Wpływ warunków naturalnych na życie ludzi zamieszkujących w starożytności basen Morza Śródziemnego jest nie do przecenienia. Determinowały one charakter gospodarki, pośrednio wpływały na życie społeczne i polityczne. Geografia wpływała na przebieg kampanii wojskowych i na stosunki między państwami. Aby zrozumieć świat, w jakim żyli mieszkańcy basenu Morza Śródziemnego w różnych epokach, należy dogłębnie poznać ich środowisko naturalne.
Morze Śródziemne jest największym morzem śródlądowym na kuli ziemskiej. Jego powierzchnia liczy sobie ok. 2,5 mln km kwadratowych. Jest kilkukrotnie większe od Morza Kaspijskiego i od Bałtyku. Posiada rozwiniętą linię brzegową i jest bardzo rozczłonkowane. Dzieli się na kilka odrębnych akwenów. Najdalej wysunięte na zachód jest Morze Alborańskie, zaraz za Gibraltarem. Dalej leży oblewające archipelag Balearów Morze Balearskie, graniczące od zachodu z Morzami Liguryjskim i Tyrreńskim, które oblewają od zachodu Półwysep Apeniński. Pomiędzy Italią a Półwyspem Bałkańskim leży Morze Adriatyckie i Morze Jońskie. Grecję Kontynentalną oddzielają od Azji Mniejszej morza: Egejskie, Ikaryjskie i Kreteńskie. Azję Mniejszą od Cypru oddziela Morze Cypryjskie, a brzegi Lewantu oblewa Morze Lewantyńskie. Na Północ od Libii znajduje się Morze Syrty. Morze Śródziemne jest bardzo głębokie, do 5121 m. Szelf kontynentalny jest tu bardzo wąski, co powoduje, że jest to morze ubogie w ławice ryb. W najwęższym miejscu, w Cieśninie Gibraltarskiej jego szerokość wynosi 14 km.
Morze Śródziemne posiada niespotykane nigdzie indziej na Ziemi właściwości, które wiążą się z jego specyficznym położeniem i historią geologiczną. Przede wszystkim leży pomiędzy trzema kontynentami: Europą, Azją i Afryką. Z wodami Wszechoceanu jest połączone jedynie wąską Cieśniną Gibraltarską. Z Morzem Czarnym łączy je zespół Cieśnin Bosforu i Dardaneli. Pływy osiągają bardzo niskie wartości wskutek izolacji Morza Śródziemnego od Oceanu. Stale wpływają do niego chłodne, słone wody z Oceanu Atlantyckiego. Parowanie wód morza wielokrotnie przewyższa napływ wody z rzek, które do niego wpływają, dzięki czemu zasolenie sięga 33-35 promili i jest najwyższe we wschodniej części akwenu. Wybrzeża Morza Śródziemnego są bardzo urozmaicone. Wody śródziemnomorskie mają odmienny skład chemiczny od atlantyckich i charakteryzują się głęboką, niebieską barwą. Występują tu zarówno wybrzeża tombolowe, na którym przybrzeżne wysepki są połączone z lądem mierzejami (Morze Tyrreńskie), jak i wybrzeża wattowych z lagunami i ujściami rzek (np. Zatoka Lwia). Tam gdzie wysoki góry schodzą bezpośrednio do morza, powstały wybrzeża klifowe (Korsyka, Peloponez). Dalmatyński typ wybrzeża występuje tam gdzie istnieją podłużne wyspy i dobrze osłonięte zatoki (Dalmacja). Najrzadsze są wybrzeża wulkaniczne, z zalanymi przez morze kraterami i kalderami, oraz półwyspami utworzonymi z potoków zastygłej lawy.
Obecny wygląd basenu śródziemnomorskiego został ukształtowany przez procesy geologiczne działające w ciągu milionów lat. Morze Śródziemne powstało na skutek kolizji afrykańskiej płyty tektonicznej z płytą Eurazjatycką około 170 mln lat temu, w okresie jury, pomiędzy prakontynentami Laurazji i Gondwany. W tym samym czasie przesunięcie płyty afrykańskiej na wschód zamknęło Ocean Tetydy. Wskutek tego zderzenia płyt nastąpiła około 34 mln la temu orogeneza alpejska i powstały liczne łańcuchy górskie od Pirenejów i Alp po Góry Zagros. W okresie miocenu, ok. 6 mln lat temu nastąpiło niemal całkowite wyschnięcie Morza Śródziemnego. Wydarzenie to, zwane kryzysem messyńskim spowodowane było zamknięciem Przesmyku Gibraltarskiego i wystąpieniem okresu suchego, gorącego klimatu. W efekcie obszar dzisiejszego Morza stał się solną równiną z nielicznymi zasolonymi jeziorami. Rzeki takie jak Nil i Dunaj płynęły po obszarach leżących obecnie pod powierzchnią morza. Na skutek panujących wtedy warunków powstały grube złoża ewaporatów: gipsu, soli, anhydrytów, które obecnie znajdują się pod dnem morskim. Około 5,33 mln lat temu wody Atlantyku przelały się przez Gibraltar i Morze Śródziemne ponownie się wypełniło.
Morze Śródziemne jest bogate w liczne wyspy, z których największe to Sycylia, Sardynia, Cypr i Kreta. Geneza tych wysp związana jest głównie z ruchami tektonicznymi i aktywnością wulkaniczną. Ich powierzchnia jest górzysta, mocno pofałdowana. Obszary położone wokół Morza Śródziemnego są najczęściej górzyste i pofałdowane wskutek orogenezy alpejskiej. Tutejszy krajobraz nosi ślady katastrofalnych powodzi, trzęsień ziemi i wybuchów wulkanicznych. Z gór do morza spływają liczne rzeki niosąc duże ilości materiału skalnego. Najbardziej na zachód z interesujących nas obszarów położony jest Półwysep Iberyjski, ograniczony przez Ocean Atlantycki. Jego interior zajmuje płaskowyż Mesety Iberyjskiej, wyżyny Starej i Nowej Kastylii, oraz łańcuchy górskie: Pireneje, Góry Betyckie i Góry Kantabryjskie. Klimat tego obszaru jest suchy, o dużych różnicach temperatur. Występują tu spore rzeki z rozległymi dorzeczami: Ebro, Duero, Gwadalkiwir i Gwadiana. Na południu znajdują się nizinne tereny Andaluzji i Niziny Walenckiej, sprzyjające rozwojowi rolnictwa. Półwysep Iberyjski zbudowany jest głównie z prekambryjskich i paleozoicznych skał osadowych oraz z mezozoicznych wapieni. Przedłużeniem Gór Betyckich jest archipelag Balearów. Półwysep Pirenejski jest geologicznie i geograficznie bardziej związany z Afryką Północną niż z resztą Europy. Góry południowej jego części są przedłużeniem łańcuchów afrykańskich (np. Rifu). Między Pirenejami a masywem Centralnym leży Basen Akwitański, od zachodu ograniczony Zatoką Biskajską. Z punktu widzenia geologicznego stanowi on nieckę wypełnioną osadami morskimi z okresu mezozoicznego. Występują tu utwory rzeczne i polodowcowe. Cały region przecina rzeka Garonna. Na południu Basen Akwitański łączy się z Niziną Langwedocką, a na zachodzie z Masywem Centralnym. Masyw Centralny zbudowany jest ze starych skał paleozoicznych i powstał w czasie orogenezy hercyńskiej. Miliony lat temu, w paleogenie istniały tu liczne czynne wulkany, po których pozostały stożki
wulkaniczne i pokrywy lawowe. Istnieją tu też liczne wytwory krasowe. Od wschodu ogranicza Masyw Centralny Dolina Rodanu, rozszerzająca się w kierunku Morza Śródziemnego. Rodan uchodzi do Zatoki Lwiej tworząc Deltę. Na wschód od Rodanu zaczyna się wznosić przedgórze Alp i wyżyna Prowansji. Alpy stanowią najwyższy masyw górski kontynentu Europejskiego, wyraźnie oddzielający jego część południową od północnej. Ciągną się przez około 1200 km od Ligurii po Zatokę Genueńską i Kotlinę Wiedeńską. Zbudowane są ze skał osadowych z mezozoiku i paleogenu. Powstały w czasie orogenezy alpejskiej i nadal się wypiętrzają. Ich rzeźba została ukształtowana przez lodowce, które wyryły tu głębokie doliny i pozostawiły liczne ślady w rzeźbie. Istnieją tu liczne jeziora tektoniczne i lodowcowe. Wyraźne są także efekty działalności krasowej w postaci dolin, wąwozów, jaskiń i iglic skalnych.
Półwysep Apeniński leży w samym środku interesującego nas obszaru i jest najbardziej wyodrębnioną częścią Europy, oddzieloną od trzonu kontynentu górskim masywem Alp. W przedgórskim zapadlisku Alp leży żyzna, dobrze nawodniona nizina Padu. W starożytności była ona nawiedzana przez liczne, katastrofalne powodzie i pokryta bagnami, toteż jej zagospodarowanie wymagało sporo wysiłku. Z północy na południe ciągnie się przez półwysep pasmo Apeninów o rzeźbie ukształtowanej przez procesy lodowcowe i krasowe. Jest to długie, wąskie pasmo górskie liczące 1200 km długości. Jego przedłużeniem są Góry Sycylijskie i Wyspy Egadzkie. W zachodniej części półwyspu leży wyżyna Preapeninu Tyrreńskiego i wulkaniczne Góry Albańskie. Nad Zatoką Neapolitańską leży wulkan czynny Wezuwiusz i bardzo żyzna Kampania, z wulkanicznymi glebami sprzyjającymi rolnictwu. W południowej części Italii leży wyżyna Apulijska, najsuchsza kraina półwyspu i Preapenin Adriatycki. Tam cały wielki półwysep dzieli się na dwa mniejsze: Kalabryjski i Saletyński rozdzielone Zatoką Tarencką. Masyw Półwyspu Apenińskiego zbudowany jest z mezozoicznych i kenozoicznych skał osadowych, oraz z młodych skał wulkanicznych. Z Apeninów w dół do Morza Śródziemnego spływają liczne rzeki, z których największe to Tyber i Arno. Pomiędzy pasmami górskimi występują tu żyzne doliny. Z krain historycznych także Etruria (Toskania) i Lacjum posiadają gleby sprzyjające rozwojowi rolnictwa. W środkowej części półwyspu znajdują się jeziora tektoniczne i wulkaniczne (Albańskie, Trazymeńskie, Bolsena, Bracciano). Przedłużeniem geograficznym Italii jest leżąca za Cieśniną Messyńską wyspa Sycylia. Na jej terytorium przeważają góry i wyżyny. Na zachodzie Sycylii znajduje się czynny wulkan Etna o wysokości 3323 m n.p.m. Na zachód od Italii leżą dwie wyspy powstałe w czasie orogenezy hercyńskiej- Sardynia i Korsyka. Górzyste, zbudowane głównie ze skał granitowych z ery paleozoicznej, są poprzecinane dolinami rzecznymi i posiadają urozmaiconą linię brzegową. W pradziejach i w starożytności dużą część Półwyspu Apenińskiego pokrywały gęste lasy. Italia obfitowała także w kopaliny: rudy żelaza, miedzi i ołowiu, szczególnie na obszarze Colline Metallifere w Etrurii, oraz na Elbie.
Na wschód od Italii leży wielki masyw Półwyspu Bałkańskiego. Oblewają go wody Adriatyku, Morza Egejskiego, Morza Marmara i Morza Czarnego. Od północy ograniczają go rzeki: Drawa, Sawa i Dunaj. Jego linia brzegowa jest wybitnie rozwinięta i urozmaicona. Pełno tu wysepek, zatok i półwyspów. Rzeźbę Bałkanów ukształtowała głównie orogeneza alpejska. Na zachodzie półwyspu znajdują się Góry Dynarskie. Ciągną się od doliny rzeki Soczy na północy do rzeki Moracza i Jeziora Szkoderskiego na południu. Na wybrzeżu Dynarydy sięgają Morza Adriatyckiego tworząc klifowe wybrzeże. Najwyższe masywy górskie sięgają ponad 2500 m n.p.m. Dynarydy są zbudowane ze skał paleozoicznych, mezozoicznych i kenozoicznych o skomplikowanej budowie. Występują tu liczne zjawiska krasowe. Na południe od Gór Dynarskich znajdują się pasma Hellenidów (Góry Albańskie, Pindos, góry Epiru, góry Peloponezu). Na wschód od Pindosu pasma górskie ciągną się równoleżnikowo. Występują tu skały osadowe, magmowe i metamorficzne różnego wieku. Widoczne są ślady działalności lodowców górskich i utwory krasowe. W Grecji góry wrzynają się w morze tworząc półwyspy.
Oddzielają od siebie nieliczne tereny nizinne, takie jak np. Równina Tessalska, Beocja, Lakonia czy Messenia, będące terenami rolniczymi. Najwyższym szczytem greckich gór jest Olimp liczący 2986 m n.p.m. Na szczytach górskich zalegają wieczne śniegi. Zbocza górskie były w pradziejach i w starożytności pokryte lasami, zniszczonymi przez działalność człowieka w epoce historycznej. Grecja nie posiada wiele ziemi uprawnej. Większość użytecznej gleby znajduje się w dolinach i na zboczach gór. Rozwinięta linia brzegowa Grecji i obecność wysokich gór powoduje, że morze jest tu najlepszą drogą komunikacji. Na Morzu
Egejskim można płynąć z wyspy na wyspę nie tracąc lądu z oczu. Naturalne złoża Grecji są skromne. Złoża rud miedzi występują na Krecie, w Tesalii i w Macedonii. Rudy żelaza występują w Lakonii Tegei, Attyce i na niektórych wyspach Morza Egejskiego (Rodos, Syros, Andros). Złoto rodzime wydobywano w starożytności na Tazos i Sifnos, w górach Pangajon i nad rzeką Styrmon, a srebro w Attyce i Lakonii.
We wschodniej części Półwyspu Bałkańskiego znajduje się łańcuch górski Rodopów, mocno rozczłonkowany i podzielony uskokami dolinami. Na północ od Rodopów znajduje się Nizina Górnotracka i Wyżyna Strandży. Jeszcze dalej na północ rozciąga się masyw Starej Płaniny sięgający ponad 2700 m n.p.m., zbudowany z utworów geologicznych o zróżnicowanym wieku i strukturze. Stara Płanina obniża się ku północy tworząc Wyżynę Północnobułgarską. Rzeki spływające ze Starej Płaniny na północ przecinają żyzną Równinę Naddunajską i zasilają Dunaj. Między Dunajem a Morzem Czarnym leży wyżynna Dobrudża pokryta glebami lessowymi. Na północ od niej leży delta Dunaju, bagnista, poprzecinana licznymi odnogami rzeki, usiana jeziorami.
Geologiczne przedłużenie Bałkanów stanowią wyspy leżące na Morzu Jońskim i Egejskim. Archipelag kilkudziesięciu Wysp Jońskich (m. in. Kefallenia, Korfu, Zakinthos, Lefkas) jest zbudowany z wapieni i fliszu. Wyspy Morza Egejskiego są przedłużeniem bałkańskich łańcuchów górskich stanowią pomost między Europą i Azją. Cyklady to wierzchołki podwodnych gór zbudowane ze skał osadowych, metamorficznych i węglanowych. Na wyspie Santorini (Thera) znajduje się czynny wulkan Nea Kajmeni. Kreta, leżąca na południe od Peloponezu to wydłużona, górzysta wyspa o rozwiniętej linii brzegowej. Najwyższe góry mają na Krecie wysokość ponad 2000 m n.p.m. Występują tu liczne zjawiska krasowe.
Na wschód od Morza Egejskiego rozciąga się półwysep Azji Mniejszej, z silnie rozwiniętym zachodnim wybrzeżem, z wieloma półwyspami i zatokami. Brzegi północne i południowe są słabo rozwinięte. Środek półwyspu zajmuje Wyżyna Anatolijska, pozostałość prakontynentu Gondwany zbudowana z ze skał paleozoicznych pokrytych utworami z paleogenu. Stanowi ona suchy step o surowym, kontynentalnym klimacie. Dla tutejszego krajobrazu charakterystyczne są płaskowyże, ostańcowate wzniesienia i stożki wygasłych wulkanów. Pomiędzy nimi występują rozległe kotliny i słone jeziora. Na północ od Wyżyny Anatolijskiej leżą ciągnące się wzdłuż wybrzeża Morza Czarnego Góry Pontyjskie, sięgające niemal 4000 m. n.p.m. Powstały w czasie orogenezy alpejskiej i są obszarem aktywnym sejsmicznie, z gejzerami i gorącymi źródłami. Wzdłuż południowego wybrzeża półwyspu, aż do Mezopotamii i Wyżyny Armeńskiej rozciągają się góry Taurus, złożone z licznych, równoległych pasm górskich. Zbudowane są z grubych pokryw skał magmowych i metamorficznych. Ich rzeźba jest efektem działania procesów krasowych i lodowcowych. Półwysep Azji Mniejszej pocięty jest rzekami spływającymi z gór do Morza Śródziemnego i Czarnego (Halys, Sangarios, Meander, Hermos). Najlepsze tereny rolnicze, żyzne i dobrze nawodnione leża na nizinach nadmorskich, w dolinach rzek i kotlinach wnętrza kraju. Góry Azji Mniejszej były w starożytności gęsto zalesione. Kraj ten obfituje w złoża użytecznych kopalin: rud miedzi, żelaza, srebra, cyny i złota rodzimego.
Na południe od Półwyspu Anatolijskiego leży wyspa Cypr, której topografia składa się z trzech głównych elementów: gór Troodos i Karpas oraz równiny aluwialnej Mesaria. Linia brzegowa Cypru jest bardzo urozmaicona, a góry sięgają niemal 2000 m. n.p.m. W starożytności wyspa była jednym z głównych źródeł miedzi, obfitowała także w lasy. Na południe od gór Taurus znajduje się Wyżyna Syryjska ograniczona od południa Półwyspem Arabskim i Synajem, od wschodu Niziną Mezopotamską, a od zachodu Morzem Śródziemnym. Jej wschodnią część zajmuje pofałdowana i pokryta dolinami rzek okresowych Pustynia Syryjska. Występują tu mezozoiczne i paleogeniczne skały osadowe i wylewne oraz stożki wygasłych wulkanów i niewielkie wzniesienia fałdowe. Na skutek erozji pokryw skalnych powstała tu żwirowa i kamienista powierzchnia pustynna. Wzdłuż śródziemnomorskiego wybrzeża wznoszą się na ponad 3000 m n.p.m. Góry Libanu. Pasmo to jest oddzielone ryftem tektonicznym doliny Bekaa od pasma górskiego Antylibanu (2800 m. n.p.m.) . Góry te zbudowane są z mezozoicznych skał osadowych i wulkanicznych. Ich rzeźbę ukształtowały zjawiska krasowe i lodowcowe, szczególnie w wyższych partiach. Góry Libanu stanowią ważną barierę dla mas powietrza nadchodzących znad morza. Na południe od tych pasm rozciągają się wyżyny Galilei, Judei i Negewu. W rowie tektonicznym ciągnącym się aż ze wschodniej Afryki znajduje się Jezioro Tyberiadzkie, dolina rzeki Jordan i silnie zasolone Morze Martwe. Pomiędzy Morzem Śródziemnym i Czerwonym rozciąga się pustynny Półwysep Synaj, z masywem górskim Synaju, zbudowanym z dolomitów i wapieni,
Na zachód od Synaju, w północno-wschodnim kącie Afryki leży dolina Nilu, który płynie ze wschodniej Afryki przez Sudan i pomiędzy Pustynią Libijską a Arabską. Nil tworzy długą dolinę, wyżłobioną przez miliony lat w skałach osadowych i magmowych. Uchodzi do Morza Śródziemnego tworząc rozległą Deltę. Na zachód od Doliny Nilu rozciąga się największy obszar pustynny na Ziemi- Sahara. Wyżyna Libijska jest oprócz pasa nadbrzeżnego niemal w całości pustynią. Tereny sprzyjające osadnictwu istnieją na Wyżynie Cyrenajki.
Od Tunezji po Mauretanię ciągną się przez około 2000 km góry Atlas. Powstały w czasie orogenezy alpejskiej na skutek naporu płyty afrykańskiej na europejską. Podzielone są na równoleżnikowe pasma: Atlas Wysoki, Średni, Saharyjski i Antyatlas na południu. Stoki gór są oddzielone szerokimi dolinami i płaskowyżami. Dominują tu mezozoiczne i kenozoiczne skały osadowe i wylewne. Wyższe partie gór posiadają rzeźbę alpejską wskutek działalności lodowców górskich. Pomiędzy górami znajdują się rozległe wyżyny: Wyżyna Szottów i Meseta Marokańska. Wzdłuż Morza Śródziemnego ciągną się góry Rif i Atlas Tellski.
Basen Morza Śródziemnego leży w strefie klimatów podzwrotnikowych. Klimat śródziemnomorski charakteryzuje się ciepłymi i wilgotnymi zimami i gorącymi, suchymi miesiącami letnimi. Średnia temperatura powietrza w styczniu wynosi ok. 10 stopni Celsjusza. W miesiącu lipcu średnia temperatura jest najwyższa i wynosi od 18 do 25 stopni Celsjusza. W regionach o wyraźnym wpływie klimatu kontynentalnego (np. Wyżyna Anatolijska, Nizina Padańska, Bałkany) i w górach temperatura w zimie potrafi spadać znacznie poniżej zera. Na wybrzeżach panuje łagodny klimat morski. Pośredni typ klimatu występuje na Półwyspie Iberyjskim, w Italii oraz na Sardynii i Korsyce. W azjatyckiej części basenu Morza Śródziemnego zaznacza swój wpływ klimat kontynentalny i zwrotnikowy, z dużymi amplitudami temperatur i niskimi opadami. Wiatry zachodnie znad Oceanu Atlantyckiego niosą wilgotne powietrze, zaś wiatry południowe znad Sahary są gorące i suche, często wypalają roślinność na polach. Znad Bałkanów, z Morza Czarnego wieją wiatry chłodne, przynoszące zimne powietrze. W niektórych regionach w ciągu roku występują dwa okresy nasilonych opadów- na jesieni i na wiosnę. W lecie upały i susza są przyczyną częstych pożarów roślinności. Północną granicę klimatu i strefy roślinności śródziemnomorskiej wyznacza zasięg uprawy oliwki, która nie znosi zimowych mrozów i potrzebuje sporego nasłonecznienia i ciepła, by zakwitnąć w lecie. Zmienność pogody powodowała występowanie szeregów lat dobrych (w okresie nasilonych opadów) i niepomyślnych (wieloletnie okresy suszy) dla rolnictwa. Źródła literackie i badania dendrochronologiczne zaświadczają, że w V i IV w. p. Chr. klimat Grecji Kontynentalnej był podobny do obecnego. Im bardziej cofamy się w przeszłość, tym większe są odkrywane różnice. Dane paleoklimatologiczne przynoszą informacje, że w okresie neolitu w basenie Morza Śródziemnego klimat był wilgotniejszy, większa była ilość rocznych opadów. Epoka żelaza aż do przełomu er była okresem panowania chłodnego i wilgotnego klimatu, w związku z ochłodzeniem subatlantyckim. Ochłodzenie to zaczęło się około 850 r. p. Chr. i zbiegło się z okresem rozwoju cywilizacji w basenie Morza Śródziemnego i w północnej Europie. W czasach Cesarstwa Rzymskiego zaś warunki klimatyczne stały się łagodniejsze, było ciepło i wilgotno. Próbki drewna tamaryszku pobranej z belki pochodzącej z rampy usypanej przez legionistów w czasie oblężenia Masady (73 rok po Chr.) wskazują, że klimat w tym Palestynie był cieplejszy i wilgotniejszy niż dziś. W rejonie Saglassos w Azji Mniejszej uprawiano w tamtych czasach oliwkę, co dziś jest już niemożliwe. Temperatury były wówczas wyższe o 2-3°C. Wiadomo, że co jakiś czas następowały okresy zwiększania lub zmniejszania promieniowania słonecznego docierającego do powierzchni Ziemi, skutkujące zmianami typowej śródziemnomorskiej pogody.
Rzeki rejonu śródziemnomorskiego reprezentują w większości specyficzny typ ustroju rzecznego. Zasilane są wodą deszczową na przełomie jesieni i zimy, kiedy następuje pora deszczowa i często występują z brzegów. W lecie natomiast, niektóre rzeki potrafią wysychać. Cechy te nie dotyczą takich cieków wodnych jak Rodan i oczywiście Nil. W omawianym rejonie świata występują najczęściej jeziora pochodzenia wulkanicznego i tektonicznego, oraz nadbrzeżne jeziora lagunowe i limanowe. W Anatolii i Syro-Palestynie występują jeziora słone. W krajach basenu Morza Śródziemnego dominują specyficzne gleby o brązowawym, cynamonowym zabarwieniu i rędziny. Duża część gleb wykształciła się na podłożu wapiennym i jest niedostatecznie żyzna. Na skałach węglanowych utworzyły się gleby typu terra rossa i terra fusca. W górach istnieje nieciągła, kamienista pokrywa glebowa. W azjatyckiej i afrykańskiej części omawianego obszaru występują także gleby pustynne, brunatne, kamieniste i skaliste.
Roślinność śródziemnomorska rozwija się pod przemożnym wpływem klimatu i podłoża glebowego. Suche i gorące lata i wilgotne zimy kształtują ich cykl wegetacyjny i razem z rodzajem podłoża określają zakres rosnących tu gatunków. Roślinność opisywanego obszaru należy do państwa Holarktycznego i pochodzi od paleogeńskiej flory leśnej. Różnorodność gatunkowa jest tu bardzo wielka i wynosi 4500-5000 gatunków flory. Występuje tu sporo gatunków endemicznych. W starożytności sporą powierzchnię zajmowały tu wiecznie zielone lasy twardolistne złożone głównie z dębu korkowego, ostrolistnego i z oliwki. Na skutek działalności człowieka zostały zastąpione przez krzewiaste formacje roślinne: makię i garig. Makia składa się z pojedynczych drzew (dębu korkowego, ostrolistnego, cyprysów, sosen, oliwek, pistacji, drzew poziomkowych) i zwartych zarośli mirtów, oleandrów, laurów i jałowców. Garig jest formacją uboższą, złożoną z macierzanki, karłowatych palm, wrzośca. Występuje tu także frygana złożona z rzadkich kęp niskich krzewów sucholubnych. W górach Libanu i Azji Mniejszej występowały niegdyś gęste lasy złożone z cedru, wycięte w epoce historycznej.
Ekosystem śródziemnomorski jest domem dla licznych gatunków zwierząt. Morze Śródziemne należy do mórz ubogich w ławice ryb ze względu na znaczne głębokości i wąski obszar szelfu kontynentalnego, na którym rozwija się większość organizmów morskich. W morzu żyją głównie tuńczyki, turboty, makrele, bonito i belony. Ze ssaków morskich występują foki śródziemnomorskie i delfiny. Na lądzie bardzo liczne są stawonogi, często uciążliwe dla człowieka: skolopendry, skorpiony, jadowite pająki (np. tarantula), cykady, szarańcza i skarabeusze. Ze względu na ciepły klimat występuje tu wiele gatunków płazów i gadów: traszki, żółwie, jaszczurki murowe, gekony. Najczęściej spotykane ptaki to mewy czarnogłowe, gołębie, jastrzębie, orły, sępy. Fauna ssaków składa się z gatunków takich jak: niedźwiedź apeniński, wilk, ryś, magot, pawian, wiewiórka, kozica iberyjska, muflon. W starożytności w Europie, na terenie Grecji i w Azji występowały lwy, a w Syrii i Mezopotamii oraz w północnej Afryce słonie, które wyginęły na skutek działalności człowieka.
Charakterystyczną cechą basenu Morza Śródziemnego są liczne katastrofy naturalne, które zarówno w przeszłości jak i dziś destabilizowały życie ludzi. Ze względu na sąsiedztwo kilku płyt tektonicznych jest jeden z najbardziej na świecie zagrożonych trzęsieniami ziemi obszarów. Wstrząsy niszczą miasta i wioski, zabijają nieraz tysiące ludzi i powodują liczne szkody materialne. W 426 r. p. Chr. trzęsienie ziemi zniszczyło Olimpię, w 373 p. Chr. Helike, w 17 r. po Chr. zrujnowało miasta Azji Mniejszej. Już w starożytności zdawano sobie sprawę z niszczycielskiego charakteru tego zjawiska.
Seneka o trzęsieniach ziemi:
“Ileż to razy za jednym wstrząśnięciem ziemi upadały miasta Azji i miasta Achai! Ileż to osiedli pochłonęła ziemia w Syrii i Macedonii! Ileż razy klęska ta przemieniała w ruiny Cypr! Ileż razy legł w ruinach Pafus! Jakże często dochodziły nas wieści o zagładzie wielkich miast! A jakąż małą cząstką ludzkości jesteśmy my, między którymi rozchodzą się te wieści!... Oto pastwą pożaru padło bogate, będące ozdobą prowincji miasto, które było zarazem wcielone do tych prowincyj oraz z nich wyłączone. Atoli zajmowało ono jedno, i to niezbyt rozległe, wzgórze... Alboż nie wiesz, jak to w Achai starte zostały nawet fundamenty słynnych miast i nie przetrwało nic, z czego by widać było, że one kiedyś istniały? A giną nie tylko dzieła rąk ludzkich, upływ czasu unicestwia nie tylko budowle wzniesione przez biegłych i skrzętnych ludzi, lecz rozsypują się łańcuchy górskie, zapadają się nieraz całe krainy, a okolice, które znajdowały się daleko od brzegu morza, dzisiaj zalane są przez morskie fale. Olbrzymia siła ognia nadgryzła góry, przez które wyrzucał on swój odblask, obniżyła bardzo wysokie niegdyś szczyty, stanowiące pocieszenie żeglarzy i dodające im nadziei. Niszczeją dzieła samej natury i dlatego spokojnie znosić musimy zagładę miast. Koniec taki oczekuje wszystko, czy to siła ścieśnionych przez zamknięcie gazów podmuchem swym wstrząśnie naciskając masą, która je krępuje, czy to mocniejsze natarcie rwących a ukrytych pod ziemią rzek przełamie stojące im na drodze przeszkody, czy to gwałtowny wybuch ognia rozedrze spoiste sklepienie ziemi, czy to ząb czasu, przed którym nic się nie uchroni, zniszczy coś powoli, czy to surowość klimatu wypędzi ludzi i opuszczenie nawiedzi porzucone przez nich miasta..."
(Seneka, Listy 91, 9 – 12)
Ze względu na występowanie czynnych wulkanów równie często zdarzają się ich wybuchy i wylewy lawy. Wybuch wulkanu na wyspie Santorini na Morzu Egejskim w 1627 r. p. Chr. i wybuch Wezuwiusza w 79 roku po Chr. to najsłynniejsze przykłady tego typu zdarzeń. Uważa się, że wspomniany wybuch Santorini wielokrotnie przewyższał swą siłą eksplozję wulkanu Krakatau w Indonezji w 1885 roku po Chr. Skutkował potężnym tsunami na Morzu Śródziemnym i gigantycznym opadem popiołu wulkanicznego i pumeksu, który sięgnął Krety, Azji Mniejszej i Egiptu. Co jakiś czas nad Morze Śródziemne nadchodzą burze pyłowe znad Sahary, niszcząc zbiory roślin uprawnych i grzebiąc całe osady. Nierzadkie są też katastrofalne pojawy szarańczy, niszczącej pola uprawne. Historyk rzymski Tytus Liwiusz podaje informacje o tego typu zjawiskach, szczególnie niszczycielskich w latach 173 i 125 p. Chr. w Kampanii i na południe od Rzymu, kiedy to konieczna była interwencja wojska rzymskiego, które zbierało owady z pól. Bardzo częste były duże powodzie i wezbrania wód morskich powodowane przez trzęsienia ziemi. Silne jesienno-zimowe opady deszczu powodowały wzbieranie wód rzecznych w górach i powodzie na równinach. Jednym z najbardziej narażonych na powodzie regionów było Lacjum i Rzym, wiele razy zalewane przez wody Tybru. Pad i Rodan również często wylewały, nanosząc żyzne osady na niziny.
Pliniusz Młodszy o wybuchu Wezuwiusza i śmierci swego wuja
„(...) Istotnie, zaczynała się wznosić wysoko chmura (z dala patrząc nie można było dojrzeć, znad której góry się wyłania, potem dopiero ustalono, że z Wezuwiusza). Miała wygląd i kształt drzewa i na około sprawiała wrażenia wielkiej pinii; mianowicie wzniósłszy się do znacznej wysokości w postaci mocno wydłużonego pnia, rozpostarła poziomo jakby konary. Przypuszczam, że wypchnął ją w górę słup powietrza, które pierwsze buchnęło z wnętrza góry. Gdy słup powietrza opadł, wówczas i ta chmura z braku podpory, a może po prostu pod własnym ciężarem opadając uległa rozpłaszczeniu. Z jednej strony była lśniącobiała, z drugiej upstrzona plamami i brudnoszara na skutek zawartości ziemi i popiołu. (...). Tymczasem góra Wezuwiusz gorzała w wielu miejscach rozległymi wypryskami płomieni i wysokimi słupami ognia, których blask i jasność nabierały jeszcze intensywności wśród mroków nocy (...). Tu rozpostarto jakiś kawał płótna, na którym wuj się położył. Raz i drugi poprosił o zimną wodę i popijał. Z kolei płomienie i odór siarki, które je zwiastował, zmusiły innych do ucieczki, a wuja pobudziły do wstania. Oparł się na dwu niewolnikach, stanął i natychmiast padł bez życia. Moim zdaniem, zbyt gęsta mgła utrudniła mu oddech i zamknęła krtań, którą miał delikatną, wąską i często podlegającą zapaleniu. Kiedy wreszcie znowu dzień zajaśniał (a był to już trzeci dzień z rzędu od tego, jaki widział on po raz ostatni w swym życiu), znaleziono jego ciało bez jednej rany, w znakomitym stanie, w tym ubraniu, jakie miał na sobie umierając. Wyglądał raczej na człowieka śpiącego niż umierającego (...)”
(List Pliniusza Młodszego do Tacyta, VI, 16).
Wielkie zmiany środowiska naturalnego zostały w starożytności spowodowane przez człowieka w toku zagospodarowywania obszaru śródziemnomorskiego. Zmieniły one zarówno szatę roślinną, gleby i krajobraz, jak też stosunki wodne. Wraz z rozwojem cywilizacji wycinano coraz więcej lasów, by zyskać nowe tereny uprawne i drewno budowlane, opałowe i konstrukcyjne. Najwięcej drewna konsumowała metalurgia operująca ogromnymi ilościami węgla drzewnego, a także piece do ogrzewania i przygotowywania potraw, oraz paleniska ogrzewające łaźnie. Budownictwo wykorzystywało ogromne ilości świerka, sosny i dębu. Platon już w IV w. p. Chr. opisywał odlesienie Attyki wskutek niekontrolowanej wycinki drzew. Wycinka lasów i intensywna działalność rolnicza wystawiała szerokie połacie gleby na działanie czynników atmosferycznych. Nastąpiła erozja gleby, zwłaszcza na stokach górskich. Mimo, że współcześnie uczeni spierają się o zasięg, chronologię i skutki tego zjawiska, to nie ulega wątpliwości, że miało ono wpływ na życie ówczesnych ludzi. Wycinanie lasów i zaniechanie uprawy tarasowej intensyfikowało erozję. Na skutek erozji ziemia ze wzgórz zsuwała się do dolin i gospodarstwa położone wyżej upadały. Uprawa roli koncentrowała się w dolinach, a dawne lasy zastąpiły formacje roślinne makii i garigu. Badania archeologiczne i paleośrodowiskowe wykazały istnienie kilku cyklów erozji w basenie Morza Śródziemnego pomiędzy II tysiącleciem p. Chr. a średniowieczem.
Działalność metalurgiczna już w starożytności powodowała zanieczyszczenie środowiska. Badania rdzeni lodowych z Grenlandii potwierdziły, że od 600 r. p. Chr. do atmosfery dostały się ogromne ilości tlenków miedzi i ołowiu wskutek intensywnego wytopu tych metali. W rejonie Wadi Fanyan w Palestynie teren wokół kopalni miedzi został zdewastowany już w starożytności i do dziś nie nadaje do wykorzystania gospodarczego.
Basen Morza Śródziemnego jako całość jest regionem powstałym wskutek ruchów tektonicznych trwających miliony lat. Komunikację ułatwia obecność morza i naturalnych portów. Morze Śródziemne łączy kraje położone nad jego brzegami i wręcz zachęca do wzajemnych kontaktów, do żeglugi i budowy statków. Teren jest górzysty, mocno pofałdowany, a nieliczne doliny są odpowiednimi terenami dla działalności rolniczej. Sytuacja ta powoduje, że kraje śródziemnomorskie są mocno rozczłonkowane (w porównaniu np. do azjatyckich równin i płaskowyżów), co skutkowało w starożytności znacznym partykularyzmem politycznym (zwłaszcza na terenie Grecji). Rolnictwo wymaga znacznych nakładów pracy i jest ciągle zagrożone suszami, powodziami i inwazjami szarańczy. Osadnictwo jest także narażone na klęski żywiołowe, zwłaszcza trzęsienia ziemi i wybuchy wulkanów. W wielu regionach problemem jest brak wody. Liczne są tu złoża użytecznych kopalin, które można eksploatować. Ogólnie rzecz biorąc region śródziemnomorski zachęca do osadnictwa i komunikacji, ale za cenę znacznych wysiłków i przy akceptacji znacznego ryzyka zniszczenia owoców pracy. Zagospodarowanie znacznych jego obszarów wymagało wysiłku o wiele większego, niż w innych rejonach świata. Taka sytuacja skłaniała ludzi zamieszkujących ten obszar do rozwijania wiedzy i technologii oraz do ciągłego doskonalenia sposobu życia. W ten sposób rozwinęły się przedsiębiorcze ludy ceniące działanie i kulturę czynu.
Literatura
Esler P. F. (ed.), The Early Christian World, vol. I The Context, London 2000, rozdział I The Mediterranean Context of early Christianity ss. 3-26.
Kolendo J., Człowiek a środowisko na terenie europejskich prowincji imperium rzymskiego, [w:] Człowiek i środowisko w pradziejach (red. J. K. Kozłowski, S. K. Kozłowski), Warszawa 1983.
Makowski J., Geografia fizyczna świata, Warszawa 2004, rozdział I, Europa, ss. 11-78., Azja płd- zachodnia ss. 134-141, Afryka ss. 165-169.
Scheidel W., Morris I., Saller R., The Cambridge Economic History of the Graeco-Roman World, Cambridge 2007., rozdział 2, Ecology ss. 15-39.
Ziółkowski A., Historia Powszechna. Starożytność, Warszawa 2009, Rozdział I, Warunki naturalne w zachodniej oikumene w holocenie ss. 21-26.
Wejście do portu, fresk z Akrotiri
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz