Egipt w okresie wczesnodynastycznym (3100/3000/2950-2600/2575 przed Chr.) i w czasach Starego Państwa (2600/2575-2166/2150 przed Chr.)

Zjednoczone pod koniec okresu predynastycznego państwo egipskie rozwijało się dalej w III tys. przed Chr. W dolinie Nilu rozwijała się cywilizacja, która miała dominować na tym obszarze przez następne kilka tysięcy lat. Państwo ukształtowane w tym okresie rozwijało się mimo przejściowych okresów upadku aż do czasów Achemenidów. Okres wczesnodynastyczny w Egipcie odnosi się do okresu rządów I-II dynastii. Rozwinęła się wówczas administracja posługująca się pismem, a stolicą i głównym ośrodkiem kraju stało się Memfis. W czasach I dynastii władcy Kraju nad Nilem organizowali wyprawy wojenne przeciw mieszkańcom Nubii, Półwyspu Synaj i południowej Palestyny. Efektem tych ekspedycji był zanik kultur tzw. grupy A za I kataraktą i wyludnienie obszarów pomiędzy Deltą Nilu a Kanaanem. Południową granicą Egiptu stała się wówczas i katarakta nilowa. Władcy II dynastii umacniali egipską obecność w porcie Byblos, który stał się egipską faktorią handlową. Z biegiem czasu rola handlu morskiego z Lewantem wzrastała. Królowie organizowali także ekspedycje na obszary Pustyni Wschodniej i Zachodniej, a także na Półwysep Synaj. Są one poświadczone przez inskrypcje naskalne z tego okresu. Egipcjanie już w tym wczesnym okresie eksploatowali zasoby tych niebezpiecznych obszarów. Umacniała się władza królów Egiptu nad całym krajem i krzepła coraz sprawniejsza administracja. Pierwsi królowie kierowali państwem dokonując co dwa lata inspekcyjnych objazdów wszystkich regionów, zwanych „orszakami Horusa”. Zliczaniu majątku służyły znane ze źródeł inspekcje pól i bydła. Władzę i autorytet króla podkreślały cyklicznie odbywane święta Sed i symbolika związana z białą i czerwoną koroną władcy Obydwu Krajów. Ideologia i religia podkreślały naczelną pozycję króla, identyfikowanego z bogiem Horusem. Królowie pierwszych trzech dynastii władali zunifikowanym terytorium od wybrzeża Morza Śródziemnego po I kataraktę Nilu. Jednak granice państwa nie były jeszcze tak ściśle zdefiniowane, jak w młodszych epokach. Zaczął się rozwijać system nomów, czyli powiatów, regionalnych jednostek podziału administracyjnego Egiptu.

Władców pierwszych dynastii egipskich znamy przede wszystkim z pozostawionych przez nich krótkich inskrypcji. Zawierają one głównie królewskie imiona i tytulaturę. Z okresu wczesnodynastycznego znane są także napisy ze steli grobowych, pieczęci, etykiet z drewna i kości słoniowej. Pod koniec panowania II dynastii pojawiły się inskrypcje budowlane umieszczane na budynkach kamiennych. Z grobów władców I dynastii z nekropoli Umm el-Qaab w Abydos znane są pieczęcie z inskrypcjami wymieniającymi kolejnych władców, począwszy od Narmera. Bardzo ważnym źródłem dla wczesnych dziejów starożytnego Egiptu jest tzw. Kamień z Palermo, czyli spisana w czasach V dynastii na bazaltowym ciosie lista władców Egiptu wraz z rocznymi nazwami dat, począwszy od I dynastii. Kamień z Palermo jest cennym źródłem, opartym na zapisach prowadzonych na bieżąco. Oddaje on rzeczywisty bieg wydarzeń. Zapisy dotyczą czynów poszczególnych królów, najważniejszych wydarzeń i wysokości wylewów Nilu. Ten bezcenny fragment królewskich roczników nie jest niestety kompletny. Kolejnym ważnym źródłem jest tzw. Kanon Turyński, czy papirusowy dokument z czasów Ramzesa II, zawierający listę faraonów od I do XVII dynastii, poprzedzoną mitologiczną listą bogów, którzy wedle egipskich wierzeń mieli władać krajem przed ludzkimi władcami. Tzw. Kamień z Południowej Sakkary, czyli wieko sarkofagu królowej Anchnesmerire I to istotne źródło zawierające kompletną listę władców VI dynastii i dane o ich panowaniu. Ważnym źródłem pozostaje także Lista Królów z murów świątyni faraona Setiego I w Abydos, sporządzona około 1300 lat przed Chr. Do naszych czasów dotrwały także cytowane przez innych autorów antycznych (Józefa Flawiusza, Sekstus Juliusz Africanus, Euzebiusz z Cezarei) fragmenty spisanego w III w. przed Chr. dzieła historycznego egipskiego kapłana Manetona z Sebennytos, który w czasach panowania pierwszych Ptolemeuszy spisał dzieło znane jako „Aegyptiaca”. Meneton spisał historię Egiptu i podzielił dzieje swego ojczystego kraju na dynastie. Ogromną ilość informacji o wczesnej historii Egiptu dostarczają rzecz jasna odkrywane sukcesywnie źródła archeologiczne.

W ciągu okresu wczesnodynastycznego nekropola królewska przeniosła się z Abydos w Górnym Egipcie do Sakkary w pobliżu Memfis. Jedynie dwaj ostatni władcy II dynastii (Peribsen i Chasechemui) kazali pochować się w Abydos. Wraz z umacnianiem się państwa wzrastała liczebność grupy skrybów (pisarzy) posługujących się pismem hieroglificznym i hieratycznym, niezbędnym w administrowaniu krajem. Administracja zbierała podatki i kontrolowała przepływ dóbr, czego najbardziej widocznym wyrazem są inskrybowane etykiety podatkowe na różnych przedmiotach, przede wszystkim na naczyniach ceramicznych. Inskrypcje te zawierały imię króla, nazwę posiadłości lub miejscowości i nazwę roku. Napisy wspominają o majątkach z królewskiej domeny i o pracownikach administracji oraz członkach rodziny królewskiej. Pierwsza dynastia panująca nad Egiptem jest reprezentowana przez ośmiu królów i jedną samodzielnie panującą królową. Pierwszym z nich był Horus Narmer, (panował pomiędzy 3273 a 2987 przed Chr.) który panował już nad zjednoczonym państwem egipskim i nosił (wymiennie) zarówno białą, jak i czerwoną koronę. Prowadził on kampanie wojenne na północno-zachodnim skraju Delty Nilu i ekspansję w Kanaanie. Jego imię poświadczone jest na zabytkach ze stanowisk Tell es- Sakan, Tell Arad, Tel Erani, i Nahal Tillah w południowej Palestynie, gdzie założono egipskie faktorie i warownie. Inskrypcje Narmera są znane także z Półwyspu Synaj i z Pustyni Wschodniej. Narmer został pochowany w grobowcu na nekropoli Umm el-Qaab w Abydos. Jego następcą został Hor-Aha (panował po 3050 r. przed Chr.), który jako pierwszy wybudował naprawdę monumentalny grobowiec na nekropoli w Abydos. Bogato wyposażonego pochówkowi towarzyszyły groby dworzan i służących zabitych na ofiarę dla zmarłego króla. Prawdopodobnie za panowania Hor-Ahy egipska obecność w Lewancie osłabła na jakiś czas. Nadal rozwijało się miasto Memfis, pełniące funkcję stolicy królestwa. Kolejnym władcą Egiptu był Horus Dżer (ok. 3000 przed Chr.), poświadczony przez inskrypcje z jego grobowca z Abydos, a także przez napisy z Heluanu, Tura, Abydos i z Synaju. Zachowane zapisy roczników królewskich poświadczają objazdy kraju, tworzenie posagów bogów, budowę sanktuariów i praktykowanie religijnych rytuałów. Być może Dżer prowadził pewne działania militarne na terenie Nubii. Król Horus Wadżi Dżet (ok. 2980 przed Chr.) prowadził działania wojenne na południu, w Nubii i utrzymywał intensywne kontakty handlowe z Kanaanem i Lewantem. Po śmierci Dżeta rządy objęła jego małżonka, królowa Merneith, panująca jako królowa-matka (ok. 2965 przed Chr.). Była to pierwsza odnotowana w dziejach monarchini sprawująca realną władzę nad krajem. Rządziła prawdopodobnie jako regentka, co wskazuje na umocnienie  władzy I dynastii nad Egiptem i utwierdzenie młodej organizacji państwowej. Po jej śmierci władzę objął jej syn Horus Den (ok. 2970 przed Chr.), który wprowadził wiele zmian w funkcjonowaniu młodego państwa egipskiego. Jego panowanie jest bardzo dobrze poświadczone przez inskrypcje z epoki. Jako pierwszy z władców Egiptu nosił połączoną, podwójna koronę białą i czerwoną, w formie podwójnej korony reprezentującej Zjednoczony Egipt. Z czasów jego panowania pochodzi wielka ilość bogato wyposażonych grobowców egipskiej elity. Za panowania Dena ostatecznie ukształtował się administracyjny system egipskich nomów. Pojawiła się też instytucja królewskiego skarbca. Zaczęto praktykować nieznane wcześniej rytuały religijne i obchodzić nowe święta. Po raz pierwszy obchodzono święto Sed. Na jednym z odcisków pieczęci został odnotowany urzędnik o imieniu Hemaka, noszący tytuł nosiciela królewskiej pieczęci. Był on administratorem wielu majątków ziemskich. Poświadczone jest także istnienie urzędu skarbnika. Król prowadził działania militarne na wschodzie, prawdopodobnie na Półwyspie Synaj. Pozostawił tam po sobie płaskorzeźby naskalne. Dena pochowano Abydos w wielkim grobowcu zaopatrzonym w masywną komorę grobową z granitu. Kolejnymi władcami I dynastii byli Horus Anedżib (ok. 2930 przed Chr.), Horus Semerchet (ok. 2920 przed Chr.) i Horus Ka’a (ok. 2910 przed Chr.). Panowanie Anedżiba jest stosunkowo słabo poświadczone i prawdopodobnie było krótkie. Semerchet panował ok. 8 lat i został pochowany w Abydos. Król Ka’a przeprowadził kilka ekspedycji militarnych na Pustyni Zachodniej. Za czasów jego panowania poświadczony jest w inskrypcjach niejaki Merka, noszący tytuły „towarzysza króla”, kontrolera królewskiej barki” i wiele innych, co może świadczyć o jego wysokiej pozycji na dworze królewskim. Przejęcie władzy przez II dynastię nastąpiło płynnie i bez większych zaburzeń, na co wskazują odciski pieczęci następnego władcy, Horusa Hetepsechemui (ok. 2900 przed Chr.) w grobowcu Ka’a. Władcy nowej dynastii opuścili cmentarzysko w Abydos i założyli nową królewską nekropolę w Sakkarze pod Memfis. Urwało się stosowanie praktyki oznaczania etykietek produktów i opakowań nazwami lat, co wskazuje na zmiany w praktykach administracyjnych. Kolejność i wydarzenia panowania władców tej dynastii nie są tak dobrze poświadczone, jak w przypadku poprzedników. Badacze mają trudności z odtworzeniem wydarzeń, które zaszły w czasach II dynastii. Panowanie jej pierwszego władcy, Hetepsechemui jest znane w niewielkim stopniu. Wiadomo, ze za jego rządów odbył się pierwszy poświadczony spis bydła. Jego następca Horus Raneb (ok. 2850 przed Chr.) jest jeszcze bardziej zagadkowy. Wiadomo o jego wyprawach na Synaj oraz na Pustynie Wschodnią i Zachodnią. Kolejny władca, Horus Nineczer (ok. 2800 przed Chr.) jest najlepiej poświadczonym królem II dynastii. Miał panować przed 30 do 45 lat. Dokonywał licznych objazdów kraju i cenzusów podatkowych. Prowadził także działania militarne w północnej części Egiptu. Wśród elit Kraju nad Nilem pojawiły się nowe osobistości, takie jak „królewski rzeźbiarz”. Następcą Nineczera był Set Peribsen (ok. 2740 przed Chr.), który jako pierwszy porzucił w swojej tytulaturze imię boga Horusa na rzecz jego mitycznego przeciwnika Seta, co mogło mieć związek z konfliktami i zaburzeniami politycznymi. Swój grobowiec wzniósł w Abydos. Być może panowanie dwóch ostatnich władców II dynastii było okresem konfliktów politycznych, wojen domowych i czasowego podziału Kraju nad Nilem. Kolejny władca, Horus Chasechemui (ok. 2690 przed Chr.) jest dobrze poświadczony przez inskrypcje i zabytki kultury materialnej. Wybudował on sobie monumentalny grobowiec na nekropoli w Abydos. Jego serechy królewskie zawierają wizerunki Horusa i Seta, co wskazuje na gwałtowne niepokoje polityczne i zmiany w legitymizacji władzy królewskiej. Niewykluczone, że Chasechemui zbrojnie zjednoczył Egipt po okresie secesji Północy i krwawej wojnie domowej. Władca ten sporą część swego panowania musiał poświęcić na prowadzenie działań wojennych. Inskrypcje z jego imieniem są poświadczone na naczyniach z Byblos, co wskazuje na intensywne kontakty z tym ważnym ośrodkiem.

Wraz ze wstąpieniem na tron Neczericheta Dżesera (ok. 2654-2635 przed Chr.), syna Chasechemui i królowej Nimaathap rozpoczęło się panowanie III dynastii i okres Starego Państwa. Egipt pozostawał najsilniejszym organizmem politycznym w Północnej Afryce, którego władców poddani uważali za bogów, wcielenie boga Horusa i synów boga słońca Re. Okres Starego Państwa był apogeum rozwoju wczesnego egipskiego państwa terytorialnego. W ciągu tych pięciuset lat Egipt przeżywał okres rozwoju gospodarczego i kulturowego. Królowie kierowali w pełni już rozwiniętym aparatem administracyjnym. Podlegała im administracja pałacu i centralna administracja kraju, na czele której stał wezyr. Wezyrowi podlegało jego rozbudowane biuro i sądy, archiwum dokumentów państwowych, a także zbieranie podatków i redystrybucja dóbr. Kierował on królewskimi ekspedycjami i inwestycjami i sprawował kontrolę nad skarbcem. Podlegała mu centralna i lokalna administracja kraju oraz królewskie spichlerze. Egipskie społeczeństwo było w pełni zhierarchizowane, a na jego czele stał król wraz z rodziną. Niżej w hierarchii stali dworzanie, wyżsi urzędnicy, kapłani i skrybowie. Tworzyli oni elitę kraju, zależną jednak w pełni od władcy. Poniżej w hierarchii znajdowała się masa ludności zajmująca się uprawą roli, rzemiosłem i pracą fizyczną. Egipt stal się w tej epoce mocarstwem decydującym o biegu wydarzeń na obszarze Afryki Północno-Wschodniej i Bliskiego Wschodu. Faraonowie organizowali ekspedycje militarne i handlowe, brali także udział w dalekosiężnej wymianie. Nie należy jednak zapominać, że to potężne państwo uzależnione było od sprzyjających warunków naturalnych, przede wszystkim od corocznych wylewów Nilu. Bez tej wielkiej rzeki nie mogło by ono istnieć i rozwijać się pomyślnie. Wysokość corocznych przyborów Nilu była skrupulatnie zapisywana, determinowała bowiem wysokość plonów w całym Egipcie. Gospodarka Kraju nad Nilem była zatem w pełni zależna od wielkiej rzeki wypływającej z obszarów równikowej Afryki. Zmiany klimatyczne następujące w holocenie miały decydujący wpływ na poziom wód Nilu oraz na częstotliwość i wysokość wylewów. U schyłku IV tys. przed Chr. przed Chr. nastąpił okres optimum klimatycznego (po katastrofalnej suszy około 3200 lat przed Chr.), które odegrało ważną rolę w powstaniu i umocnieniu pierwszego państwa egipskiego. Wylewy Nilu były obfite i skutkowały wysokimi plonami. Z kolei około 2200 lat przed Chr. nastąpił epizod katastrofalnie suchych warunków klimatycznych, który dotknął społeczeństwa od Afryki po Bliski Wschód i był główną przyczyną upadku Starego Państwa. Nastąpiła seria niskich wylewów i lat, w których Nil nie przybierał, co miało straszliwe skutki dla rolnictwa. Analiza danych paleośrodowiskowych i zapisów wysokości wylewów na Kamieniu z Palermo, wskazuje na systematyczny spadek wysokości wylewów w okresie 2800-2450 przed Chr. Susze zdarzały się coraz częściej, choć w pod koniec Starego Państwa, w czasach schyłku VI dynastii wystąpiły niezwykle wysokie opady deszczu, spowodowane wpływem oscylacji północnoatlantyckiej.

Informacje źródłowe dotyczące panowania III dynastii nie są zbyt liczne. Mimo to udało się zrekonstruować przebieg jej rządów. Pierwszy król tej dynastii, Neczerichet Dżeser rządzić miał przez 28 lub 29 lat. Był on bez wątpienia jednym z najbardziej pomysłowych innowatorów pośród faraonów, który wywarł niezatarty wpływ na sztukę, kulturę, wierzenia religijne Egiptu. Za jego panowania rozwinęło się w pełni egipskie pismo, a zagraniczne ekspedycje stały się nieodzownym elementem polityki królów. Rozwinęła się także religia oparta na kulcie solarnym. Dżeser zerwał z przeszłością przede wszystkim w zakresie architektury grobowej. Wybudował wielki, monumentalny kompleks grobowy z kamienia na nekropoli memfickiej w Sakkarze. Była to wówczas największa na Świecie budowla z kamienia. Główną częścią tego kompleksu stała się zupełnie nowa budowla – piramida schodkowa o wysokości 62 metrów, wzniesiona z bloków wapienia i kryjąca grobowiec władcy. Wokół niej powstał wielki zbiór budowli (kompleks grobowy) z rozbudowaną częścią podziemną, również zbudowany z wapienia i służący kultowi pośmiertnemu władcy. Architektem tego wielkiego założenia był kapłan Imhotep, być może krewny lub nawet syn króla, który w następnych wiekach zyskał wielką sławę i stał się nawet przedmiotem kultu religijnego. Nowa forma grobowca królewskiego miała ewoluować dać początek całej serii piramid, które były wznoszone aż do czasów nubijskich faraonów z I tys. przed Chr. Formy architektury kamiennej z kompleksu grobowego Dżesera stały się podstawą dalszego rozwoju egipskiego budownictwa monumentalnego, a po wielu wiekach (w VIII-VI w. przed Chr.) wpłynęły także na rozwój archaicznej architektury greckiej. Egipskie ekspedycje penetrowały w czasach Dżesera Synaj, o czym świadczą reliefy naskalne z Wadi Maghara. Egipcjanie poszukiwali wówczas rud miedzi oraz turkusów. Po Dżoserze tron objął Horus Sechemchet (ok. 2650 przed Chr.), który rządził przez siedem lat. Pozostawił po sobie niedokończony kompleks grobowy w sąsiedztwie piramidy Dżesera i kilka inskrypcji na Półwyspie Synaj. Kolejny król, Hor-Sanacht (ok. 2650 przed Chr.) panował przez około 19 lat. Okres rządów jego następców (Horusa Chaby i Huniego) nie rysuje się zbyt wyraźnie. Huni (ok. 2636-2613 przed Chr.) panował ok. 24 lata. Tzw. Piramida Warstwowa z Zawyet el-Aryan była prawdopodobnie grobowcem Chaby albo Huniego.

Po trwającym 50-75 lat okresie rządów III dynastii, władzę objął pierwszy władca IV dynastii, Horus Nebmaat Snofru (ok. 2600 lat przed Chr.), który prawdopodobnie wstąpił na tron po okresie politycznych niepokojów. Nowy faraon był najprawdopodobniej potomkiem Huniego i jego małżonki Meresanch. Panował nad Egiptem przez około 30 lat. Wprowadził procedurę odbywania cenzusów podatkowych całego kraju co dwa lata i zarzucił dawniejszy zwyczaj horusowych objazdów państwa. Zainicjował budowę niewielkich piramid w pobliżu ważnych miejsc w Kraju nad Nilem, zwłaszcza tych które budziły zainteresowanie władzy. Były to nie tylko ważne miasta i ośrodki kultu religijnego, ale także centra ważnych obszarów rolniczych (takie jak Elefantyna, Hierakonpolis, Abydos, Fajum). Król wzmocnił pozycję wezyra i zreorganizował aparat administracyjny. Wsławił się jednak przede wszystkim jako wielki budowniczy, którego dzieła pochłonęły więcej pracy i materiałów niż inwestycje jego następców. Kilkukrotnie podejmował i porzucał budowę swoich monumentalnych grobowców. Kompleksy grobowe Snofru były zorientowane według Słońca, na osi wschód-zachód. Obowiązującą formą królewskiego grobowca stała się klasyczna kamienna piramida w formie ostrosłupa. Snofru kazał wnieść Piramidę w Medum (niedokończoną), Piramidę Łamaną w Dahszur i w końcu Czerwoną Piramidę w Dahszur, która najprawdopodobniej stała się miejscem jego ostatniego spoczynku. Wielkim osiągnięciem architektonicznym stała się budowa podziemnych komór grobowych pod piramidą w Medum, ze sklepieniem w formie łęku pozornego. Łamana Piramida stała się nie do końca udanym eksperymentem budowlanym, a Piramida Czerwona pierwszą klasyczną piramidą ostrosłupową z gładkimi ścianami. Ukształtował się klasyczny model grobowca królewskiego składający się z piramidy, górnej i dolnej świątyni oraz łączącej ich rampy. Nowa forma grobu związana była ze wzrostem znaczenia kultu solarnego, koncentrującego się na postaci boga Słońca Re. Czasy panowania Snofu były okresem rozkwitu ekonomicznego Kraju nad Nilem. Powstawały nowe posiadłości i osady, przede wszystkim w Delcie Nilu. W tym regionie rozwijała się ważna dla gospodarki całego państwa hodowla bydła, dostarczająca ważnych surowców i towarów eksportowych. Z inicjatywy Snofu otwarto ważne kopalnie turkusów w Serabit el-Khadim na Półwyspie Synaj. Wśród inwestycji Snofru znalazły się także tamy. Po śmierci Snofru rządy objął jego syn Chnum Chufu, znany jako Cheops (ok. 2589-2566 przed Chr.). Jego panowanie trwało około 26-30 lat i wypełnione było głównie budową największej piramidy, która przez długi czas miała pozostać najwyższym budynkiem na Świecie. Swój grobowiec wzniósł on na położonym w pobliżu Memfis Płaskowyżu Giza. Piramida Chufu w Gizie wzniesiona została z wapiennych bloków, elementów granitowych oraz zaprawy spajającej zewnętrzne warstwy budowli. Po wybudowaniu miała wysokość 146 metrów i pokryta była lśniąco białymi blokami wapienia. W środku tego imponującego grobowca znalazły się tak doskonałe konstrukcje, jak Wielka Galeria, stanowiąca jedne z największych osiągnięć starożytnej kamieniarki. Piramidzie towarzyszyły mniejsze grobowce należące do członków rodziny królewskiej i najwyższych urzędników. W podziemnych komorach pogrzebano dwie rozmontowane królewskie łodzie. Ważny wgląd w czasy panowania Chufu przyniosło odkrycie w 2008 roku dokumentów papirusowych z okresu Starego Państwa z Wadi al-Jarf nad Morzem Czerwonym. Wadi al-Jarf jest położone około 119 km na południe od Suezu, nad zachodnim brzegiem Zatoki Sueskiej i na skraju Pustyni Wschodniej. W czasach egipskiego Starego Państwa (ok. 2675–2170 przed Chr.), za panowania IV dynastii (2625–2510 przed Chr.) istniał tu intensywnie użytkowany i ruchliwy port morski, który funkcjonował już za czasów sławnego króla Snofru. Początkowo tutejsze nabrzeże było miejscem, z którego łodzie i statki odpływały w kierunku Półwyspu Synaj, stanowiącego dla Egipcjan źródło różnych surowców wydobywanych w kopalniach (np. rud miedzi, kamieni półszlachetnych). To zapewne stad udawały się na Synaj królewskie ekspedycje złożone z żołnierzy, górników i eksploratorów. Egipcjanie wznieśli w Wadi al-Jarf wiele imponujących instalacji i budowli portowych. Zajęły one ponad 6 kilometrów kwadratowych pomiędzy suchymi wzgórzami Pustyni Wschodniej, a Morzem Czerwonym. W zboczu pobliskich wapiennych wzgórz wykuli wiele obszernych komór służących za magazyny towarów, wody i żywności, a także łodzi i sprzętu żeglugowego. Inne służyły egipskim szkutnikom jako warsztaty remontowe. Po warsztatach pozostały setki fragmentów drewna służącego do budowy i naprawy jednostek pływających. Podziemne galerie posiadały wejścia zbudowane z lokalnego wapienia i otoczaków. Były starannie zamknięte blokami kamiennymi. Na powierzchni bloków odkryto wymalowane czerwoną farbą napisy z czasów faraona Chufu (Cheopsa), budowniczego Wielkiej Piramidy w Gizie. W pobliżu magazynów znajdowały się także piece garncarskie służące do produkcji ceramiki. Na całym obszarze stanowiska odkryto zresztą tysiące szczątków kulistych naczyń zasobowych. Wraz z zawartością były one ładowane na statki płynące potem w kierunku Półwyspu Synaj. Wokół całego założenia odkryto także pozostałości obozowisk, a w środku duże kamienne budowle służące za magazyny i mieszkania dla pracowników portu. W ich wnętrzu odsłonięto szczątki lin i plecionek, kamienne kotwice, a także gliniane odciski pieczęci z imieniem Chufu. Archeolodzy odkryli także solidne kamienne baraki, w których zamieszkiwała obsługa całej instalacji. Na wybrzeżu znajdowało się wielkie kamienne molo w kształcie litery L, liczące sobie w sumie 280 m długości. Dziś większa część molo leży pod wodą, ale w starożytności konstrukcja ta pełniła funkcję okazałego falochronu. W 2013 roku w jednym z wykutych w skale magazynów badacze odkryli dużą ilość fragmentów papirusów, zapisanych egipskim pismem hieratycznym. Są one datowane na schyłek panowania Chufu (26-27 rok panowania, czyli ok. 2562 przed Chr.) i stanowią najstarsze dokumenty papirusowe odkryte dotychczas w Egipcie. Dotyczą one głównie zaopatrzenia marynarzy, pracowników portu i uczestników ekspedycji. Znalazł się wśród nich także tzw. „Dziennik Merera”, stanowiący zapis dotyczący prac brygad roboczych, m. in. transportu wapienia z kamieniołomów w Tura na plac budowy piramidy w Gizie. Jego twórcą był królewski inspektor o imieniu Merer, dowodzący jedną z drużyn transportowych. Oznacza to, że robotnicy zatrudnieni w porcie, mogli przez jakiś czas pracować przy budowie sławnej piramidy Chufu. „Dziennik Merera”, spisany przez urzędnika średniego szczebla w 26 roku panowania faraona Cheopsa. Merer opisuje w nim kilka miesięcy pracy przy transporcie wapienia wydobywanego w Tura nad Nilem i transportowanego na plac budowy piramidy Cheopsa w Gizie. Podlegało mu 40 ludzi, którzy na łodziach, co 10 dni wywozili wapienne bloki z kamieniołomów i przewozili je rzeką do Gizy. Z Heliopolis co jakiś czas przypływała do Tura łódź dostarczająca żywność. Tekst wspomina także Ankhafa, wezyra sprawującego urząd w ostatnich latach panowania Cheopsa. Grupa pracująca w Wadi al-Jarf liczyła około 160 osób i występowała pod nazwą brygady roboczej „Drużyna eskorty Ureusz Chufu jest na Dziobie okrętu”. Była ona podzielona na 40-osobowe grupy wykonujące różne zadania. Grupa zwana Wielką była kierowana przez wspomnianego Merera. Pracowała początkowo na placu budowy w Gizie, zajmując się transportem bloków z Tury do Gizy i utrzymaniem kanałów. Potem pracowała w Delcie Nilu przy budowie nabrzeży w dwóch miejscowościach, a następnie w porcie nad Morzem Czerwonym i przy budowie twierdzy Chufu nad Zatoką Sueską. Szczęśliwie zachowany „Dziennik Merera” daje dziś wgląd w realizację największego przedsięwzięcia Cheopsa, jakim była budowa jego grobowca. Wadi al-Jarf zostało opuszczone prawdopodobnie pod koniec panowania króla Chufu. Warto zauważyć, że pochodzące z połowy III tysiąclecia instalacje z Wadi al-Jarf stanowią pozostałość najstarszego portu na Świecie, odkrytego przez archeologów. Działał on w czasach, kiedy Egipcjanie wznosili monumentalne grobowce swoich boskich królów. Następcą Chufu został jego syn, Horus Cheper Dżedefre (ok. 2566-2558 przed Chr.). pochowany w kompleksie grobowym w Abu Roasz, blisko Helipolis, które było centrum kultu solarnego. Radżedef dokończył także budowę kompleksu grobowego swego ojca. Jako pierwszy umieścił tytuł „syna Re” w swojej tytulaturze, co wskazuje na wzrost znaczenia kultu Słońca. Po jego ośmioletnim panowaniu tron objął kolejny syn Chufu, Horus Userib Chafre (ok. 2570 przed Chr.), znany szerzej jako Chefren. Zbudował on monumentalny kompleks grobowy, dorównujący niemal dziełu swego ojca Chufu. Składał się on z grobowca w formie piramidy o wysokości 143 metrów, górnej i dolnej świątyni, rampy, świątyni solarnej i gigantycznej rzeźby Sfinksa wraz z towarzyszącą jej świątynią. Te monumenty nie tylko podkreślały wyjątkową pozycję boskiego monarchy i wskazywały na jego związek z bogiem Słońca Re. Po śmierci Chafre i krótkotrwałych rządach faraona Baki rządy przeszły w ręce Horusa Ka Chet Menkaure (ok. 2530 przed Chr.), czyli Mykerinosa, który był synem Chafre. Wybudował on trzecią, najmniejszą z Wielkich Piramid w Gizie, liczącą tylko 65 metrów wysokości. Sfinks z imieniem Menakure został odkryty w Tel Hazor w Kanaanie. Następcą i ostatnim władcą IV dynastii był Horus Szepseschet Szepseskaf (ok. 2500 przed Chr.), który zajmował się głównie uczestnictwem w uroczystościach religijnych i zwalnianiem świątyń ze świadczeń podatkowych. Został pochowany w wielkiej mastabie na południu nekropoli w Sakkarze.

Monumentalne grobowce królów IV dynastii są wyrazem ich naczelnej, niekwestionowanej pozycji, prestiżu i otaczającej ich religijnej aury (więcej o piramidach patrz: https://archeologiczny-archeologia.blogspot.com/2022/11/serapeum-i-staroegipska-technika.html). Piramidy stanowią widomy wyraz władzy i bogactwa faraonów tej dynastii. Wysiłek i ilość materiałów włożona w budowę piramid jest wymiernym wyrazem potęgi i wpływów władzy królów, którzy byli w stanie zmobilizować tak wielkie zasoby i siłę roboczą. Szczytem wysiłku robotników była budowa piramidy Chufu z 2,3 mln bloków kamiennych o przeciętnej wadze 2,5 tony. Niewiele mniej pracy kosztowało wzniesienie kompleksów grobowych Snofru i Chefrena. Wielkość piramid i towarzyszących im budowli jest zatem wskaźnikiem władzy i zasobów pozostających w ręku władców. Szczyt absolutnej władzy i kontroli królów nad Egiptem przypadałby zatem na czasy IV dynastii,  szczególnie na panowanie Snofru, Chufu i Chafre. Był to okres maksymalnej centralizacji państwa skupionego wokół uznanego za boga władcy. W późniejszym okresie nastąpił transfer zasobów i władzy z centrum władzy na prowincję, do nomów i lokalnych elit. Jednocześnie budowano już mniejsze piramidy, a coraz bogatsza stawała się ich dekoracja. Wnętrza pokrywano coraz dłuższymi napisami o religijnej treści (tzw. „Teksty Piramid”). Coraz więcej napisów i reliefów pojawiało się też na ścianach świątyń w kompleksach grobowych. Wynikało to nie tylko z ograniczenia zasobów ludzkich i materialnych pozostających do dyspozycji królów, ale także z przemian w religii i mentalności. Coraz większą role przywiązywano do religijnych i symbolicznych aspektów władzy królewskiej. Archeolodzy odkryli w Gizie osiedle budowniczych piramid. Królowie kazali wybudować dla swoich budowniczych spore miasto, w którym zapewniano im zakwaterowanie, opiekę medyczną i wyżywienie. Na terenie poniżej południowej skarpy płaskowyżu Giza zbudowano wielkie osiedle budowniczych, które mogło pomieścić co najmniej 4 tysiące ludzi. W otoczonym murem kamiennym, regularnie rozplanowanym osiedlu znajdowały podłużne budynki, które mieściły kwatery robotników. Stały tu podłużne, równoległe budynki oddzielone wąskimi ulicami. Były one podzielone na mniejsze pomieszczenia. W każdym długim budynku kwaterowano około 50 ludzi, a całe odsłonięte przez archeologów osiedle mogło pomieścić około 2000 osób. W sąsiedztwie piramid znajdowały się także inne osiedla robotników (nieodkryte jeszcze drogą wykopalisk), w których zamieszkiwali pracujący przy budowie robotnicy. W pobliżu zbudowano młyny, piekarnie i browary, w których wytwarzano chleb i piwo dla robotników, a także warsztaty tkackie. Znaleziska żaren kamiennych, glinianych form do wypieku chleba i naczyń do warzenia świadczą, że skala produkcji żywności dla pracowników faraona była tu naprawdę ogromna. Co rano z osiedla wychodziło do pracy na budowie piramidy tysiące robotników, a w obrębie murów osiedla obsługa przygotowywała dla nich posiłki. Po powrocie z pracy wieczorem robotnicy odbierali swoją rację chleba i piwa. Analiza kości ludzi pochowanych na pobliskim cmentarzysku świadczy, że karmiono ich dobrze, a razie choroby leczono i opatrywano obrażenia. Faraon dobrze traktował swoich pracowników i dbał o ich zdrowie. Było to w jego najlepiej pojętym interesie. W końcu bez pracujących na placu budowy brygad nie można byłoby ukończyć piramidy. Jak wykazały badania szczątków kostnych robotników Cheopsa, wielu z nich cierpiało z powodu chorób degeneracyjnych stawów, złamań i amputowanych kończyn. Większość chorób i obrażeń było więc związane z ciężka pracą, jaką wykonywali na placu budowy. W sąsiedztwie piramidy musiały istnieć także warsztaty i magazyny, w których wykonywano i naprawiano narzędzia i obrabiano elementy kamienne. Pozostałości takich warsztatów odkryto blisko piramid Chefrena i Mykerinosa. Hałdy gruzu i odłupków pokrywające sporą część płaskowyżu Giza świadczą, że obróbka kamienia odbywała się w wielu miejscach. Znajdują się tam także usypiska pozostałe po rozebraniu wielkich ramp budowlanych. Wszędzie na budowie obecni byli skrybowie, kontrolujący pracę i odnotowujący jej wyniki. Stali u wejścia do piekarń, licząc wnoszone worki ziarna i wynoszone bochenki chleba. W kamieniołomach oznaczali na ścianach normę kamienia do odkucia i zapisywali potem liczbę wydobytych bloków. Jeszcze inni zliczali materiał dostarczany na budowę i układany w kolejnych warstwach powstającej piramidy. Wznoszenie piramid i kompleksów grobowych opierało się na wykwalifikowanych robotnikach i specjalistach oraz na sile roboczej mobilizowanej z obszarów wiejskich. Oczywiście królowie budujący monumentalne kompleksy musieli zmobilizować sporą część siły roboczej całego kraju. Aby zaopatrzyć robotników i pisarzy w codzienne racje na terenie miasta robotników wzniesiono z kamienia liczne piekarnie, w których pieczono masy chleba. Archeolodzy odkryli w ich wnętrzu paleniska, piece, kadzie na ciasto, formy na chleb i pokrywająca podłogi dużą ilość popiołu. W Kom el-Hisn w Delcie Nilu odkopano pozostałości posiadłości z czasów V i VI dynastii, na terenie której hodowano wielkie stada bydła karmione i tuczone pokarmem roślinnym. Bydło dostarczało mięsa dla robotników na budowach królewskich kompleksów grobowych oraz na terenie innych inwestycji i dla świątyń kultu pośmiertnego władców. Wysuszone odchody zwierzęce wykorzystywano jako opał. Kompleksy grobowe władców Starego Państwa stały się nie tylko wyrazem władzy i pozycji królów, ale także organizmami sakralnymi, gospodarczymi i administracyjnymi spełniającymi ważną rolę w życiu Kraju nad Nilem. Ważną, nieodłączną częścią świątyń grobowych stały się potężne magazyny, mieszczące wszelkie wyposażenie i zasoby niezbędne do prowadzenia pośmiertnego kultu władcy. To z tych magazynów wydawano racje dla osób spełniających czynności kapłańskie i obsługujących kult. W czasach V i VI dynastii rozmiary magazynów znacznie się powiększyły. W świątyni grobowej Pepiego II zajmowały one ponad połowę całego sanktuarium. Coraz większa liczba kapłanów i urzędników zaangażowana była w czynności kultowe i administrowanie fundacjami związanymi z kompleksami grobowymi. Kult ofiarny prowadzony w świątyniach grobowych pochłaniał coraz większą ilość zasobów. W ofierze zmarłym władcom składano przede wszystkim żywność i napoje. Kapłanów i personel świątynny wynagradzano racjami chleba, ziarna, piwa, mięsa i płótna. Administracja kompleksu świątynnego gromadziła te dobra a potem dokonywała ich redystrybucji wśród personelu. Każda świątynia dysponowała fundacją w postaci majątków ziemskich i stad zwierząt. Fundacja dostarczała produktów koniecznych do podtrzymywania kultu i wynagradzania jego funkcjonariuszy. Zachowane papirusy ze świątyni kultu grobowego króla Neferirkare (V dynastia) z Abusir są zapisem codziennego kultu i administracji, przedstawionym w formie skrupulatnie sporządzonych tabel. Personel świątynny podzielony był na grupy, które spełniały kolejno czynności kultowe w określonym  czasie. Każda grupa dzieliła się na dwa oddziały, które także podlegały rozkładowi czynności kultowych. Oddziały liczyły ok. 20 osób, które pełniły służbę w świątyni co 10 miesięcy. W czasie wolnym od zajęć kultowych członkowie oddziałów przebywali wśród swoich lokalnych społeczności i wykonywali prace pozwalające się im utrzymać przez resztę roku (w rolnictwie, rzemiośle, administracji). Pełnienie czynności kultowych przynosiło dodatkowe dobra i zwiększało prestiż. Każdorazowo grupa podejmująca służbę kontrolowała i spisywała majątek sanktuarium. Wszystko spisywano i odnotowywano stan należących do świątyni dóbr i przedmiotów. Wchodzące w skład fundacji posiadłości utrzymujące sanktuaria i dostarczające dóbr były odnotowywane na ścianach świątyń w formie inskrybowanych reliefów przedstawiających personifikacje poszczególnych majątków, które mogły się znajdować w różnych nomach. Majątki miały bardzo różną wielkość, od małych, liczących ok. 16 hektarów, do wielkich domen o powierzchni 905 ha. Fundacje i sanktuaria były częścią wielkiego systemu ekonomicznego Egiptu, który opierał się na operacjach gospodarczych w ramach ekonomiki bezmonetarnej. Opierał się on na wymianie, gromadzeniu i obrocie towarów, przede wszystkim produktów żywnościowych. Płace wydawano w formie racji żywności i innych niezbędnych artykułów pierwszej potrzeby. Obywano się bez zestandaryzowanego pieniądza, jednocześnie prowadząc operacje gospodarcze o wysokim stopniu komplikacji i dużej skali.

W czasach Starego Państwa zostały ostatecznie ukształtowane podstawy kultury i konstrukcji społeczeństwa staroegipskiego. Ta kultura i organizacja społeczna objęła duże terytorium kraju zarządzanego w sposób scentralizowany. Rozwój administracji, wpływ dworu królewskiego i stolicy, urbanizacja i rozwój wierzeń religijnych to główne czynniki, które (poza warunkami przyrodniczymi i geografią) ukształtowały oblicze Kraju nad Nilem. Wewnętrzna kolonizacja prowadzona przez scentralizowaną królewską administrację prowadziła do zasiedlania i zagospodarowywania obszarów nomów poprzez zakładanie królewskich fundacji i nowych osad. Ogromny wpływ na kraj miała też budowa wielkich piramid i towarzyszących im kompleksów grobowych. Koncentracja siły roboczej i zasobów na nekropolach królewskich w pobliżu Memfis była ogromna. W sposób pośredni cały Egipt pracował, by wznieść grobowce swych władców. Wykształciła się grupa wyspecjalizowanych robotników, architektów i inżynierów, pracujących przy królewskich budowlach. Wielkie inwestycje pochłaniały też znaczne koszty. Kult religijny i kultu pośmiertny władców miał też duże znaczenie ekonomiczne. Pracowały przy nim tysiące ludzi, a duże ilości dóbr były gromadzone i dystrybuowane przez świątynie. Zakładanie kolejnych fundacji stymulowało rozwój ekonomiczny kraju i poszczególnych nomów. Społeczeństwo egipskie okresu Starego Państwa było ściśle zhierarchizowane. Na jego czele stał ubóstwiony król, sprawujący najwyższą, niemal absolutną władzę. Władcę uważano za gwaranta maat,  czyli porządku kosmicznego i społecznego. Najwyższą warstwę tego społeczeństwa stanowili członkowie rodziny króla i dworzanie. Poniżej w hierarchii stali wyżsi urzędnicy i nomarchowie, a jeszcze niżej skrybowie pracujący dla administracji. Resztę społeczeństwa stanowili pracujący fizycznie chłopi, rzemieślnicy i robotnicy, a także żołnierze, policjanci i inni niżsi funkcjonariusze władzy. Istnieli także niewolnicy, ale nie było ich wielu. 80 % egipskiego społeczeństwa stanowili osobiście wolni ludzie pracujący fizycznie. Największe znaczenie społeczne i kulturowe miał oczywiście dwór królewski. Król czczony był jako bóg (staroegips. neczer). Identyfikowano go z Horusem, a od czasów IV dynastii określano go mianem syna Re, boga Słońca. Był on właścicielem większości ziemi w Egipcie, a całe państwo stanowiło w pewnym sensie jego osobistą domenę. Dopiero później nastąpił wzrost wielkości majątków ziemskich wyższych urzędników. Władca otaczał się dworzanami noszącymi rozmaite tytuły: jedynego towarzysza króla, królewskiego fryzjera, strażnika sekretów pałacu itp. Na dworze przebywali także najwyżsi urzędnicy zarządzający sprawami kraju wraz z królem. Niektórzy notable przeszli drogę awansu od skromnych urzędników do wysokich godności i pozycji dworzan króla. Notable konkurowali ze sobą próbując osiągnąć jak najwyższy status i maksymalnie duży majątek. Status społeczny najpełniej wyrażały pochówki i grobowce. Im większe, bardziej okazałe i dekorowane, tym wyższy był status społeczny zmarłego. Zwykli mieszkańcy Egiptu byli chowani w prostych, wykopanych w piasku grobach na skromnych cmentarzyskach. Wraz ze wzrostem politycznego i społecznego znaczenia elity zwiększała się wielkość jej grobowców. Warto pamiętać, że Egipt, podzielony na nomy był krajem cywilizacji zurbanizowanej. Stolicą kraju, centrum administracyjnym i kultowym pozostawało Memfis, siedziba władcy. To tutaj przebywał władcy, dwór i najwyżsi dostojnicy państwa. Na brzegach nilu i w Delcie istniały oprócz tego mniejsze miasta i miasteczka, oraz niezliczone wioski rolnicze. Spore osiedla rozpoznane archeologiczne towarzyszyły piramidom i kompleksom grobowym. Pozostałości Memfis z okresu Starego Państwa odkryte dotychczas w Mit Rahina są bardzo nieliczne. Większa część miasta z tego okresu mogłą zostać zniszczona przez zmiany biegu Nilu. Archeologom udało się znaleźć pozostałości innych miast z tego okresu: Elefantyny, Edfu, Ombos, Hierkaonpolis, Elkab, Gebelein, Dendery, Abydos, Zawyet Sultan, Faruna, Tell el-Farcha, Kom el-Hisn. Mniejsze i większe miasta były integralną częścią egipskiego krajobrazu w okresie Starego Państwa. Największe z nich były stolicami i ośrodkami administracyjnymi poszczególnych nomów. Inne miasta powstawały przy królewskich fundacjach związanych z kultem pośmiertnym. Zakładano je przede wszystkim w środkowym Egipcie i w Delcie Nilu. Na nilowej wyspie Elefantynie archeolodzy odsłonili pozostałości miasta z czasów Starego Państwa. Otoczone było murem z dwoma bramami i posiadało umocnioną fortecę. Zabudowane ono było gęsto upakowanymi domami oddzielonymi wąskimi alejkami. W mieście stała świątynia lokalnej bogini Satet i pałac namiestnika. Na sąsiedniej wysepce leżało cmentarzysko z niewielką piramidą. W Balat-Ain Asil w Oazie Dachla odkryto ufortyfikowane miasto z pałacem gubernatora, dzielnicami mieszkalnymi, miejscami kultu i warsztatami garncarskimi. Znane są także osiedla robotników wzniesione w sąsiedztwie piramid (Giza, Dahszur, Heit el-Ghurab), miasteczka przy świątyniach grobowych (Abu Roasz, Abusir, kompleks przy piramidzie królowej Chentkaus I w Gizie). Były to starannie zaplanowane osiedla zarządzane przez centralną administrację. Większość miast na prowincji wyrosła wokół lokalnych świątyń i kultów. Z biegiem czasu niektóre ośrodki zyskiwały na znaczeniu jako centra regionów rolniczych, miejsca kultu czy punkty obronne. W Kraju nad Nilem istniały w rzeczywistości dwie kultury: oficjalna, związana z królem, dworem i stolica oraz kultami pośmiertnymi, oraz druga, związana z ludnością lokalną o niższym statusie i z prowincjonalnymi kultami religijnymi. Lokalne miejsca kultu były małymi świątyniami budowanymi głownie z cegły mułowej na podstawie dość dowolnych planów. W okresie Starego Państwa królowie coraz częściej ingerowali w lokalne kulty i fundowali w małych świątyniach kaplice, posągi i inne elementy. Kultura króla i dworu z wolna przenikała na prowincję i następowała integracja całego kraju i jego kultów. Powstała jednolita kultura staroegipska. Społeczeństwo i kultura Starego Państwa przetrwały przez około 500 lat.

Egipt jako kraj dominujący na obszarze Afryki Północnej i wywierający wpływ na obszary Bliskiego Wschodu prowadził aktywną politykę zagraniczną i dalekosiężną wymianę. Egipcjanie starali się poddać swej kontroli szlaki prowadzące na południe, do Nubii i w głąb Afryki oraz na północ, w kierunku Azji Zachodniej. Starali się pozyskiwać surowce i siłę roboczą z sąsiednich obszarów. Surowców dostarczały także pustynie otaczające dolinę Nilu. Półwysep Synaj był źródłem miedzi i turkusów. Aktywność Egiptu za granicą, która zanikła w czasach II dynastii, odżyła w czasach Starego Państwa, począwszy od panowania III dynastii. Królewskie inwestycje spowodowały wzrost zapotrzebowania na zagraniczne dobra. Do budowy piramid potrzebne były spore ilości drewna, które musiano sprowadzać z Lewantu (tylko niewielką część zapotrzebowania pokrywały nieliczne lasy występujące w Egipcie). Poszukiwano także kamienia budowlanego, kamieni szlachetnych i półszlachetnych oraz rud metali. Aby je pozyskać organizowano ekspedycje poza granice kraju, zwiększając egipskie wpływy  krajach ościennych. Z Pustyni Wschodniej i Dolnej Nubii pozyskiwano złoto, w Wadi Hammamat szarogłazy, gnejs z Pustyni Libijskiej, barwniki naturalne z Oazy Dachla oraz bazalt z peryferii Oazy Fajum. Władcy Starego Państwa prowadzili aktywną politykę za granicą i starali się połączyć Egipt ze szlakami dalekosiężnej wymiany i z odległymi krajami. Rozwinęli żeglugę i handel morski. Budowali porty nad Morzem Czerwonym, które stało się ważnym akwenem. Morskie szlaki łączyły porty egipskie z wybrzeżami Afryki, cieśniną Bab el-Mandeb, a także z Krajem Punt, ważnym partnerem handlowym Egiptu, leżącym w rejonie tzw. Rogu Afryki. Egipska żegluga rozwijała się także we wschodniej części akwenu Morza Śródziemnego. Bardzo częste stały się wojskowe interwencje Egiptu, które miały utrzymać porządek na sąsiednich terytoriach i uchronić kraj przed inwazjami. Wysyłano także ekspedycje poszukiwawcze i odkrywcze, kierowane przez urzędników zwanych sementiu, czyli poszukiwaczy minerałów. Znajdowały one minerały nie tylko w dolinie Nilu, ale także na sąsiednich terytoriach, przede wszystkim na pustyniach. Ekspedycje pozostawiały po sobie inskrypcje i inne ślady swojej bytności na odległych obszarach. Władcy Starego Państwa zapanowali nad Pustynią Zachodnią i znajdującymi się na jej obszarze oazami (Dachla, Farafra, Bahariya), przez które przebiegał szlak prowadzący do Nubii. Na często używanych szlakach rozbudowano infrastrukturę w postaci punktów czerpania wody, gdzie pod ziemią umieszczano naczynia z tym bezcennym na pustyni płynem. Szlakami pustynnymi poruszały się karawany złożone z osłów, które w owych czasach były głównymi zwierzętami pociągowymi (wielbłądy udomowiono dopiero w I tys. przed Chr.). Jedna karawana mogła się składać nawet ze stu osłów. Urzędnicy i oficerowie prowadzący takie karawany pozostawili po sobie wiele inskrypcji naskalnych. Z obszaru Pustyni Zachodniej pozyskiwano gnejs, turkusy i inne skały oraz surowce mineralne. Oazy zostały skolonizowane przez egipskich osadników, którzy rozwinęli tam uprawę roli. Ozami administrowali egipscy gubernatorzy. W Oazie Dachla powstał nawet pałac gubernatora, w którym znaleziono gliniane tabliczki administracyjne pokryte pismem hieratycznym. Egipcjanie starali się kontrolować także obszar Pustyni Wschodniej, położony pomiędzy Nilem i Morzem Czerwonym. Ten trudny teren jest górzysty, o wysokości dochodzącej do 1000 m n. p. m. i pocięty suchymi, głębokimi dolinami wadi. Jedynymi źródłami wody są głębokie studnie. Był to jednak ważny obszar, z którego pozyskiwano galenę, szarogłaz, rudy miedzi, trawertyn i złoto. Obszarem szczególnie intensywnej penetracji egipskich ekspedycji było Wadi Hammamat, gdzie pozostało do dziś mnóstwo hieroglificznych inskrypcji naskalnych z okresu Starego Państwa. Przez Pustynię Wschodnią przebiegały też ważne szlaki łączące Dolinę Nilu z Morzem Czerwonym i położonym nad nim portami. Kolejnym obszarem egipskiej penetracji był Półwysep Synaj. W jego południowej części wydobywano rudy miedzi i turkusy. Rozbudowano infrastrukturę wzdłuż szlaków prowadzących do źródeł tych bogactw. Ekspedycje wysyłane na Synaj pozostawiły po sobie rzecz jasna sporo inskrypcji i reliefów na skałach. Kolejni faraonowie Starego Państwa regularnie wysyłali wyprawy na Synaj. W ich skład wchodziły silne oddziały wojskowe dowodzone przez oficerów wojsk lądowych i marynarki wojennej. Żołnierze walczyli z miejscowymi plemionami i wydobywali cenne minerały. W pobliżu złóż zakładano osiedla, które stawały się punktami obronnymi i obserwacyjnymi. Wyprawy na Synaj przynosiły królom wielkie korzyści ekonomiczne. Na stanowisku Wadi el-Kharig odkryto centrum egipskiej produkcji metalurgicznej w postaci 200 pieców służących do wytopu miedzi z rud wydobywanych w pobliskich kopalniach. Jeszcze większy zespół pieców i innych instalacji metalurgicznych odkryto na stanowisku Seh Nasb. Te odkrycia archeologiczne wskazują, że rudy miedzi wydobywano i przetwarzano na Synaju na ogromną skalę. Tak samo imponujące musiały być ekspedycje kierowane na ten istotny obszar. Jeszcze ważniejsze były egipskie porty położone nad brzegami Morza Czerwonego. Dwa ważne porty powstały na zachodnim brzegu Zatoki Sueskiej: w Wadi al-Jarf i Ain Sukhna. Port w Wadi al-Jarf powstał za panowania Snofru u ujścia doliny Wadi Arabah łączącej brzegi Nilu z wybrzeżem Morza Czerwonego. Został usytuowany w pobliżu naturalnego źródła wody. W wodach morskich w pobliżu leży przerwa w rafie koralowej tworząca naturalne kotwicowisko. Wybudowano tu sztuczne nabrzeże i molo, a także infrastrukturę w postaci budynków na brzegu i pomieszczeń wykutych w skałach. Służyły one jako hangary dla statków i magazyny. Na miejscu produkowano duże naczynia zasobowe służące do przechowywania wody. O odkryciu ważnych papirusów z czasów Chufu wspomniano powyżej. Po drugiej stronie Zatoki Sueskiej, naprzeciwko Wadi al-Jarf Egipcjanie wznieśli kamienną, kolistą twierdzę zwaną Ineb-Chufu, czyli Murami Chufu. Strzegła ona szlaków przebiegających przez Półwysep Synaj. Innymi ważnym portami nad morzem Czerwonym, zaopatrzonymi w zespoły magazynów były Mersa Gawasis i Ain Sukhna. Najtrudniejszą częścią egipskich przedsięwzięć na Morzu Czerwonym było przenoszenie rozłożonych na części statków z doliny Nilu nad Morze Czerwone. Za panowania Chafre został zbudowany nowy port, Ain Sukhna, położony ok. 100 km na północ od Wadi al-Jarf, połączony szlakiem lądowym bezpośrednio z Memfis. Był on położony w pobliżu gorących źródeł. Tutejszy port działał aż do końca czasów VI dynastii. Odkryto tu liczne inskrypcje naskalne i odciski królewskich pieczęci na glinianych bullach. Napisy zawierają szczegóły ekspedycji odbywanych na Synaju w Zatoce Sueskiej, odnotowują też imiona odpowiedzialnych urzędników. W porcie stacjonowali liczni marynarze, żołnierze, oficerowie marynarki i urzędnicy. Z portów nad Morzem Czerwonym wyruszały wielkie ekspedycje na Synaj i do wschodniej Afryki, m. in. do Kraju Punt. Pływano do południowych zakątków Morza Czerwonego, by sprowadzać stamtąd mirrę i obsydian (pochodzący z Etiopii i Jemenu). Poszukiwanie surowców gnało Egipcjan do kontaktów i interwencji militarnych w obcych krajach. Rozwinęli oni działalność na szlakach dalekosiężnej wymiany. Z inskrypcji pozostawionych przez administratorów Elefantyny wynika, że organizowali oni regularne wyprawy do Nubii. Inni urzędnicy wyprawiali się do Azji Zachodniej i w innych kierunkach. Korzystanie ze szlaków morskich wymagało budowy statków transportowych i okrętów wojennych. Egipskie jednostki pływające budowano z drewna sosnowego i cedrowego. Osiągały one duże rozmiary, dochodząc do długości ok. 50 metrów. Pewne pojęcie o ich wyglądzie dają pogrzebowe łodzie Chufu z Gizy. Na Kamieniu z Palermo znajdują się informacje o wodowaniu dużych jednostek w czasach panowania Snofru. Nosiły one nazwy takie jak „Ozdoba Obydwu Krajów”. Znane są ze źródeł duże jednostki pełnomorskie zwane statkami z Byblos (kebenet). Pierwszym ważnym obszarem egipskiej działalności za granicą była położona na południe od I katarakty Nubia. Egipcjanie starali się okupować obszary pomiędzy pierwszą a drugą kataraktą. Budowano tu twierdze, takie jak Buhen. Eksploatowano miejscowe złoto rodzime i surowce skalne. Przez Nubię przebiegały także szlaki prowadzące w głąb Afryki. Ich kontrola dawała Egipcjanom dostęp do cennych towarów takich jak heban, substancje aromatyczne, oleje, kość słoniowa, jaja i pióra strusi, skóry zwierzęce. Królowie chcieli jeszcze mocniej kontrolować drogi prowadzące do Afryki Subsaharyjskiej i czerpać zyski z nubijskich kopalń złota. Podejmowali zatem wyprawy wojenne, z których przywożono tysiące jeńców i wielkie stada bydła. Snofru podporządkował Egiptowi część Nubii zamieszkana przez spadkobierców plemion tzw. grupy A. Aby umocnić kontrolę nad tym obszarem wybudował egipską kolonię i warownię w Buhen. Służyło ono także kontroli miejscowych kopalń rud miedzi i złota. W Buhen znajdowały się instalacje metalurgiczne i magazyny. Egipskie faktorie handlowe powstały w Kubban i Aniba. Z Nubii przymusowo sprowadzano do Egiptu ludność, która pomagała w zakładaniu gospodarstw rolnych i  zagród dla bydła. Następowała w ten sposób wewnętrzna kolonizacja Kraju nad Nilem. Pod koniec panowania V dynastii Egipt stracił jednak kontrolę nad Nubią. Około 2450-2050 lat przed Chr. rozwinęła się tu tzw. wczesna kultura Kerma, związana z powstaniem wczesnego państwa w Górnej Nubii. W Nubii Dolnej uaktywniła się po upadku egipskich kolonii i faktorii tzw. grupa C. Z niej wywodziły się państewka nubijskie zjednoczone w czasach VI dynastii. Nowo powstałe organizmy polityczne odcięły Egiptowi drogę do wnętrza Afryki. Inskrypcje z grobowców urzędników wskazują jednak, że po jakimś czasie Egipcjanie znów wysyłali ekspedycje na południe od pierwszej katarakty i wznowili kontakty handlowe. Prowadzili złożone działania militarne, dyplomatyczne i handlowe w regionie zwanym Wawat, położonym pomiędzy I a II kataraktą. Za panowania Pepiego I i Merenre znów prowadzono kampanie wojenne przeciw Nubii. Kolejne wojny w Nubii prowadzono za Pepiego II. Kampanie prowadzili wówczas gubernatorzy Elefantyny, tacy jak Hekaib, Mekhu czy Harchuf. Trudności w kontaktach z Nubią skłoniły Egipcjan do eksploracji morskich dróg wiodących z Morza Czerwonego na południe. Leżał tam, w rejonie Rogu Afryki zagadkowy Kraj Punt, z którego importowano mirrę, kadzidło, obsydian, miedź i elektron. Egipcjanie docierali do tego kraju drogą morską, z portów nad Morzem Czerwonym takich jak Mersa Gawasis. Pierwsza ekspedycja do Puntu została wysłana za czasów króla Sahure. Ekspedycja wysłana przez tego władcę została przedstawiona i opisana na blokach tworzących rampę kompleksu grobowego Sahure w Abusir. Oprócz wielkich ilości dóbr przywieziono wówczas do Egiptu sadzonki drzew Commiphora myrrha, z których żywicy wytwarza się mirrę. Wyprawa była przedsięwzięciem o znaczeniu nie tylko gospodarczym, lecz także ideologicznym i propagandowym. Stąd jej przedstawienie w kompleksie grobowym władcy. Jednak niektóre przedstawienia z czasów Snofru wskazują, że być może jeszcze za panowania tego władcy Egipcjanie docierali do Puntu i sprowadzali stamtąd drzewka z rodziny osoczynowatych. Kierunkiem ekspansji o mniejszym znaczeniu był zachód i obszar Pustyni Libijskiej. Periodycznie wysyłano tam karne ekspedycje wojskowe i wyprawy handlowe. Egipcjanie docierali do Libii poprzez oazy na Pustyni Zachodniej. Mieszkańcy tego obszaru byli dla Egipcjan permanentnymi nieprzyjaciółmi, znanymi pod nazwą Tehenu. Kampanie przeciw nim przynosiły łup w postaci jeńców i stad bydła, owiec, kóz i osłów. Egipscy władcy prowadzili także aktywną politykę na obszarze Azji Zachodniej i na wodach wschodniej części Morza Śródziemnego. Początkowo zainteresowanie Egipcjan koncentrowało się na obszarze południowej Palestyny. Od czasów IV dynastii do Lewantu docierano głównie drogą morską, z Delty Nilu wzdłuż wybrzeża śródziemnomorskiego. Po jakimś czasie Egipcjanie znów podjęli lądowe wyprawy wojenne do Kanaanu, trwające aż do końca Starego Państwa. Najważniejszą egipską faktorią handlową i portem stało się miasto Byblos na wybrzeżu libańskim. Sprowadzano stąd przede wszystkim drewno sosnowe i cedrowe, używane do różnorodnych celów. Odnalezione w Byblos wazy kamienne, pieczęcie i inne obiekty z egipskimi inskrypcjami wskazują na intensywne kontakty od czasów Snofru aż po panowanie Pepiego II. Kontakty dworu egipskiego z władcami Byblos musiały być bliskie. Egipcjanie wywozili z Byblos drewno i budowali tu swe statki, słynne jednostki typu Byblos (kebenet). Biografia urzędnika Iny, działającego w czasach Pepiego I i Merenre wspomina o częstych wyprawach do Byblos. Z tego portu sprowadzano nie tylko drewno, ale także towary importowane z daleka, z głębi Azji, takie jak srebro, lapis-lazuli, cyna i oleje. Egipskie statki wypływały z Delty Nilu i kierując się na północ docierały do Byblos. Nastepnie wyładowane towarami wracały do Egiptu. Byblos łączyło Egipt i szlaki śródziemnomorskie z Azją Zachodnią i Środkową, czego świadectwem są wzmianki o sprowadzaniu stamtąd surowców takich jak cyna i lapis-lazuli, pochodzących z daleka. Do tego portu musiały zatem docierać karawany z towarami z Mezopotamii, Iranu, Anatolii i Badachszanu, a być może także z dalszych regionów. Miasto stało się zatem pośrednikiem w kontaktach Egiptu z innymi cywilizacjami tego okresu. Dzięki rozbudowanym sieciom handlowym egipskie przedmioty docierały m. in. do syryjskiej Ebli. Być może wspomniany w tekstach Ebli tytuł króla Du- gú- ra- su^ki odnosi się do władcy Egiptu i do Delty Nilu, lub do nubijskiej Kermy. Innym partnerem handlowym Egiptu w Libanie mogło być miasto Sumur (Tell Kazel). W czasach Starego Państwa Egipcjanie prowadzili też działania militarne w Kanaanie, prowadzone przeciw ludziom znanym ze źródeł pisanych pod nazwą Azjatów-mieszkańców piasków. Mieszkańcy Kanaanu budowali potężne twierdze, które stawały się obiektami egipskich ekspedycji militarnych i były wspominane w źródłach pod nazwami Unet,Seferer, Tepa, i Ida. Zdobywano je, gdyż ich mieszkańcy zagrażali kontrolowanym przez Egipt szlakom lądowym i morskim. Z grobowca Inti z Deszasza znany jest relief przedstawiający oblężenie kananejskiej twierdzy. Wyprawy na północ były częste. Za czasów Pepiego I Egipcjanie zbrojnie wyprawiali się do Palestyny co najmniej sześć razy. Interwencji zbrojnych dokonywały potężne wojska, rekrutowane z wielu egipskich nomów. Były to poważne operacje militarne, których efektem były duże zniszczenia w Kanaanie. W swoich wyprawach egipskie wojska docierały co najmniej do góry Karmel. Przez 500 lat istnienia Starego Państwa Egipt był tak potężny, że nie zagroziła mu żadna potęga z zewnątrz.

Pierwszym królem V dynastii był Horus Irimaat Userkaf (ok. 2500 przed Chr.), pochodzący z bocznej linii poprzedniej dynastii. Panował przez około 7 lat. Jako władca o niepewnej pozycji w swojej tytulaturze mocno odwoływał się do Re i Horusa oraz władców poprzedniej dynastii. Zainicjował ekspedycje militarne do Nubii, na Synaj i do Kanaanu. W jego czasach nastąpiła intensyfikacja kontaktów handlowych z Anatolią i światem egejskim, poświadczona przez znaleziska archeologiczne egipskich przedmiotów na tych obszarach. Król fundował nowe budynki i zakładał nowe osiedla, przede wszystkim w Dolnym Egipcie.W jego czasach rozpoczęła się również praktyka małżeństw królewskich córek z najwyższymi urzędnikami królestwa. Zupełną nowością było wzniesienie przez Userkafa monumentalnej świątyni Słońca miedzy Abusir i Abu Gurab. Ten nowy typ królewskiej fundacji składał się z górnej i dolnej świątyni, łączącej je rampy i wielkiego obelisku. Wzniesienie tego obiektu świadczy o wzroście znaczenia kultu boga Re i teologii wypracowanej przez kapłanów z Heliopolis. Sanktuarium było nowym elementem religii i legitymizacji władzy królewskiej. Co więcej, świątynie Słońca stały się ważnym elementem egipskiej gospodarki, przez które przechodziły dobra wysyłane później do innych sanktuariów, w tym do świątyń grobowych faraonów. Userkaf został pochowany w swoim kompleksie grobowym w Sakkara. Następcą Userkafa został jego syn Horus Nebhau Sahure (ok. 2470 przed Chr.). Zintensyfikował on kontakty z Syrią i Byblos. Za jego panowania ruszyła pierwsza odnotowana ekspedycja do Kraju Punt, leżącego najprawdopodobniej we wschodniej Afryce, na obszarze dzisiejszej Etiopii, Somalii i Erytrei. Wróciła ona do Egiptu z ogromną ilością malachitu, mirry, elektrum i drewna. Wojska króla prowadziły ekspedycje na Synaj i wyprawy wojenne przeciwko Libijczykom oraz mieszkańcom Pustyni Zachodniej. W Abusir Sahure wybudował swój kompleks grobowy oraz świątynię solarną. Kompleks budowli Sahure jest najlepiej zachowanym i najobficiej udekorowanym zespołem egipskich budowli z III tys. przed Chr. Następnym królem został Horus Userhau Neferirkare I (ok. 2460 przed Chr.), który panował przez 10-11 lat. Zajmował się on przede wszystkim uposażaniem i rozbudową świątyń. Wysyłał ekspedycje handlowe i militarne do Byblos, Nubii, Libii i na Synaj. Został pochowany w kompleksie grobowym w Abusir. Kolejnym władcą został rządzący krótko jego syn Horus Sechemchau Szepseskare (ok. 2450 przed Chr.), po którym nastąpił Raneferef (ok. 2440 przed Chr.). W świątyni grobowej tego ostatniego odkryto spory zespół rzeźb, ceramiki, papirusów, naczyń kamiennych i innych przedmiotów należących do wyposażenia kultu grobowego. Następnie tron objął Horus Setibtaui Niuserre (ok. 2440 przed Chr.), panujący przez 38 lat. W czasach jego panowania nasiliły się niekorzystne zmiany klimatyczne, których głównym objawem było rozszerzanie się zasięgu pustyni. Niuserre wybudował kolejną świątynię Słońca koło podobnej budowli Userkafa w Abu Gurab. Za panowania Niuserre coraz większe bogactwo i znaczenie osiągali wysocy urzędnicy nie wywodzący się z rodziny królewskiej. Obejmowali oni najwyższe stanowiska  (łącznie z pozycją wezyra) i żenili się z córkami króla. Następowała coraz większa koncentracja majątku i władzy w rękach tych najwyższych oficjeli. Wyrazem ich pozycji stały się coraz większe i coraz bardziej ozdobne grobowce. Co więcej, nad ich budową pracowali królewscy architekci, artyści i rzemieślnicy. Administrację zaczęły opanowywać klany rodzinne kierowane przez najwyższych urzędników. Aby podkreślić swoją władze nad krajem, Niuserre kazał wystawiać swoje posągi w ważnych punktach kraju, takich jak Koptos czy Teby. Za panowania tego faraona zaczął szerzyć się kult Ozyrysa, bóstwa zmarłych i świata podziemnego, co oznaczało pewną „demokratyzację” kultu pośmiertnego i wierzeń o życiu pozagrobowym. Życie to stało się w wierzeniach Egipcjan dostępne nie tylko dla ubóstwionego monarchy, ale także przynajmniej dla części jego poddanych, na początku przede wszystkim dla elit. Niuserre kontynuował organizację ekspedycji na Synaj i do Nubii. Nadal trwała ożywiona wymiana handlowa z Lewantem i Byblos. Niuserre pochowany został w piramidzie w Abusir. Po krótkotrwałym panowaniu Menkauhora na tron wstąpił Horus Dżed Kau Dżetkare Isesi (ok. 2400 przed Chr.), panujący przez ok. 43 lata. Za jego panowania wzrastała pozycja naczelników nomów (nomarchów) i innych urzędników na prowincji. Król wznosił wiele budowli poza stolicą, m. in. w Hierakonpolis i Abydos. Wysokich urzędników obdarzał honorowymi tytułami i wysyłał do nich listy. Mimo to urzędnicy coraz bardziej uniezależniali się od centrum. Nastąpiła reorganizacja kultu w królewskich świątyniach grobowych. Nadal trwały dalekie ekspedycje militarne i rozwijał się dalekosiężny handel sięgający Lewantu, a nawet Anatolii. Prowadzono działania wojenne w Kanaanie. Dżetkare został pochowany w swoim kompleksie grobowym w Abusir. Ostatnim władcą V dynastii był Horus Uadżtaui Unis (ok. 2360 przed Chr.). Starał się on ściślej kontrolować administrację. W jego czasach wezyrowie i inni wysocy urzędnicy musieli przebywać w pobliżu króla na dworze w Memfis. Próba ponownego scentralizowania administracji miała się jednak zakończyć fiaskiem. Unis jako pierwszy zaczął pokrywać komorę grobową i przedsionki swego grobowca hieroglificznymi inskrypcjami z religijnymi tekstami znanymi jako „Teksty Piramid”. Odnoszą się one do życia pozagrobowego króla, oc ukazuje fragment tekstu tego ważnego źródła: „(…) O Unisie! Twoi posłańcy zmierzają, twoi heroldzi spieszą do ojca twego, do Atuma. “O Atumie, uniosłeś go, zamknąłeś go w swoich objęciach. Nie ma żadnego boga, który stał się gwiazdą bez towarzysza. ‘Czy ja będę twoim towarzyszem?’ ‘Spójrz na mnie! Ujrzałeś stwarzających dzieci, ich ojców, uczących ich mowy, są teraz Niezniszczalnymi (Nieprzemijającymi) Gwiazdami’. (…)”. Są to oczywiście teksty starsze od czasów V dynastii, spisane zapewne u początków Starego Państwa, lecz dopiero później umieszczane w piramidach. Za panowania Unisa prowadzono ekspedycje handlowe i zbrojne do Lewantu i Nubii.

Wraz ze śmiercią Unisa, pochowanego w piramidzie w południowej Sakkarze skończyło się panowanie V dynastii trwające ok. 130 lat. Władza królów była już mocno osłabiona, a arystokracja urzędnicza mocno się uniezależniła. Zaczął się kryzys ekonomiczny spowodowany niekorzystnymi zmianami środowiskowymi. W czasach VI dynastii te niekorzystne procesy jeszcze się nasiliły. Władza centralna ustawiczne słabła, a życiodajne wylewy Nilu były coraz niższe. Prestiż władzy królewskie spadał, a na dworze królewskim i wśród elit nasiliła się ostra walka polityczna. Pierwszym władcą nowej dynastii został Horus Seheteptaui Teti (ok. 2330 przed Chr.), który był zięciem króla Unisa (mężem jego córki Iput). Dwaj zięciowie Teti, Kagemni i Mereruka zostali wezyrami i skupili w swych rękach wielką władzę. Król starał się zreorganizować administrację i poskromić wzrastającą opozycję. Jego działania zakończyły się fiaskiem. Według Manetona Teti zginął na skutek dworskiego spisku, zamordowany przez swoich gwardzistów. Ten zamach, o ile rzeczywiście miał miejsce, był jednym z objawów upadku autorytetu władzy królewskiej. Rządy na krótko przejął uzurpator Userkare. Po jego kilkuletnim panowaniu tron objął Horus Meritaui Pepi I Merire (ok. 2300 przed Chr.). Zbudował on swój kompleks grobowy, wokół którego wyrosł0o osiedle, które rychło stało się częścią stolicy, Memfis, jako Inbu-hedż. Pepi związał się związkami małżeńskimi z potężną rodziną urzędników i arystokratów z Abydos, aby utrzymać kontrolę nad Górnym Egiptem. Urzędnicy i tak się uniezależniali i wzmacniali swój status, co pokazuje obecność „Tekstów Piramid” w grobach niektórych z nich. Władza królewska traciła na znaczeniu, czego objawem stał się stłumiony na dworze Pepiego I spisek haremowy. Śledztwo w tej sprawie prowadził wysoki urzędnik dworski Weni, który pozostawił w sowim grobowcu inskrypcję opisującą te wydarzenia i swoją biografię. Mimo tych trudności król prowadził kampanie wojenne w Nubii i Kanaanie. Kontakty handlowe z Byblos i Lewantem były bardzo intensywne. Alabastrowe naczynia z imieniem Pepiego dotarły nawet do syryjskiej Ebli. Kolejnym władcą został Horus Anchkhau Merenre I (ok. 2250 przed Chr.), którzy rządził przez około 10 lat. Na prowincji wyrastały okazałe nekropolie lokalnych urzędników, co wskazuje na jeszcze większy upadek królewskiego autorytetu. Merenre odbywał podróże po kraju i osobiście odebrał trybut od wodzów nubijskich plemion. Organizował ekspedycje do Nubii, Lewantu i na Półwysep Synaj. Pochowany został w piramidzie w południowej Sakkarze. Jego następcą został jego syn, Horus Neczerichau Pepi II Neferkare (ok. 2250 przed Chr.). Długość panowania tego władcy jest przedmiotem kontrowersji wśród badaczy. Zapewne panował on około 62-64 lata. Faraon ten objął tron w wieku 6 lat. Usiłował wzmocnić swą władzę poprzez likwidację urzędu namiestnika południa kraju i poddanie lokalnych kapłanów kontroli administracji. W Tebach, Meir i Abydos wzniósł królewskie spichlerze. Efektem było umocnienie władzy nomarchów. Mimo pogarszającej się sytuacji politycznej i gospodarczej Kraju nad Nilem król organizował ekspedycje na Synaj, do Nubii i na obszar Pustyni Wschodniej. Ekspedycja na południe, kierowana przez Harchufa przyniosła nie tylko spore ilości hebanu, kadzidła, skór zwierzęcych i kości słoniowej. Na dwór faraona trafił też przedstawiciel Pigmejów z Afryki Środkowej, określanych przez Egipcjan mianem Deneg. Możliwe, że ekspadycja Harchufa dotarła aż do Nilu Błękitnego. Inny urzędnik, Hekaib musiał w czasie swych wypraw toczyć ciężkie walki w Nubii i Kraju Punt, co wskazuje na opór miejscowych, z jakimi spotykały się wówczas przedsięwzięcia Egipcjan poza granicami ich kraju. Tymczasem coraz bardziej uniezależnili się nomarchowie z Edfu, z regionu o dużej sile gospodarczej, który stanowił punkt wyjścia dla ekspedycji na Pustynię Wschodnią. Inni prowincjonalni urzędnicy także powiększali swoją autonomię. Pod koniec panowania Pepiego II jeden z urzędników, nomarcha 13 nomu Górnego Egiptu zaczął swoje imię na inskrypcjach zapisywać w królewskim kartuszu. Swój grobowiec wzniósł na wzór królewskiej piramidy. Opanował nomy 8, 12 i 14, poddając je swej władzy i wyłączając je spod obszaru pozostającego pod kontrolą króla. Jako pierwsze uniezależniły się te nomy, które były położone w rozszerzającej się na północ (począwszy od Edfu) części doliny Nilu. Pepi II został pochowany w kompleksie grobowym w południowej Sakkarze. Po jego śmierci rządy objęli władcy VII, a następnie VIII dynastii. Skończył się okres Starego Państwa, pierwszy okres rozkwitu politycznego, kulturalnego i ekonomicznego Egiptu. Nastąpiła dezintegracja państwa i rozkład aparatu administracyjnego. Lokalni urzędnicy uniezależnili się od centrum i króla, stając się niezależnymi władcami. Na Nilem pojawiły się z powrotem liczne niezależne centra władzy politycznej. Zaczęły się najazdy plemion spoza doliny Nilu. Zaczął się tzw. pierwszy okres przejściowy (ok. 2166-2046/1966 przed Chr.), z którego znana jest niewielka liczba źródeł. Brak królewskich dekretów wskazuje na nieistnienie w tym okresie scentralizowanej władzy w Kraju nad Nilem. Kontrolę nad poszczególnymi dzielnicami Egiptu sprawowały potężne, lokalne rody. Najważniejszym powodem upadku Starego Państwa było trwające co najmniej od czasów V dynastii systematyczne pogarszanie się warunków środowiskowych spowodowane niekorzystnymi zmianami klimatycznymi. Potęga nomarchów, wzrastająca systematycznie od czasów V dynastii doprowadziła do ich całkowitego uniezależnienia od centrum w czasach Pepiego II. Zaraz po śmierci tego władcy scentralizowany aparat państwowy się rozpadł. Około 2200 lat przed Chr. od Morza Śródziemnego do Półwyspu Arabskiego zapanował okres niezwykle ostrej suszy, która trwała aż dwa wieki. Spowodowało ją pojawienie się ujemnej fazy oscylacji północnoatlantyckiej, niosące za sobą osłabienie cyrkulacji atmosferycznej i wiatrów niosących wilgoć nad obszary Eurazji i Afryki Północnej. Przyniosło to dominację suchych mas powietrza z południa. W Zatoce Perskiej i na szczycie Kilimadżaro zaznaczył się on wzmożoną depozycją pyłów. Jeziora na terenie Anatolii wyschły, a poziom Morza Martwego opadł bardzo znacznie. Susza dała się odczuć nawet w Europie, na co wskazują cienkie pierścienie przyrostowe dębów irlandzkich z tego okresu. Sahara stała się terytorium całkowicie pustynnym a jezioro Czad wyschło. Przepływ wody w Nilu opadł w sposób katastrofalny. Nastąpiła seria słabych wylewów i lat pozbawionych wylewu. Efektem był głód, upadek autorytetu władzy królewskiej i rozpad systemu społeczno gospodarczego Egiptu Starego Państwa. Do Egiptu napływały też grupy ludności z pustynniejącej Sahary, pogarszając ogólną sytuację. Nomarchowie uniezależnili się i wzięli sprawę w swoje ręce przejmując dostawy żywności i umożliwiając przetrwanie populacji swych nomów. Wzmianki o niskich wylewach Nilu, głodzie i niepokojach pojawiły się w źródłach pisanych. Zaczął się tzw. pierwszy okres przejściowy…

CDN.

Literatura

C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.

 Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.

 C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.

B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.

K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.

R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first three milion years, Oxford, New York, 2007.

B. Kemp, Starożytny Egipt: Anatomia Cywilizacji, Warszawa, 2009.

K. A. Bard, Introduction to the archaeology of ancient Egypt, Malden, Oxford, 2007.

J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.

J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.

K. Radner, N. Moeller, D. T. Potts (aut. i red.), The Oxford history of the ancient Near East: Volume 1. From the beginnings to Old Kingdom Egypt and the dynasty of Akkad, Oxford, 2020.

A. Ziółkowski, Historia Powszechna. Starożytność, Warszawa, 2009.

P. Tallet, G. Marouard, The harbor of Khufu : On the red sea coast at Wadi Al-Jarf, Egypt, Near Eastern Archaeology, 77 (1), 2014, s. 4-14.

P. Tallet, G. Marouard, The Harbor Facilities of King Khufu on the Red Sea Shore:  The Wadi al-Jarf/Tell Ras Budran System, Journal of the American Research Center in Egypt, Vol. 52 (2016), s. 135-177.

P. Tallet, Les papyrus de la Mer Rouge I, Le journal de Merer, (papyrus Jarf A et B), MIFAO 136, Cairo, 2017.

P. Tallet, M. Lehner, The Red Sea Scrolls: How Ancient Papyri Reveal the Secrets of the Pyramids, London, New York, 2022.

N. Moelller, The Archaeology of Urbanism in Ancient Egypt: From the Predynastic Period to the End of the Middle Kingdom, Cambridge, 2016.

Dolny Egipt i Delta Nilu, zdjęcie ze statku kosmicznego

Egipt i Dolina Nilu, zdjęcie ze statku kosmicznego

Egipt w okresie Starego Państwa, mapa

Tzw. Kamień z Palermo

Detale Kamienia z Palermo

Tzw. Kanon Turyński

Lista Królów z Abydos

Kamień z Południowej Sakkary

Nekropola Umm el-Qaab w Abydos

Paleta Narmera

Przedstawienia z Buławy Narmera

Fragment naczynia z serechem Narmera z Nahal Tillah w Izraelu

Naczynie z serechem Narmera z Tarchan

Tabliczka Hor-Aha z Nagada

Naczynie z inskrypcją króla Hor-Aha

Stela króla Dżera

Stela nagrobna króla Dżeta

Stela królowej Merneith

Tabliczka króla Dena

Grobowiec króla Dena w Abydos

alabastrowe naczynie z imieniem Hemaki

Odcisk pieczęci króla Anedżiba

Tabliczka króla Semercheta z Abydos

Stela króla Ka'a

Naczynie kamienne z inskrypcją króla Hetepsechemui

Stela króla Raneba

Rzeźba króla Nineczera

Diorytowe naczynie z inskrypcją Nineczera

Kamienne naczynie z inskrypcją króla Peribsena

Odcisk pieczęci Peribsena

Rzeźba króla Chasechemui

Grobowiec króla Chasechemui z Abydos

Krzemienny nóż i wapienna waza ze złotą pokrywką z grobu Chasechemui

Bazaltowa głowa cudzoziemca, rzeźba z Teb

Rzeźba króla Dżesera z Sakkara

Relief przedstawiający Dżesera w trakcie święta Sed

Przedstawienia Dżesera z Sakkara

Kompleks grobowy Dżesera w Sakkara, zdjęcie lotnicze

Piramida schodkowa w Sakkara

Mur i brama kompleksu grobowego w Sakkara

Kolumnada z kompleksu grobowego w Sakkara

Rekonstrukcja kompleksu grobowego Dżesera w Sakkara

Imhotep, rzeźba z VII w. przed Chr.

Relief z przedstawieniem króla Sechemcheta

Złote ozdoby z grobu Sechemcheta

Płaskorzeźba z przedstawieniem króla Sanachta

Rzeźba króla Huniego

Piramida Warstwowa Huniego w Zawyet Aryan

Relief przedstawiający króla Snofru

Przedstawienie święta Sed z czasów Snofru

Rzeźba króla Snofru

Niedokończona piramida Snofru w Medum

Piramida Łamana z Dahszur

Czerwona Piramida w Dahszur

Relief ze świątyni grobowej Snofru z personifikacjami królewskich domen i nomów

Odciski pieczęci z czasów Snofru z Hierakonpolis

Rzeźba króla Chufu

Łucznicy, relief z czasów IV dynastii

Plan królewskiej nekropoli na Płaskowyżu Giza

Zdjęcie lotnicze nekropoli w Gizie

Inskrypcja Chufu z jego piramidy w Gizie

Rekonstrukcje kompleksu nekropoli w Gizie

Wielka Galeria Piramidy Chufu

Sarkofag Chufu w komorze grobowej piramidy

Łódź pogrzebowa Chufu i jej rekonstrukcje

Rzeźba faraona Dżedefre

Rzeźba króla Chafre

Piramida Chafre i Sfinks

Wnętrze świątyni grobowej króla Chafre

Rzeźba króla Menkaure w otoczeniu bogiń

Piramida Menkaure w Gizie

Plan osiedla robotników w Gizie

Rekonstrukcja osiedla robotników w Gizie

Wykopaliska na terenie osiedla robotników w Gizie

Budowa piramid, rekonstrukcja

Plan części osiedla Kom el-Hisn

Papirus z Abusir

Przerys tabeli z papirusu z Abusir

Przynoszenie ofiar, relief z czasów V dynastii

Mapa starożytnego Memfis

Plan miasta z okresu Starego Państwa na Elefantynie

Rekonstrukcja świątyni Satet na Elefantynie

Rekonstrukcja miasta przy piramidzie królowej Chentkaus

Plan miasta Ain Asil

Plany domów z okresu Starego Państwa z Ain Asil

Pozostałości nabrzeża i magazynów portowych z Wadi al-Jarf

Dziennik Merera z Wadi al-Jarf

Fort Chufu z Tell Ras Budran na Synaju

Relief naskalny Niuserre z Wadi Magharah

Turkus

Krajobraz Półwyspu Synaj

Ceramika kultury Kerma

Statki powracające z Lewantu na reliefie ze świątyni grobowej Sahure

Sahure i drzewka z rodziny osoczynowatych, relief ze świątyni grobowej

Azjatyccy jeńcy na reliefie ze świątyni grobowej Sahure

Ekspedycja do Puntu na reliefie ze świątyni grobowej Sahure

Mirra

Rekonstrukcja egipskiego statku

Szkutnicy, relief z czasów Starego Państwa

Stanowisko Tell es-Sakan

Ceramika egipska z Tell es-Sakan

Egipska penetracja Kanaanu, mapa

Oblężenie miasta w Kanaanie, relief z grobowca Inti, V dynastia

Ruiny starożytnego Byblos

Przekroje murów Byblos z wczesnej epoki brązu

Królewski sarkofag z Byblos

Cedry libańskie

Kontakty Egiptu z innymi krajami, mapa

Rzeźba faraona Szepseskafa

Rzeźba faraona Userkafa

Plan świątyni solarnej Userkafa

Ruiny piramidy Userkafa w Sakkara

Rzeźba króla Sahure

Relief przedstawiający króla Sahure i jego synów

Personifikacje nomów i posiadłości - relief ze świątyni grobowej Sahure

Ruiny piramidy Sahure

Relief przedstawiający króla Neferirkare I

Ruiny piramidy Neferirkare I w Abusir

Rzeźba króla Niuserre

Relief przedstawiający króla Niuserre w czasie święta Sed

Brama granitowa świątyni solarnej faraona Niuserre

Rekonstrukcja świątyni solarnej Niuserre w Abu Gurob

Ołtarz świątyni solarnej Niuserre

Karmienie ptaków i wiązanie łodzi z papirusu, relief ze świątyni solarnej Niuserre

Niuserre na tronie wśród bóstw, relief ze świątyni solarnej Niuserre

Sceny rolnicze i myśliwskie, relief ze świątyni solarnej Niuserre

Ruiny piramidy Niuserre w Abusir

Rzeźba króla Menkauhora

Plan nekropoli w Sakkara

Plan nekropoli w Abusir

Plan nekropoli w północnej Sakkarze

Inskrypcja króla Dżetkare Isesi

Ruiny piramidy Dżetkare Isesi w Sakkara

Relief przedstawiający króla Unisa karmionego przez boginię

Komora grobowa z sarkofagiem w piramidzie Unisa

"Teksty piramid" z grobowca Unisa

Ruiny piramidy Unisa w Sakkara

Płaskorzeźby z mastaby Merib, okres IV dynastii

Płaskorzeźby z grobowca wezyra Mehu, okres VI dynastii

Płaskorzeźby z grobowa Ny-anch-nesuta, okres VI dynastii

Relief z mastaby Hetepracheta, okres V dynastii

Meble z grobowca królowej Hetepheres I, matki króla Chufu

Rzeźba księżcia Rahotepa, okres IV dynastii

Reliefy z grobowca Achetotepa, okres V dynastii

Rolnicy, relief z mastaby Ti, okres V dynastii

Uprawa roli w czasach Starego Państwa, rekonstrukcja

Staroegipski warsztat metalurgiczny rekonstrukcja

Statki z czasów Starego Państwa na pełnym morzu, rekonstrukcja

Egipska eksedycja wojskowa na pustyni, rekonstrukcja

Wydobycie granitu w Asuanie, rekonstrukcja

Handel na targowisku, scena z grobowca Fetekti z Abusir, czasy V dynastii

Rzeźba króla Teti

"Teksty Piramid" z grobowca króla Teti

Ruiny piramidy króla Teti w Sakkara

Kartusz z imieniem króla Userkare z Listy Królów z Abydos

Brązowa rzeźba króla Pepiego I

Inskrypcja z autobiografią urzędnika Weni

Inskrypcja na alabastrowym naczyniu Pepiego I

Fragment "Tekstów piramid" z grobowca Pepiego I

Rekonstrukcja grobowca Pepiego I

Rzeźba króla Merenre

Ruiny piramidy króla Merenre w Sakkarze

Rzeźba króla Pepiego II na kolanach matki

Relief króla Pepiego II z Koptos

Inskrypcja z dekretem króla Pepiego II

Wykres klimatyczny z czasów Starego Państwa

Wykres klimatyczny dziejów starożytnego Egiptu

Sytuacja paleoklimatyczna Sahary

Profil wykopu archeologicznego z Sakkary

Relief z końca czasów Starego Państwa ukazujący głodujących ludzi

Dolina Nilu i Oaza Fajum, zdjęcie ze statku kosmicznego