przed Chr.) i został wzniesiony na miejscu wyschniętego jeziora z okresu wczesnego holocenu. Już w środkowym neolicie obszar ten stanowił centrum ceremonialne dla koczowniczych pasterzy. Kiedy ok. 7500 lat temu region dotknęła gwałtowna susza i pustynnienie znaczenie tego centrum ceremonialnego wzrosło. W Nabta Playa i w pobliskim Gilf Kebir znajdowały się bowiem źródła wody. Pasterze zaczeli tu umieszczać pochówki bydła i wybudowali około 30 megalitycznych struktur. Najlepiej znaną z nich jest tzw. Krąg Kalendarzowy z Nabta Playa, wzniesiony ok. 6800 lat temu. Jest to krąg 14 niskich kamieni wkopanych pionowo w powierzchnię piaszczystego wzgórka. Jego średnica wynosi 4 metry. Usytuowanie kręgu związane było przypuszczalnie z obserwacjami astronomicznymi i kalendarzem. Dzięki niemu można było obserwować moment przejścia Słońca przez zenit, 2 czerwca i 16 lipca. Jest to zjawisko możliwe do zaobserwowania na południe od Zwrotnika Raka i związane ze wschodem gwizdy Syriusz (tak istotnej dla religii starożytnych Egipcjan) i początkiem pory deszczowej. Inne kamienie związane były z datą przesilenia letniego w czerwcu. Wydarzenia astronomiczne wyznaczały prawdopodobnie daty ceremonii religijnych. Wierzenia religijne praktykowane w Nabta Playa prawdopodobnie miały wpływ na późniejszy kształt religii i światopoglądu starożytnych Egipcjan. Rola i symbolika bydła w kulcie religijnym, oraz znaczenie obserwacji astronomicznych stały się ważnymi elementami w późniejszej religii egipskiej. Kolejne megalityczne struktury w Nabta Playa (tzw. Wzgórze Pierścienia, Złożona Struktura A) także wykazują związek z obserwacjami astronomicznymi: dniami równonocy, gwiazdami Arktur i Syriuszem oraz Alfa Centauri i gwiazdami Pasa Oriona. Religia neolitycznych pasterzy z egipskiej Pustyni Wschodniej wielkie znaczenie musiała zatem przypisywać zjawiskom zachodzącym na niebie. Gwiazdy miały też znaczenie dla wędrowców poruszających się po wielkich przestrzeniach Sahary jako pomoc nawigacyjna. Ich znaczenie wzrosło jeszcze bardziej, kiedy na skutek holoceńskich zmian klimatycznych Sahara z sawanny zaczęła zmieniać się w suchą i gorącą pustynię. Wczesno- i środkowoneolityczne społeczności rolnicze w Europie także zwracały uwagę na ruch ciał niebieskich, czego dowodem mogą być tzw. rondele, czyli okrągłe ziemne budowle złożone z koncentrycznych fos i wałów. Wejść do tych budowli często były nakierowane na miejsca wschodu lub zachodu Słońca w określonych dniach (np. w czasie przesileń).

Słynny, wybudowany około 3200 lat przed Chr. megalityczny grobowiec korytarzowy Newgrange w dolinie rzeki Boyne w Irlandii stanowi wspaniały przykład budowli wzniesionej w związku z obserwacjami Słońca, związanymi najprawdopodobniej z ówczesnymi koncepcjami religijnymi. Oś symetrii i korytarz grobowca prowadzący do wewnętrznej komory pokrywa się z kierunkiem wschodu Słońca w dniu przesilenia zimowego. Właśnie w tym dniu promienie wschodzącego na doliną Boyne Słońca wpadają przez okienko nad wejściem do grobowca do wnętrza, rozświetlając korytarz i komorę grobową. W komorze grobowej znajdowały się szkielety zmarłych, należących do miejscowej społeczności neolitycznych rolników. Wskazuje to na powiązanie kultu zmarłych przodków i wiary w życie po śmierci ze zjawiskami astronomicznymi i ze Słońcem. W 1989 roku T. P. Ray, fizyk i astronom z Uniwersytetu w Dublinie, zbadał Newgrange, potwierdzając dokładność usytuowania grobowca w stosunku do wschodzącego w dniu przesilenia zimowego Słońca, uwzględniając zmianę nachylenia osi Ziemi w ciąg u tysięcy lat. Grobowiec był zatem nie tylko miejscem pochówku, ale prawdopodobnie także rodzajem świątyni Słońca. Z kolei krąg kamienny Callanish (ok. 3000-2500 lat przed Chr.) na Wyspie Lewisa w archipelagu Hebrydów służył najprawdopodobniej obserwacji Księżyca. W latach 70-tych XX wieku inżynier Alexander Thom i astronom Gerald Hawkins zasugerowali, że kręgi w Callanish pełniły funkcję prehistorycznego obserwatorium astronomicznego, w którym szczególną wagę przywiązywano do obserwacji Księżyca. Ta idea nie została jednak przyjęta w środowisku archeologicznym i wielu specjalistów traktuje ją z wielką rezerwą. Być może tutejsze megality miały jakiś związek z obserwacjami wschodu Słońca.

Megalityczny krąg kamienny (kromlech) Stonehenge w południowej Anglii, pochodzący z neolitu i wczesnej epoki brązu (ok. 3100/2950-1600 przed Chr.) również wykazuje powiązania ze zjawiskami zachodzącymi na sferze niebieskiej. Niektóre Kamienie wchodzące w skład tego monumentu wskazują miejsca wschodu Słońca w dniu przesilenia letniego i zachodu Słońca w dniu przesilenia zimowego. Badacze przypuszczają, że ceremonie religijne, które odbywały się w obrębie budowli, mogły być związane z tymi właśnie momentami roku. Powiązane z tymi zjawiskami są również prehistoryczne założenia (aleje i kręgi) występujące w pobliżu Stonehenge. Sakralny neolityczny krajobraz i megalityczne monumenty w rejonie Stonehenge były zatem powiązane z kalendarzem, obserwacjami Słońca i religijnymi uroczystościami. Jeszcze na przełomie XIX i XX wieku Norman Lockeyer zwrócił uwagę na astronomiczne konotacje kromlechu Stonehenge. W 1964 roku młody astronom Gerald Hawkins wydał książkę pt. „Stonehenge Decoded”, w której podawał dziesiątki przykładów wykrytych przez siebie powiązań głazów wchodzących skład tej budowli ze zjawiskami i obiektami na niebie. Wskazywał, że Stonehenge mogło być rodzajem prehistorycznego obserwatorium astronomicznego. Tezy Hawkinsa zostały mocno skrytykowane przez innych badaczy i nie ulega wątpliwości, że spora część wskazanych przez niego nawiązań astronomicznych jest wynikiem przypadku lub błędu w obliczeniach. Nie ulega jednak wątpliwości, że Stonehenge jest powiązane z astronomią, obserwacjami i wierzeniami dotyczącymi ciał niebieskich, a Hawkins skutecznie zwrócił na ten fakt uwagę badaczy i publiczności. Od czasu pionierskich prac Hawkinsa badania w dziedzinie archeoastronomii znacznie się rozwinęły i naukowcy wykazali astronomiczne powiązania wielu innych megalitycznych budowli na obszarze Europy i na innych kontynentach. Okazało się, że nawiązania astronomiczne wykazują np. megalityczne grobowce kultury pucharów lejkowatych (ok. 4400/4200-2800 przed Chr.) z obszaru Środkowej Europy (w tym z Polski). Zbudowane z ziemi, kamieni i drewna monumentalne grobowce tej neolitycznej kultury są generalnie zorientowane na osi wschód-zachód. Usytuowanie megalitycznych grobowców kultury pucharów lejkowatych z Danii wykazują nawiązania do pozycji Księżyca w czasie wiosennej równonocy, czy też do pozycji wschodu Słońca w dniu 2 lutego, czyli w środku zimy. Tzw. grobowce kujawskie, czyli monumentalne kamienno-ziemne założenia kultury pucharów lejkowatych nawiązują swoim usytuowaniem w większości do punktów wschodu i zachodu Słońca, oraz do punktów wschodu Księżyca. Grobowce z Małopolski zaś są skierowane na punkty zachodu Słońca w określonych dniach od kwietnia do sierpnia. Wskazane nawiązania mogą być dowodem zainteresowania zjawiskami astronomicznymi w tej kulturze i nawiązaniami do najważniejszych dni cyklu prac rolnych.

Sensacyjnym znaleziskiem związanym z wiedzą astronomiczną ludzi żyjących w pradziejach okazał się tzw. dysk z Nebra, czyli brązowa płytka ze złotymi aplikami odnaleziona przez dwóch poszukiwaczy w 1999 roku na wzgórzu Mittelberg w pobliżu wsi Nebra w niemieckim kraju związkowym Saksonia-Anhalt. Dysk jest datowany na ok. 1600 lat przed Chr. Ma średnicę 32 centymetrów. Wykonano go z brązu, a na jego powierzchni umieszczono złote płytki o różnych kształtach (koła, punkty, półksiężyce). Analizy metalurgiczne wykazały, że metale użyte do wykonania tego przedmiotu pochodziły ze wschodnich Alp i Transylwanii. Płytki na powierzchni dysku przedstawiają gwiazdy, Słońce i Księżyc. Przedstawienia na Dysku z Nebra nawiązują zatem do ciał niebieskich, które pełniły ważną rolę w kultach religijnych europejskiej epoki brązu. Grupka 7 punktów na dysku może być przedstawieniem gromady gwiezdnej Plejad, widocznej na nocnym niebie i możliwej do obserwowania nieuzbrojonym okiem. Dysk może nawiązywać zatem do heliakalnego zachodu Plejad w marcu i październiku ok. 1600 lat przed Chr. Te daty były bardzo ważne dla dawnych rolników, bo nawiązywały do rozpoczęcia i zakończenia corocznych prac polowych, o czym zaświadczają np. wzmianki w poemacie greckiego poety Hezjoda z Askry (VIII w. przed Chr.) „Prace i dnie”. Jedna ze złotych aplik w kształcie łuku może być przedstawieniem mitycznej łodzi Słońca, którą, jak wierzono, poruszało się ono po nieboskłonie (tak jak np. w mitologii starożytnego Egiptu).

W starożytnych cywilizacjach Bliskiego Wschodu, Egiptu, Indii i Chin obserwowano zjawiska zachodzące na niebie i ciała niebieskie, którym przypisywano wielką rolę religijną. Ciała niebieskie były tematem mitów i opowieści o bóstwach. Główne bóstwa identyfikowano ze Słońcem, Księżycem i planetami (Wenus, Marsem, Saturnem, Jowiszem). Mieszkańcy Egiptu i Mezopotamii sporządzali pierwsze kalendarze księżycowe i słoneczne, od których pochodzą współczesne sposoby liczenia czasu. Tzw. egipski kalendarz urzędowy był zasadniczo kalendarzem słonecznym, w którym rok liczył sobie 365 dni. Dzielił się na 12 miesięcy po 30 dni, a dodatkowo wyliczano jeszcze 5 dni zwanych epagomenalnymi. Był to najdoskonalszy ze starożytnych kalendarzy. Przed jego wynalezieniem stosowano kalendarz księżycowy. Urzędowy kalendarz słoneczny był związany z wylewami nilu powtarzającymi się co roku. Początek roku wyznaczał heliakalny wschód Syriusza (gwiazdy zwanej w starożytności po egipsku Sopdet lub po grecku Sothis), który pojawiał się na niebie po 70 dniach nieobecności. To zjawisko zbiegało się z początkiem wylewu Nilu. Rok urzędowy różnił się jednak od rzeczywistego, astronomicznego roku słonecznego o 5 godzin 44 minuty i 44 sekundy. Ta różnica, oraz zjawisko precesji powodowały, że z roku na rok rosła rozbieżność pomiędzy oficjalnym kalendarzem a początkiem prac rolnych i zjawiskami astronomicznymi. Raz na 1461 lat zjawiska astronomiczne znów idealnie zbiegały się z kalendarzem. Ten czas 1460 lat nazywany jest okresem sothisowym. Już w czasach Starego Państwa łączono heliakalny wschód Syriusza z początkiem wylewu Nilu. W 238 r. przed Chr. Ptolemeusz III wydał tzw. Dekret Kanopski, w którym polecał dodawanie co cztery lata szóstego dnia epogomenalnego do kalendarza, by zachować zgodność pojawienia się Syriusza i roku rolniczego z kalendarzowym. Mieszkańcy starożytnej Mezopotamii posługiwali się kalendarzem księżycowym. Rok składał się w nim z 12 miesięcy po 29 lub 30 dni i liczył w sumie 354 dni. Rok kalendarzowy był realnie o kilkanaście dni krótszy od roku słonecznego. W III tys. przed Chr. próbowano w Sumerze zsynchronizować kalendarz księżycowy ze słonecznym. Kalendarz egipski przewyższał inne systemy liczenia czasu i dlatego stał się podstawą reformy kalendarza w Rzymie w I w. przed Chr. 1 stycznia 45 roku przed Chr. dyktator Republiki Rzymskiej Gajusz Juliusz Cezar wprowadził nowy kalendarz słoneczny, opracowany przez greckiego astronoma z egipskiej Aleksandrii, Sosigenesa. Lata miały w nim 365 dni, a co cztery lata występował rok przestępny, liczący 366 dni. Kalendarz ten, zwany juliańskim, stał się podstawą współczesnych systemów rachuby czasu. Z biegiem czasu narastały różnice między kalendarzem juliańskim, zatem w 1582 roku papież Grzegorz XIII wprowadził kolejną reformę kalendarza. Datę dzienna przesunięty o 10 dni do przodu (w 1582 roku po 5 października nadszedł 15 października.). Skorygowano zasady obliczania lat przestępnych, oraz obliczania daty Wielkanocy. Datą równonocy wiosennej był ponownie 21 maraca. Kalendarz gregoriański został przyjęty najpierw głównie przez kraje katolickie, a dziś jest obowiązującym w większości krajów świata systemem kalendarzowym.

Budowle wzniesione przez starożytne cywilizacje były często zorientowane astronomicznie, zupełnie tak, jak niektóre megality. Szyby w pochodzącej z okresu Starego Państwa Piramidzie Cheopsa w Gizie są skierowane na gwiazdy Tuban i Alnilam. Z powodu precesji gwiazda Tuban pełniła w tym czasie funkcję gwiazdy polarnej, jest także wspominana w „Tekstach Piramid” z III tys. przed Chr. Egipskie świątynie były budowane tak, by nawiązywały do punktów wschodu i zachodu Słońca w czasie przesileń, oraz do niektórych gwiazd na nocnym niebie. Także hetyckie i fenickie świątynie były orientowane w ten sposób. Świątynie starożytnej Grecji były orientowane na wschód, w stronę Słońca. Astronomiczną orientację układu ulic wykazują także niektóre miasta etruskie i rzymskie. Wnętrze Panteonu w Rzymie jest w spektakularny sposób oświetlane przez Słońce w dniu 21 kwietnia, który jest tradycyjną datą założenia Rzymu przez Romulusa.

Dla pradziejowych i starożytnych kultur bardzo ważne były momenty przesileń i równonocy. Źródła archeologiczne i pisane wskazują, że dawni astronomowie pilnie obserwowali pozorny ruch Słońca na sferze niebieskiej. Przesilenie to moment, w którym Słońce osiąga największe odchylenie od równika ziemskiego. W czasie przesilenia letniego dzień na północy i noc na południowej półkuli Ziemi mają maksymalną długość, a w czasie przesilenia zimowego dzień na północy i noc na południowej półkuli są najkrótsze. Przesilenie letnie ma obecnie miejsce w okolicach 20-21 czerwca, a przesilenie zimowe w okolicach 21-22 grudnia. Równonoc to zrównanie dnia z nocą, czyli moment, gdy Słońce znajduje się w jednym z 2 punktów przecięcia się ekliptyki z równikiem niebieskim (punkty równonocy). W tym dniu długość dnia równa się długości nocy. Równonoc wiosenna wypada 20-21 marca, kiedy Słońce przechodzi przez punkt Barana, a równonoc jesienna 22-23 września, kiedy słońce przechodzi przez punkt Wagi. Na skutek precesji osi ziemskiej (czyli zmiany położenia osi ziemskiej w stosunku do płaszczyzny ekliptyki, spowodowanej oddziaływaniem Słońca i Księżyca) następuje przesuwanie się punktu równonocy wiosennej po ekliptyce w kierunku przeciwnym niż Słońce o ok. 50'',26 w ciągu roku. Wskutek tego zjawiska oś Ziemi zakreśla pełny stożek w ciągu ok. 26 tys. lat, punkty równonocy przemieszczają się po ekliptyce, dokonując pełnego obiegu. Ten okres 26 tysięcy lat nazywany jest rokiem Platona. Już w pradziejach ludzie zauważyli zmianę długości dnia w ciągu roku, dni przesileń i równonocy, a także ich związek z porami roku. Orientacja megalitycznych monumentów w kierunku punktów wschodu i zachodu Słońca w tych szczególnych dniach świadczy o tym dobitnie. Starożytne cywilizacje również przywiązywały wielką wagę do tych kardynalnych momentów roku i w ich okolicach obchodziły ważne święta i religijne uroczystości. Starożytny kalendarz babiloński rozpoczynał się w dniu nowiu Księżyca po równonocy wiosennej. Zaraz potem, w czwartym dniu miesiąca Nisan rozpoczynały się obchody Akitu, babilońskiego święta Nowego Roku. W judaizmie Święto Paschy od starożytności obchodzi się w czasie pierwszej pełni Księżyca po wiosennej równonocy. W okolicach tej daty starożytni Rzymianie obchodzili święta Liberaliów i Hilariów. Jeszcze ważniejszymi punktami roku były przesilenia, które dla pradziejowych i starożytnych ludów były dniami symbolizującymi siłę Słońca i światła. Przesilenie zimowe było kojarzone z corocznym umieraniem i odradzaniem się Słońca. Ten dzień był ważny dla neolitycznych i wczesnobrązowych kultur Europy. Rzymianie obchodzili w okolicach przesilenia zimowego święto Saturnaliów, Grecy uroczystość poświęconą Posejdonowi, a Germanie Jule, święto boga Odyna. Święta związane za przesileniami obchodzono także w starożytnej Mezopotamii.

W II tys. przed Chr. Babilończycy zaczęli zapisywać dane na temat zaćmień Słońca i Księżyca, oraz faz planety Wenus. Wiele nazw gwiazdozbiorów ukutych przez babilońskich astronomów weszło potem za pośrednictwem starożytnych Greków do użycia w kulturze Zachodu. Najstarszy babiloński tekst dotyczący obserwacji ciał niebieskich to pochodząca z XVII w. przed Chr., a znana z kopii z VII w. przed Chr. „Tabliczka Wenus z czasów Ammi-saduki” zawierająca zapis obserwacji planety Wenus. Pochodząca z VII w. przed Chr. z Niniwy seria tabliczek klinowych znanych jako „Enuma Anu Enlil” zawiera dane o zarejestrowanych przez astronomów zaćmieniach Księżyca i Słońca. W Mezopotamii narodziła się astrologia, czyli pseudonauka dotycząca przewidywania przyszłości i losów ludzi na podstawie układu ciał niebieskich. W starożytnym Egipcie astronomiczne obserwacje były ściśle związane z religią, która była osnuta wokół dziennej i nocnej wędrówki Słońca po nieboskłonie i po świecie podziemnym (jak wierzono). Dorobek mezopotamskiej i egipskiej astronomii stał się potem ważną częścią starożytnej astronomii greckiej. Imperia wykorzystywały astronomię w sposób propagandowy, czego dowodem może być np. orientacja monumentów wzniesionych przez Augusta na Polu Marsowym w Rzymie. Obelisk egipski tam umieszczony miał w dniu urodzin Augusta, 23 września, wskazywać na
pobliski Ołtarz Pokoju (Ara Pacis). Astronomia była obecna także w religiach i dorobku kulturowym starożytnych cywilizacji Azji i Obu Ameryk. Archeoastronomowie starają się poszerzyć zakres wiedzy o astronomii starożytnych cywilizacji, zarówno tych z europejskiego i śródziemnomorskiego kręgu kulturowego, jak i kultur pozaeuropejskich. Wiele stanowisk archeologicznych i pozostałości monumentalnych budowli czeka na badania prowadzone przez specjalistów zajmujących się tą dziedziną. Mogą one przynieść kolejne interesujące informacje na temat dawnej wiedzy o niebie i roli zjawisk astronomicznych w minionych kulturach.

Literatura

C. L. N. Ruggles (red.), Handbook of Archaeoastronomy and Ethnoastronomy, New Yor, Heidelberg, Dordrecht, London, 2015.

D. H. Kelley, E. F. Milone, Exploring Ancient Skies : An Encyclopedic Survey of Archaeoastronomy, New York, 2005.

E. C. Krupp, Obserwatorzy nieba, szamani i królowie: Astronomia i archeologia mocy, Warszawa, 2001.

G. Magli, Mysteries and Discoveries of Archaeoastronomy: From Giza to Easter Island, Roma, New York, 2005.