Po zakończeniu epoki lodowcowej w życiu społeczności ludzkich na Świecie zaszły istotne zmiany wynikające z potrzeby dostosowania sposobu życia do nowych warunków naturalnych okresu holocenu. Na kilku obszarach Świata grupy praludzi przeszły od gospodarki przyswajającej, polegającej na eksploatacji zasobów przyrody, do gospodarki produkcyjnej, która była wynikiem udomowienia określonych roślin i zwierząt, które odtąd stały się kontrolowanym przez człowieka źródłem pokarmu. Ludzie przeszli od prostego przyswajania pokarmu naturalnego do jego aktywnego wytwarzania drogą uprawy roli i hodowli zwierząt. Ta zmiana miała się okazać jednym z największych przełomów w historii ludzkości. Nazywana jest często „rewolucją neolityczną”, albo procesem neolityzacji. To właśnie dzięki niemu na wielu obszarach łowiectwo i zbieractwo ustąpiło nowym, wytwórczym formom gospodarki. Umożliwiły one powstanie pierwszych osiedli miejskich i zurbanizowanych, piśmiennych cywilizacji w kilku regionach Świata w późniejszym okresie. Bez rolnictwa nie powstałyby zaawansowane, złożone społeczeństwa. Gdy rodziła się rolnicza gospodarka progu holocenu, prawie cała Ziemia była zamieszkana przez ludy trudniące się łowiectwem, zbieractwem i rybołówstwem. Na przełomie plejstocenu i holocenu cała ludzka populacja liczyła ok. 10 mln osób i w stu procentach trudniła się łowiecko-zbieracką gospodarką. Około 1500 r. po Chr. już tylko ok. 1% ludzkiej populacji prowadził taką gospodarkę. U progu XXI istnieje tylko kilka pojedynczych społeczności, prowadzących taki tryb życia. Rolnictwo zdominowało Świat. Właśnie dlatego rolnictwo było najważniejszą postglacjalną adaptacją, jaką odkryli ludzie żyjący we wczesnym holocenie.
Ta doniosła zmiana zaszła w kilku regionach świata nazywanych przez badaczy pierwotnymi centrami neolityzacji. Najwcześniej ludzie przeszli od zbieractwa i łowiectwa do rolnictwa na Bliskim Wschodzie, na obszarze tzw. Żyznego Półksiężyca około 10 tys. lat temu. To tutaj udomowiono główne gatunki roślin zwierząt ważne dla rolnictwa Starego Świata: pszenicę, jęczmień, owce, kozy, bydło, świnie. Stąd gospodarka rolnicza rozprzestrzeniła się na obszary Azji, Afryki i Europy. Daleko na wschód od niego zaistniało dalekowschodnie centrum neolityzacji, położone na obszarze Chin, w dorzeczach rzek Huang-ho i Jangcy. To tutaj około 8 tys. lat temu udomowiono ryż, proso, kozy i świnie. Być może także w Azji Południowo-Wschodniej istniało niezależne centrum udomowienia ryżu. Kolejne centrum rozwoju rolnictwa znajdowało się w Afryce Północnej, gdzie około 8000 lat temu ludzie udomowili proso, sorgo i bydło rogate. Na obszarze środkowoamerykańskiego (mezoamerykańskiego) centrum neolityzacji Amerindianie udomowili dynię, tykwę, fasolę, paprykę i kukurydzę ok. 7000 lat temu. W Ameryce Południowej rozwinęło się środkowoandyjskie centrum neolityzacji. Na tym obszarze mieszkańcy drogą selekcji sztucznej udomowili około 7000-5000 lat temu ziemniaki, dynię, tykwę, fasolę, paprykę oraz lamy i alpaki. Dzięki neolityzacji społeczeństwa Starego i Nowego Świata mogły wejść na wyższy poziom rozwoju gospodarczego i kulturowego. Udomowienie pewnych gatunków roślin i zwierząt umożliwiło wyżywienie dużo większych populacji. Wzrost liczby ludności stał się motorem doniosłych zmian społecznych i technologicznych, które na zawsze odmieniły życie ludzi. Wszystko to działo się w czasach szybko zmieniających się warunków środowiskowych wczesnego holocenu, wzrostu globalnych temperatur i poziomu wszechoceanu. Bogaty świat paleolitycznych łowców stał się przeszłością i musiał ustąpić miejsca światu, w którym rolnicy i hodowcy żyli obok społeczności nadal kultywujących przyswajającą gospodarkę. Podczas gdy ci ostatni dostosowywali swój tryb życia do holoceńskich warunków bez zmiany podstaw gospodarczych, ludność żyjąca w centrach neolityzacji zaczęła eksperymentować z nowymi, nieznanymi dotychczas metodami pozyskiwania pożywienia, opartymi na ludzkiej inwencji i obserwacji zależności oraz procesów widocznych w przyrodzie. Niektóre grupy łowców-zbieraczy na wymienionych obszarach eksploatować zasoby swojego środowiska w nowy, nie widziany dotychczas sposób. Przeszli od zbioru określonych roślin do kontroli nad ich procesem wzrostu i selekcji, prowadząc w ten sposób do ich udomowienia. Nieuchronnym skutkiem procesu udomowienia roślin i zwierząt był wzrost ludzkiej populacji i przekształcenia krajobrazu na dużą skalę. Powstanie rolnictwa wiązało się z tworzeniem sztucznych ekosystemów, w których rośliny rosną w sposób kontrolowany, a zwierzęta żyją i wzrastają pod kuratelą człowieka. Sztuczne mnożenie określonych gatunków roślin i zwierząt, izolacja odmian udomowionych od dzikich krewniaków i zmiany genetyczne kontrolowanych przez człowieka gatunków stały się integralną częścią nowego sposobu produkcji żywności. Udomowienie zakłada zmianę morfologii i genotypu danego organizmu pod wpływem sztucznej, kierunkowej selekcji prowadzonej pod dyktando człowieka. Wskutek tego procesu pewne gatunki roślin i zwierząt stają się zależne od człowiek w zakresie reprodukcji. Pojawienie się technik uprawy roli oznaczało daleko idące przekształcenia krajobrazu w celu uzyskania optymalnych warunków dla uprawianych roślin. Przygotowywanie pól (motyczenie, orka, bronowanie), siew i zbiór przekształcały środowisko i wymagały rozwoju nowych technik. Tak samo nowym zjawiskiem było tworzenie stad zwierząt hodowlanych, przemierzających rozległe przestrzenie w poszukiwaniu pokarmu lub skomasowanych w jednym miejscu. Rolnictwo zakłada istnienie stałej, nierozerwalnej relacji między ludźmi a roślinami i zwierzętami, która skutkuje zmianami stosunku do ziemi i przekształceniami ludzkiej organizacji społecznej. Te nowe zjawiska zaczęły skutkować następnymi zmianami, gdy tylko ludzkie społeczności porzuciły zależność od dziko żyjących zwierząt i roślin przechodząc do uprawy na pełną skalę, inwestując czas i wysiłek w odlesianie, przygotowywanie pól i w nowe sposoby przechowywania i utrwalania żywności. Od wędrownego, mobilnego trybu bytowania przechodziły do życia osiadłego, związanego z jednym, określonym miejscem (co nie oznacza oczywiście końca migracji). Zawiązanie specjalnej relacji z kilkoma określonymi gatunkami fauny lub flory było najprostszą ścieżką prowadzącą do ich udomowienia. Czasem taka relacja sięgała jeszcze czasów paleolitu. Rośliny były usuwane z ich naturalnego środowiska i sztucznie mnożone w środowisku stworzonym przez człowieka. Poddawano je nowym naciskom selekcyjnym, które prowadziły do wykształcenia się określonych cech, różnych od tych, które spotykane były u dziko rosnących przodków. W ten sposób powstały np. zboża, pochodzące od rozmaitych gatunków dzikich traw. Zwierzęta udomowione także zaczęły się różnić od dzikich antenatów. Powstały w ten sposób specyficzne nowe gatunki, które mogły przeżyć i rozmnażać się tylko przy udziale człowieka. Warto w tym miejscu podkreślić, że tylko niektóre gatunki roślin i zwierząt charakteryzujące się specyficznymi cechami, mogły zostać udomowione przez naszych przodków. Udomowiono zatem jedynie kilka gatunków dużych lądowych ssaków roślinożernych, kilka gatunków mniejszych roślinożerców i ptaków, oraz tylko dwa gatunki drapieżne. Tylko te gatunki mogły być oswojone i rozmnażały się w niewoli. Wśród roślin udomowiono przede wszystkim liczne gatunki traw, kilka gatunków roślin strączkowych, oraz roślin bulwiastych. Te rośliny stały się podstawowymi źródłami pokarmu, dostarczając człowiekowi węglowodanów i białek. Większość rolniczych kultur Starego Świata bazowało na kombinacji kilku gatunków roślin uprawnych i zwierząt hodowlanych. Dla wielu kultur Nowego Świata udomowione zwierzęta były niedostępne. Badacze wskazują na rozmaite przyczyny, dla których ludzie porzucili poprzedni, kultywowany przez 2,5 mln lat tryb życia i zdobywania pożywienia, by stać się po raz pierwszy w dziejach rolnikami i hodowcami. Rolnictwo wymagało w końcu większego nakładu pracy i większej siły roboczej, niż sprawdzające się dotychczas doskonale zbieractwo i łowiectwo. Być może na wielu obszarach osiadły tryb życia i wzrost populacji poprzedził narodziny rolnictwa, zmuszając ludzi do znalezienia wydajniejszych sposobów zdobywania pokarmu. W każdym z wymienionych centrów neolityzacji zespół przyczyn prowadzących do przyjęcia gospodarki agrarnej był zapewne inny. W każdym wypadku działał określony splot czynników środowiskowych, demograficznych, społecznych i światopoglądowych, sprzężony z konkretnymi decyzjami i wyborami żyjących ówcześnie ludzi.
Najstarsze centrum neolityzacji, gdzie ludzie najwcześniej zaczęli uprawiać rolę i hodować zwierzęta znajdowało się na Bliskim Wschodzie, na obszarze tzw. Żyznego Półksiężyca. Pojęcie Żyznego Półksiężyca wprowadził w 1914 roku amerykański archeolog i egiptolog James Henry Breasted (1865-1935). Obejmuje on rozległy obszar Azji Zachodniej ciągnący się łukiem od Zatoki Perskiej, przez Mezopotamię i Syropalestynę, aż po Izrael i Półwysep Synaj. To właśnie tutaj narodziła się rolnicza gospodarka, a później także miejskie, piśmienne cywilizacje. Korzenie neolitycznej rewolucji na obszarach Żyznego Półksiężyca tkwią głęboko w okresie górnego paleolitu. W maksimum ostatniego zlodowacenia (20-14,5 tys. lat temu) Bliski Wschód był suchym i chłodnym obszarem. Opady pojawiały się jedynie na wybrzeżu Śródziemnomorskim, a na suchych płaskowyżach w głębi lądu panowały stepy parkowe i pustynie. Wraz z poprawą warunków klimatycznych w końcu holocenu, w okresie 14,5-12,8 tys. lat temu, obszar Bliskiego Wschodu stawał się coraz wilgotniejszy. Zwiększyła się powierzchnia lasów typu śródziemnomorskiego i stepów typu irańsko-turańskiego. Działo się to kosztem kurczących się obszarów pustynnych. Na skutek topnienia lądolodów na dalekiej północy wzrastał poziom Morza Śródziemnego, które pochłaniało równiny nadbrzeżne. Wraz z nadejściem młodszego Dryasu pod koniec plejstocenu (12,8-10,8 tys. lat temu) klimat na omawianym obszarze stał się ostrzejszy, chłodniejszy i suchszy. Dopiero z definitywnym początkiem holocenu powróciły warunki ciepłe i wilgotne. W maksimum ostatniego zlodowacenia na obszarze Lewantu funkcjonowały kultury kebaryjska i muszabijska. Ludność kultury kebaryjskiej zamieszkiwała obozowiska złożone z lekkich szałasów i palenisk. Wiele z tych obozowisk miało sporą powierzchnię. Ludzie ci polowali na koziorożce, zające i gazele. Wykorzystywali także pokarm roślinny, a do jego przygotowania używali kamiennych rozcieraczy. W strefie śródziemnomorskiej mogli wykorzystywać różnorodne zasoby pożywienia. Już wtedy rozmaite rośliny były istotnym składnikiem diety mieszkańców regionu. Znaleziska ze stanowiska Ohalo II świadczą o wykorzystywaniu różnorodnych nasion i owoców. Wśród roślin spożywanych przez mieszkańców tej jaskini znalazły się uprażone ziarna dzikiego jęczmienia i dzikiej pszenicy. Były one rozdrabniane za pomocą rozcieraczy. W tym odległym okresie ludzie zwrócili uwagę, że nasiona dzikich Raw mogą być źródłem pożywienia. Około 14,5 tys. lat temu, u progu ciepłego okresu Bölling-Allerød na obszarze Lewantu pojawiła się tzw. kultura natufijska (od stanowiska Wadi El-Natuf w Izraelu). Była to kultura tworzona przez łowców i zbieraczy zamieszkujących wybrzeże Morza Śródziemnego, Syrię aż po dolinę Eufratu i Jordanię. Ludność kultury natufijskiej nie była wysoce mobilna, tak jak inne społeczności górnego paleolitu, lecz półosiadła. Obfitość zasobów strefy śródziemnomorskiej umożliwiała jej taki tryb życia, który nie wymagał dalekich wędrówek. Świadczy o tym obecność kości wróbli i myszy domowych na stanowiskach natufijskich. Stałe obozowiska tej kultury przybierały znaczne rozmiary, dochodzące nawet do 5000 metrów kwadratowych. Składały się one z wznoszonych z kamienia okrągłych chat z dachami z gałęzi i słomy, a czasem także murków i bruków kamiennych. Wznoszono je zarówno na terenach otwartych, jak i pod nawisami skalnymi. Niektóre osady natufijskie powstawały w miejscach, gdzie później przez tysiące lat istniało nieprzerwanie stałe osadnictwo, najpierw wiejskie, a potem także miejskie. Przykładem takiego miejsca może być Jerycho na obszarze Judei. W Ein Mallaha w Galilei odkryto osadę składającą się z ok. 20 ziemianek ze ścianami gliniano-kamiennymi. Domy kamienne odkryto także na obszarze Pustyni Negew. Bogate wyposażenie natufijskich łowców-zbieraczy składało się z licznych narzędzi krzemiennych i kościanych, kamiennych moździerzy i rozcieraczy i innych przedmiotów. Natufijczycy wyrabiali także kamienne i kościane figurki przedstawiające zwierzęta i ludzi oraz ozdoby z kości i muszli. Ich obozowiska były już właściwe półstałymi, lub wręcz stałymi osadami, zamieszkiwanymi przez cały rok. Ludzi grzebano w pozycji skurczonej pod podłogami chat. Wśród konstrukcji mieszkalnych na ich terenie lokowano także groby mieszkańców. Obozowiska-osady były centrami wspólnot terytorialnych wykorzystujących lokalne zasoby. Używały one przede wszystkim lokalnych surowców kamiennych do produkcji narzędzi. Polowały przede wszystkim na gazele, a do masowych polowań wykorzystywały konstrukcje z murków kamiennych, do których zapędzano stada zwierząt. Polowano także na jelenie dziki, kozy bezoarowe i mniejsze ssaki. W pobliżu zbiorników i cieków wodnych dużą rolę odgrywało także rybołówstwo, o czym świadczą znaleziska ości rybich, haczyków i ciężarków rybackich. Wielką rolę w gospodarce społeczności natufijskich odgrywało zbieractwo roślin, a zwłaszcza dzikich traw. Zbierano ziarna dzikiej pszenicy, która była przodkiem odmian udomowionych później, a także dzikie rośliny strączkowe i owoce. Ale dzikie zboża miały wyjątkowe znaczenie dla Natufijczyków. Do ich ścinania używano kościanych sierpów z krzemiennymi wkładkami, a do przetwarzania kamiennych moździerzy i rozcieraczy. Ze zbioru dzikiego zboża z powierzchni hektara można było uzyskać nawet 5-8 kwintali ziaren, co było ilością znaczną. Ziarna przechowywano w wydrążonych w gruncie jamach zasobowych. Stanowiły one istotne źródło kalorii i węglowodanów dla ludności natufijskiej. Pod wieloma względami okres rozwoju kultury natufijskiej był przełomowy dla dalszego biegu dziejów ludzkości. Stabilizacja osadnictwa i powstanie dużych, całorocznie zamieszkiwanych osad stworzyło warunki dla wzrostu populacji w sprzyjających warunkach klimatycznych. Dzięki zbieractwu dzikich traw i ich przechowywaniu ludzie poznawali możliwości tkwiące w tych niepozornych roślinach. Był to swego rodzaju wstęp do właściwego rolnictwa. Pojawiły się także nowinki religijne i światopoglądowe związane z kultami płodności i bogini-matki utożsamianej z ziemią. Wszystko to powoli prowadziło do wykształcenia się zupełnie nowego systemu gospodarczego, związanego z uprawą zbóż i hodowlą zwierząt.
Wstępem do tych wielkich zmian, które prowadziły do rolniczej gospodarki i w pełni osiadłego trybu życia były zmiany klimatyczne, które nastąpiły pod koniec plejstocenu i holocenu. Dotknęły one także populacje żyjące na Bliskim Wschodzie. W okresie młodszego Dryasu klimat całego regionu stał się bardzo suchy i zimny. Natufijskie grupy ludności w Lewancie żyły teraz w dużo mniej przewidywalnym środowisku, w którym w mniejszym stopniu mogły liczyć na dostęp do kurczących się lokalnych zasobów roślin i zwierząt. Mogli teraz albo stać się bardziej ruchliwi i eksploatować środowisko wędrując na dalekie odległości, albo przyjąć inną strategię, osiedlając się tam, gdzie był stały i przewidywalny dostęp do zasobów pożywienia, np. w pobliżu źródeł wody. Część natufijskich grup rzeczywiście obrała wędrowny tryb życia, podążając za stadami gazeli. Grupy operująca na północy Lewantu i w sąsiedztwie Eufratu wybrały drugą strategię, osiedlając się w miejscach takich jak Mureybet i Tell Abu Hureyra. Dla tych grup głównym źródłem pożywienia stały się dzikie zboża, które wykorzystały one w zupełnie nowy, nieznany dotychczas sposób. Na obszarze Bliskiego Wschodu od dawna rosły pośród tutejszych wzgórz, stepów i lasów różne gatunki dzikich zbóż. Zbierano je już ok. 21 tys. lat przed Chr., jak świadczą o tym znaleziska krzemiennych ostrzy sierpów i żaren z Ohalo w Izraelu. Bliski Wschód wyglądał wtedy zupełnie inaczej, niż dziś. Duże połacie terenu, zwłaszcza na zboczach wzniesień były pokryte lasami złożonymi z dębu, sosny, cedru libańskiego, jodły i klonu syryjskiego. Na płaskowyżach dominowały stepy. We wczesnym holocenie pośród tej roślinności występowały pewne szczególnie użyteczne dla człowieka gatunki: dzika pszenica (Triticum dicoccoides, Triticum boeoticum), dziki jęczmień (Hordeum spontaneum), a także dzika soczewica, groch, ciecierzyca, wyka i len. Porastały one obszary przedgórza Żyznego Półksiężyca, od Palestyny, przez wschodnią Anatolię, po góry Zagros. Dzikie zboża do dziś można spotkać na łąkach górskich w Izraelu, Syrii, Turcji, Iraku i Iranie. Rosną one pośród innych traw, niekiedy w dużym zagęszczeniu. Dzikie zboża można dziś spotkać np. na zboczach doliny Jordanu i wygasłego wulkanu Karaca Dağ we wschodniej Turcji. Dla ludności żyjącej w tym regionie u początku holocenu te rośliny stały się najpierw dodatkowym, a z biegiem czasu podstawowym źródłem pożywienia. Ziarna zbóż były bowiem trwałe, można je było długo przechowywać. Dostarczały niezbędnych białek i innych substancji odżywczych. Zbieranie ziaren dzikich zbóż dostarczało w krótkim czasie dużych ilości pożywienia. Współczesne eksperymenty, które analizowali dwaj amerykańscy botanicy, Jack Harlan i Daniel Zohary wykazały, że w czasie godzinnej pracy można było za pomocą sierpa z krzemiennym ostrzem zebrać ok. 1,5-2 kg zbóż. W ciągu trzytygodniowych żniw jeden człowiek mógł zatem zebrać około 500 kg ziarna. Było ono przy tym dużo bardziej pożywne, niż współczesne zboża. Co więcej, doświadczenia prowadzone w Górnej Galilei wykazały, że z jednego hektara można było uzyskać od 500 do 800 kg ziarna. Przy niewielkim natężeniu wysiłku jedna rodzina mogła w ciągu kilku tygodni zebrać zapas ziaren dzikiego zboża na cały rok. Zboża mogły stać się zatem źródłem pokarmu, na którym można było polegać. Stąd już tylko krok do udomowienia dzikich zbóż i ich uprawy. Nastąpiło to w Syrii, nad górnym Eufratem i w południowo-wschodniej Anatolii. Udomowienie zbóż poprzedził długi okres, w którym ich dzikie gatunki były zbierane, składowane i przetwarzane przez pradziejowe społeczności. Celowe wysiewanie mogło mieć już miejsce w czasach epipaleolitu i poprzedziło udomowienie oraz regularną uprawę, jak wskazują na to znaleziska z izraelskiego stanowiska Ohalo II sprzed 20 tys. lat. Trzeba pamiętać, że na początku uprawa roślin była tylko dodatkową działalnością, uzupełniającą łowiectwo i zbieractwo. Dopiero około 7500 lat przed Chr. na obszarze Żyznego Półksiężyca zapanowały ustabilizowane społeczności osiadłe, których byt oparty był na mieszanym rolnictwie i hodowli. Udomowienie zwierząt przez neolitycznych rolników było jednym z kamieni milowych w rozwoju ludzkiej cywilizacji. Jednym z pierwszych zwierząt oswojonych przez człowieka była owca domowa (Ovis aries). Nie wiadomo dokładnie, jak wyglądał dziki przodek domowej owcy. Wiadomo że został udomowiony przez wczesnych neolitycznych rolników na Bliskim Wschodzie. Dokonało się to ok. 8500-8000 lat przed Chr. we wschodniej Anatolii i nad górnym Eufratem. Dzicy przodkowie udomowionej owcy żyli na wzgórzach i w dolinach na obszarze Żyznego Półksiężyca, od południowo-wschodniej Anatolii, Armenii, Syropalestyny, po północną Mezopotamię i Iran. Badania genetyczne wskazują, że owca domowa pochodzi najprawdopodobniej od dwóch gatunków dzikich: muflona śródziemnomorskiego (Ovis aries musimon) i nieznanego dziś gatunku dzikiej owcy. Muflony to małe zwierzęta z rzędu parzystokopytnych o ciemnej sierści, długich nogach, krótkich ogonach i mocno skręconych rogach. Zamieszkuje obszary od śródziemnomorskiej Europy po Iran. W trakcie żmudnego i trwającego wiele pokoleń procesu udomawiania i krzyżowania neolityczni rolnicy i hodowcy selekcjonowali zwierzęta posiadające dłuższe ogony, z większą warstwą tkanki tłuszczowej, bardziej wełniste i większe, mniej agresywne i rozmnażające się szybciej. Na początku owce były przede wszystkim dodatkowym źródłem mięsa i tłuszczu, oraz skór. Szczątki dzikiej jeszcze owcy znane są z osady neolitycznej Mureybet, położonej nad Eufratem w Syrii. Najstarsze kości udomowionych owiec odkryte przez archeologów w neolitycznych osiedlach u podnóża gór Zagros i Taurus. Niedługo po udomowieniu owce wyparły gazele z pozycji głównego źródła mięsa mieszkańców Bliskiego Wschodu, co widać dzięki analizie szczątków kostnych z neolitycznych stanowisk archeologicznych. W okresie tzw. neolitu preceramicznego owce i kozy udomowione w północne części Żyznego Półksiężyce zadomowiły się na obszarach Lewantu (ok. 8000-7500 lat przed Chr.). Z biegiem czasu wielkość stad owiec rosła, a rozmiary zwierząt malały, co było konsekwencją procesu udomowienia i krzyżowania w niewoli. Umiejętność hodowli upowszechniała się stosunkowo wolno, głównie na skutek wędrówek pasterzy i ich stad, a także wymiany samych zwierząt (i wiadomości o sposobach hodowli) między grupami rolników. Owcy i kozy stały się wraz z trzodą chlewną i bydłem domowym podstawowymi gatunkami zwierząt hodowanych przez pierwszych rolników. Wraz z ich wędrówkami docierały na coraz to nowe obszary. Na etapie pierwszych wiosek i poprzedzających je stałych obozowisk gromadzenie stad niektórych dzikich zwierzą było użytecznym sposobem zapewniania sobie stałego zapasu mięsa i skór w pobliżu. Osiadli łowcy-zbieracze gromadzili stadka dzikich zwierząt w swoich osadach. Proces udomowienia zwierząt mógł się dokonać tam, gdzie ludzie często polowali na określone gatunki i stykali się z nimi. W jaskini Ökuzini u podnóża gór Taurus i w Hallan Çemi nad jednym z dopływów rzeki Tygrys odkryto dowody polowań na muflony i kozy bezoarowe przez miejscowych epipaleolitycznych łowców. Pierwsze próby udomowienia owiec, kóz, bydła i świń miały miejsce najprawdopodobniej podnóży Taurusu. Pierwsi rolnicy przenieśli ze sobą stada tych zwierząt na tereny Lewantu. Proces adaptacji udomowionych zwierząt dokonał się w Lewancie przede wszystkim okresie neolitu preceramicznego B. Bydło domowe hodowane w dziś w Świecie pochodzi od kilku (5) gatunków bydła dzikiego, z których najważniejszy był tur (Bos primigenius). Tury zostały udomowione na obszarze Bliskiego Wschodu ok. 8500 lat przed Chr. Bydło domowe wywodzi się od małej grupy dzikich przodków żyjących na obszarze Żyznego Półksiężyca, w Anatolii, Lewancie i zachodniej części Iranu. Ich pierwsze stada żyły w rejonie Çayönü Tepesi i Dja'de el-Mughara, gdzie znaleziono najstarsze szczątki udomowionego bydła. W Çayönü Tepesi odnaleziono także szczątki kostne poświadczające proces udomowienia świni (ok. 8500-5500 lat przed Chr.), pochodzącej od dzika (Sus scrofa). Szczątki świadczące o udomowieniu tego zwierzęcia znane są także z innych stanowisk neolitu preceramicznego B, takich jak Hallan Çemi, czy Gürcütepe. Kozy bezoarowe (Capra aegagrus) żyjące na Bliskim Wschodzie od Anatolii po Iran były przodkami pierwszych populacji udomowionych kóz. Na tym obszarze na dzikich przodków kóz polowano już co najmniej od środkowego paleolitu. Kozy zostały udomowione na obszarze gór Zagros i w południowo-wschodniej Anatolii. Stało się to pomiędzy 8500 a 7700 lat przed Chr. Kot domowy, którego przodkiem był najprawdopodobniej dziki kot nubijski (Felis silvestris lybica) został udomowiony ok. 7500 lat przed Chr. jak świadczy o tym pochodzący z preceramicznego neolitu pochówek człowieka i kota ze stanowiska Shillourokambos.
Jednym z kilku miejsc, w którym archeolodzy mogli prześledzić proces przechodzenia od gospodarki zbieracko-łowieckiej do rolniczo-hodowlanej jest Tell Abu Hureyra nad Eufratem w Syrii. W 1972 roku ekipa archeologów pod przewodnictwem brytyjskiego specjalisty Andrew Moore’a przybyła nad rzekę Eufrat w Syrii, by zbadać ważne stanowisko z epoki neolitu, znane jako Tell Abu Hureyra. Czas ponaglał naukowców, ponieważ już niebawem spory odcinek doliny Eufratu, wraz z bezcennymi stanowiskami archeologicznymi miały na zawsze przykryć wody sztucznego zbiornika wodnego (jeziora Al-Asad), który miał powstać po ukończeniu zapory Tabqa koło Rakki. W ciągu dwóch ratunkowych sezonów wykopaliskowych gruntownie przebadali pradziejową osadę i zebrali mnóstwo materiałów archeologicznych, posługując się najnowocześniejszymi metodami badawczymi. Okazało się, że Tell Abu Hureyra to jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych Bliskiego Wschodu, które przynosi wiele informacji o przejściu od gospodarki przyswajającej, opartej o zbieractwo i łowiectwo, do gospodarki wytwarzającej, bazującej na rolnictwie i hodowli zwierząt. Jest zatem swego rodzaju laboratorium ukazującym rewolucję neolityczną w miniaturze. Dzięki zwróceniu uwagi na starannie zbierane w czasie wykopalisk pozostałości roślin i zwierząt można było zrekonstruować przemiany gospodarki i życia codziennego u progu neolitu. Najstarsza osada z okresu epipaleolitu (ok. 11 tys. – 10 tys. lat przed Chr.), związana z tzw. kulturą natufijską, składała się z prostych, wkopanych w ziemię chat z drewnianych belek. Zamieszkiwało ją 100-300 ludzi. Chaty były umieszczone ciasno obok siebie, a na zewnątrz znajdowały się paleniska. Mieszkańcy żyli z polowania na gazele, dzikie owce (muflony), dzikie bydło rogate, onagry (dzikie osły), oraz ze zbieractwa różnych roślin, w tym dzikich zbóż. Usytuowanie osady pozwalało na eksploatację zasobów różnych środowisk: rzeki i doliny rzecznej, równiny zalewowej, stepu, dolin strumieni okresowych. W okresie późnej epoki lodowcowej (plejstocenu) mieszkańcy Abu Hureyra mieli do dyspozycji rzadko spotykaną obfitość zasobów naturalnych i mogli prosperować, wykorzystując jedynie dzikie zwierzęta i rośliny. Przebywali w jednym miejscu przez cały rok, a ich osada miała charakter stały. Być może jeszcze w plejstocenie mieszkańcy Abu Hureyra eksperymentowali z po raz pierwszy z uprawą zbóż (żyta). Około 10 tys. lat przed Chr. nastąpiło znaczne pogorszenie i ochłodzenie klimatu (w związku z nadejściem młodszegoDryasu), które dotknęło także obszary Syrii. Spektrum dostępnych ludziom dzikich roślin zaczęło się gwałtownie zmniejszać. Mieszkańcy osady skoncentrowali się na zbieractwie nasion dzikich traw, a później przeszli do uprawy dzikiego żyta, zboża szczególnie wytrzymałego, które może znieść gorsze warunki klimatyczne. Mimo to musieli opuścić Abu Hureyra. Dopiero 8800 lat przed Chr. osada została ponownie zasiedlona. Było to już jednak duże osiedle neolitycznych rolników, którzy nie wytwarzali jeszcze ceramiki. Osada Abu Hureyra była w tym okresie gęsto zabudowana domami z cegły suszonej, wzniesionymi na prostokątnym planie i posiadającymi jedno piętro. Mieszkało tu kilka tysięcy osób, a solidne domy były zamieszkiwane przez pokolenia, aż do czasów tzw. neolitu ceramicznego. Mieszkańcy nowego osiedla zajmowali się uprawą pszenicy, jęczmienia i roślin strączkowych. Polowali na gazele i zaczęli właśnie udamawiać stada owiec, które szybko stały się głównymi zwierzętami hodowlanymi, zastępując gazele jako źródło pokarmu mięsnego. Badania prowadzone w Abu Hureyra pokazały wszystkie fazy procesu przechodzenia od gospodarki zbieracko-łowieckiej, przez udomowienie dzikich zbóż i zwierząt, aż do rozwiniętego rolnictwa i hodowli. Impulsem, który popchnął ludzi do przemiany sposobu życia i gospodarowania były niekorzystne zmiany klimatyczne u początku holocenu, które zredukowały liczebność dostępnych gatunków dzikich roślin, co wymusiło udomowienie i przejście do uprawy zbóż. Według hipotezy sformułowanej przez G. Hillmana w ciepłych okresach pod koniec plejstocenu ludzie korzystali z rozszerzających się stepów, które porośnięte były m. in. dzikimi zbożami o dużych ziarnach. Zbierali je, wykorzystując to obfite i łatwo dostępne źródło pokarmu. Uzyskiwano nadwyżkę ziarna, co pozwalało na stałe osadnictwo czego przykładem mogą być stałe obozowiska natufijskie, w których zżęte zboża przechowywano w specjalnych jamach zasobowych. Dzięki temu populacja stałych osiedli mogła wzrastać. Jednak w okresach niekorzystnych (zimnych i suchych) wahnięć klimatycznych takich, jak młodszy Dryas, ten model gospodarczy przestawał być wydajny i wzrastającym populacjom ludzkim groził głód. Aby przetrwać, ludzie zmieniali sposób gospodarowania i zaczynali wysiewać ziarna dzikich zbóż na wilgotniejszych terenach, gdzie dotąd nie były obecne. Tak powstała rolnicza gospodarka co poświadczają znaleziska z Abu Hureyra. Nie wszyscy badacze podzielają jednak założenia hipotezy Hillmana, choć prezentowany scenariusz jest dobrze udokumentowany.
Neolityzacja na Bliskim Wschodzie była złożonym zjawiskiem o rozlicznych przyczynach i skutkach. Francuski archeolog Jacques Cauvin wskazywał, że wprowadzanie rolniczo-hodowlanej gospodarki i ustabilizowanie osiadłego trybu życia wiązało się z zasadniczymi przemianami w dziedzinie wierzeń i religii oraz w sferze symbolicznej i światopoglądowej wczesnoneolitycznych społeczności. W kulturze chiamskiej pojawiły się liczne figurki przedstawiające postacie kobiet z wyraźnie zaznaczonymi cechami płciowymi, wykonane z gliny, bądź z kamienia. Na obszarze Lewantu w neolicie preceramicznym A pojawiły się także przedstawienia byków. Wielu mieszkańców wiosek trzymało czaszki byków w swoich domostwach. Na tury polowano rzadko, zatem miały one specjalny status, inny od odławianych masowo gazel i innych ssaków. To właśnie na przełomie epipaleolitu i neolitu preceramicznego w sferze symbolicznej społeczności zamieszkujących Żyzny Półksiężyc pojawiły się postacie Kobiety i Byka, które miały stać się ważnymi symbolami religijnymi, rozpoznawalnymi i czczonymi aż po epokę żelaza. Wyobrażenia postaci kobiecych szybko upowszechniły się wśród mieszkańców wczesnych neolitycznych wiosek Bliskiego Wschodu. Nowe wierzenia i związane z nimi symbole były obecne nie tylko w Lewancie i północnej Mezopotamii, ale także w Anatolii, jak wskazują na to znaleziska z Çatalhöyük. Ich zasięg rozszerzał się wraz z migracjami rolników z Lewantu. W Çatalhöyükznaleziono wiele przedstawień byków (fresków, reliefów) i figurek rodzących kobiet. Towarzyszą im przedstawienia sępów, związanych z koncepcjami życia pozagrobowego wyznawanymi przez mieszkańców. Przedstawienia postaci kobiecych odnoszą się najprawdopodobniej do żeńskiego bóstwa, które było przedmiotem czci mieszkańców Çatalhöyük. Kult religijny koncentrował się wokół idei płodności, macierzyństwa i kontroli nad światem zwierząt. Być może czczona tu postać była poprzedniczką bogiń czczonych później na starożytnym Bliskim Wschodzie. Nie należy przy tym zapominać, że neolityczne społeczności wyznawały także inne religie, wcale nie związane z kultem bogini-matki. Z jednego z fresków z Çatalhöyük znane jest także przedstawienie walki uzbrojonych ludzi z bykiem. Byk był prawdopodobnie związany z bóstwem rodzaju męskiego. Religia skupiała się wokół męskich i żeńskich bóstw, które były zapewne pełnowymiarowymi postaciami mitologicznymi. Powstała ona w czasie, kiedy ludzie zaczęli udamawiać i zasiewać różne gatunki zbóż i innych roślin. Proces udomowienia zbóż musiał być stosunkowo szybki i w ciągu kilku generacji przekształcić dzikie odmiany w kontrolowane przez człowieka rośliny uprawne. Przejście od gospodarki o typowo łowiecko-zbierackim charakterze do stanu, w którym uprawa zbóż i hodowla zwierząt dostarczała większości pożywienia następowało nieco wolniej. Ludzie osiedlali się na terenach, gdzie mogli wykorzystać dobre gleby, na których można było wysiewać zboża, które podlegały procesowi udomowienia. Stawali się w ten sposób rolnikami, bo tylko rolnicy mogli docenić zalety żyznej gleby. Miało to miejsce w takich osadach jak Mureybet nad Eufratem w Syrii, gdzie najpierw osiedlili się łowcy-zbieracze, związani z kulturą natufijską i chiamską. Polowali tu na gazele, tury, dziki, migrujące ptactwo wodne i jelenie żyjące w środowisku lasów galeriowych i stepu. Ważnym składnikiem ich diety były ryby i małże poławiane w pobliskim Eufracie. Zbierali także rośliny: dzikie zboża (pszenicę i jęczmień) oraz rdest i targanek. Około 9000 lat przed Chr. mieszkańcy Mureybet w sposób radykalny zmienili swoją strategię gospodarczą. Wzrost udziału pyłku zbóż w próbkach z tego miejsca badanych przez palinologów wskazuje na początki uprawy roli. Mieszkańcy zaczęli masowo używać sierpów z krzemiennymi wkładkami do sprzętu zbóż. Zebrane ziarna były zanoszone do osady, a tam suszone i przechowywane. Zbierano i wysiewano ziarna dzikich zbóż, które były jeszcze niedojrzałe i dosuszano je w osadzie. Ludzie z Mureybet zaczęli się utrzymywać głównie z uprawy zbóż. Wszechstronne wykorzystywanie zasobów otoczenia ustąpiło miejsca wyspecjalizowanemu rolnictwu i hodowli. Sierpy, żarna i jamy zasobowe stały się nieodzownymi elementami życia mieszkańców osady. Wraz z nadejściem rolnictwa ludzie doświadczyli dość fundamentalnych przemian światopoglądowych, których wyrazem stały się dzieła sztuki, czy rozplanowanie przestrzeni mieszkalnych i roboczych. W sztuce paleolitu dominowały przedstawienia zwierząt, a wyobrażenia ludzi były stosunkowo rzadkie. W bliskowschodnim i północnoafrykańskim neolicie pojawiają się zindywidualizowane postacie ludzi i bóstw. Przedstawienia żeńskiej bogini i męskiego bóstwa w postaci byka upowszechniają się na wielu obszarach. Pojawiły się także wizerunki ludzi oddających cześć tym bóstwom. Badacze wskazują, że to wtedy po raz pierwszy ludzie zaczęli rozróżniać sferę bóstw i innych bytów nadprzyrodzonych ulokowaną w niebie od sfery codziennej ludzkiej działalności na ziemi. Bóstwom przydawano atrybuty władzy. Prawdopodobnie bóstwo żeńskie wiązano zarówno z narodzinami, jak i śmiercią, na co wskazują jego atrybuty. Ludzie zaczęli zwracać się do tych nowych bóstw o pomoc w trudnych sprawach życiowych, a treści związane z kultem przeszły później do historycznych religii. Kontrast między bezsilnymi ludźmi na ziemi i wszechmocnymi bytami nadprzyrodzonymi był najwyraźniejszym rysem nowych religii, które powstały w neolicie. Wcześni neolityczni rolnicy z biernych obserwatorów i uczestników naturalnych cykli reprodukcji tali się ich aktywnymi manipulatorami, kiedy zainicjowali procesy udomowienia. Bóstwa zaczęły być przedstawiane w postaci ludzkiej. Zaczęto im przypisywać sprawczość tworzenia człowieka i przyrody. Zmienił się stosunek człowieka do przyrody i jej elementów. Obok kultu bóstw rozwinął się kult przodków, którego oznaką są zarówno liczne rzeźby, jak i obyczaj modelowania i oddzielnego chowania czaszek zmarłych. Kult koncentrował się zazwyczaj w wydzielonych sanktuariach znanych z wielu stanowisk. Nowa religia i nowy obraz świata związany był z ideą kontroli człowieka nad przyrodą, ekspansją ludzi w naturalnym środowisku i organizowaniem świata zewnętrznego na sposób ludzki. Wraz z udomowieniem zwierząt i rozwojem ich hodowli pojawiły się symbole związane z męskością, siłą fizyczną i militarną efektywnością. Pierwsi rolnicy zaczęli ściśle rozróżniać sferę domową, związaną z własnym gospodarstwem, utrzymaniem rodziny i codziennym życiem ludzi od dzikiego otoczenia, czyli świata przyrody. Pojawiły się pośród nich wierzenia religijne, różniące się znacznie od szamanistycznych wierzeń łowców-zbieraczy. Nowa religia oznaczała nowe rozumienie otaczającego świata. Nie należy jednak zapominać o innych czynnikach, które mogły odegrać ważną rolę w zmianie gospodarki z przyswajającej na rolniczo-hodowlaną. Zmiany klimatyczne u schyłku plejstocenu, zwłaszcza w okresie młodszego Dryasu skłoniły ludzi do wysiewania zbóż, powodując wejście na drogę prowadzącą do gospodarki rolniczej, z której nie było już odwrotu. Rolnictwo stało się głównym źródłem pożywienia, powodując też wzrost populacji, której nie dałoby się już utrzymać bez żywności dostarczanej przez uprawy. Powrót do zbieracko-łowieckiego trybu życia nie był już możliwy. Już osiedlenie się łowiecko-zbierackich społeczności Lewantu musiało spowodować wzrost populacji i zwiększony nacisk na środowisko naturalne. Ludzie zaczęli osiedlać się na marginalnych, półsuchych obszarach i wysiewać tam rośliny, pierwotnie występujące gdzie indziej. Z drugiej strony na przyspieszenie przemian prowadzących do powstania przyswajającej gospodarki miało wpływ poszerzenie spektrum wykorzystywanych lokalnie zasobów roślinnych i zwierzęcych przez społeczeństwa żyjące na przełomie plejstocenu i holocenu. Społeczności żyjące na tzw. pagórkowatym przedpolu Żyznego Półksiężyca miały wiele czasu by zapoznać się z roślinami i zwierzętami, które później uległy procesowi udomowienia. Rolnictwo jako nowy sposób pozyskiwania pożywienia mogło być atrakcyjne dla wielu ludzi należących do zbieracko-łowieckich społeczności ze względów ekonomicznych i społecznych. Dzięki niemu w stosunkowo krótkim czasie można było dysponować dużymi zapasami żywności, co na pewno miało znaczenie w czasie wspólnotowych świąt i uroczystości. Prestiż dostarczycieli pożywienia i organizatorów takich świąt połączonych z wystawnymi ucztami musiał wzrastać. Dzięki rolnictwu zyskiwali oni wpływ na współplemieńców i manipulowali relacjami społecznymi na swoją korzyść. Uprawa ziemi i hodowla zwierząt stała się pożądanym źródłem bogactwa i znaczenia w społeczności.
Pomiędzy wzrastającymi na obszarze Żyznego Półksiężyca wczesnymi osadami rolniczymi, takimi jak Abu Hureyra nadal krążyli wędrowni łowcy-zbieracze prowadzący tradycyjny, ugruntowany styl życia. Tymczasem społeczności schyłkowej kultury natufijskiej osiedlały się na stałe w nowych miejscach na obszarze Syrii, doliny Eufratu i Palestyny. Powstawały nowe kultury (chiamska, murejebcka, sultanian). Liczba mieszkańców nowych osad szybko wzrastała z uwagi na lepsze zaopatrzenie w żywność. Ostatni przedstawiciele kultury natufijskiej żyli około 9700 lat przed Chr. Wioski kultury chiamskiej (od stanowiska El Chiam koło Betlejem w Izraelu) rozwijały się w okresie tzw. neolitu preceramicznego A (ok. 9700-8500 lat przed Chr.). Społeczności zaliczane przez badaczy do tej fazy chronologicznej posiadały już znajomość uprawy roli i hodowli zwierząt, ale nie znały jeszcze sposobów wytwarzania naczyń ceramicznych. Kultura chiamska rozwijała się zarówno w północnym, jak i południowym Lewancie. Jej wioski zajmowały 1,5-2,5 ha powierzchni, co oznacza, że były 5 do 10 razy większe od największych obozowisk natufijskich. Wszystkie były usytuowane w pobliżu dużych strumieni i rzek, zapewniających dostęp do wody pitnej. Owalne lub okrągłe domy z płaskimi wznoszono z niewypalanej cegły mułowej. Domy zrujnowane lub podupadłe były wyburzane, a na ich miejscu stawiano nowe. Domom towarzyszyły dziedzińce, na których stały kamienie żarnowe, paleniska, a także naziemne spichrze z cegły mułowej. Mieszkańcy chiamskich wiosek wysiewali dzikie jeszcze odmiany żyta, pszenicy, jęczmienia i rośliny strączkowe (groch, bób, soczewica, ciecierzyca i in.). Zaczęło się udomowienie drzew migdałowych i figowców. Wcześni rolnicy nie rezygnowali jednak z polowania na dzikie zwierzęta i połowu ryb. Nazwą sultanian (od Tell es-Sultan, czyli Jerycha) określa się kulturę rozwijającą się w fazie A neolitu preceramicznego w południowym Lewancie. Około 10 tys. lat przed Chr. pierwsze wioski rolników powstały w północnym Lewancie, a w jego południowej części nieco później. Osada z Tell Qaramel w Syrii, badana przez polskich archeologów pochodzi sprzed 10,5 tys. lat przed Chr. W północnym Lewancie pojawiła się kultura murejbecka. W Jordanii i nad Eufratem nadal wznoszono wioski złożone z okrągłych domów z cegły mułowej posadowionych na kamiennych fundamentach. Zaczęto używać do budowy także suszonych cegieł wykonanych z gliny zmieszanej ze słomą. Pojawiły się zagłębione w ziemie budynki służące celom całej wspólnoty zamieszkującej pojedynczą osadę, znane z Mureybet, Jerf el-Ahmari Tell ‘Abr. Służyły one jako spichlerze oraz miejsca obrzędów i ceremonii odprawianych przez całą społeczność. Już w neolicie preceramicznym A (8500-7500 lat przed Chr.) w niektórych sprzyjających miejscach osiedlający się rolnicy wznosili duże osady. Przykładem może być położone w pobliżu Morza Martwego Jerycho, czyli Tell es-Sultan. Zajmowało ono powierzchnię około 3 hektarów, było zatem duże i gęsto zaludnione. Pierwsze osiedle założyli tu łowcy-zbieracze kultury natufijskiej około 10,8-8,5 tys. lat przed Chr. Zamieszkiwali je rolnicy, którzy obrali za swoją siedzibę obszar w pobliżu strumienia Ain es-Sultan. Oprócz uprawy ziemi mieszkańcy zajmowali się także polowaniami na żyjące w okolicy zwierzęta. Zamieszkiwała tu populacja licząca około tysiąca osób. Preceramiczna osada w Jerychu była otoczona murem z kamienną wieżą. Mur kamienny miał 3 metry grubości i 4 metry szerokości, a wieża sięgała wysokości 9 metrów i była zaopatrzona w klatkę schodową. Te fortyfikacje chroniły tyleż przed potencjalnymi najeźdźcami, co przed lokalnymi powodziami. Spełniały także rolę w obrzędach sprawowanych przez miejscową społeczność. Osada zabudowana była okrągłymi domami wzniesionymi z cegły mułowej. Ludzie zamieszkujący Jerycho uczestniczyli w dalekosiężnej wymianie, dzięki której docierał do nich anatolijski obsydian i muszle znad Morza Śródziemnego. Sami mogli zaoferować innym społecznościom takie towary jak sól i bitumen znad Morza Martwego. W czasach neolitu preceramicznego B (7300-6000 lat przed Chr.) mieszkańcy Jerycha hodowali kozy i owce i mieszkali w domach ceglanych na planie prostokąta. Ich siedziby miały teraz podłogi wyłożone wapienną zaprawą i pomalowane na czerwono ściany. Czaszki zmarłych pokrywano zaprawą wapienną i modelowano, a następnie grzebano pod podłogami domów. Jerycho jest czasem, choć niesłusznie, nazywane najstarszym miastem Świata. Na pewno było ono dużą osadą pierwszych rolników i regionalnym ośrodkiem wymiany egzotycznych dóbr. Pierwotna osada została częściowo zniszczona i opuszczona pod koniec neolitu preceramicznego B. W okresie neolitu preceramicznego w Lewancie zmarłych grzebano w grobach w obrębie osad, pod podłogami domów, lub w przestrzeni pomiędzy domami. Społeczności wczesnoneolitycznych wiosek liczących zazwyczaj około 150-400 mieszkańców były dość egalitarne, choć zapewne istniała lokalna starszyzna, oraz ludzie podejmujący ważne dla całej społeczności decyzje (wodzowie, naczelnicy wiosek). Istniał społeczny podział czynności między kobiety i mężczyzn. Badania szczątków kostnych kobiet wskazują, że były one obciążone uciążliwymi pracami, takimi jak mielenie zboża na żarnach. To zapewne kobiety były zaangażowane w czynności związane ze zbieractwem i z uprawą roli i to one wniosły wielki wkład w kluczowe dla neolityzacji udomowienie roślin uprawnych. Mężczyźni zajmowali się budową domów, ścinaniem drzew i polowaniem. Mieszkańcy wiosek wytwarzali liczne figurki przedstawiające kobiety. W okresie neolitu preceramicznego A (PPN A) osiadłe społeczności rozwinęły się nie tylko na terenie Lewantu, ale także na północnym skraju Mezopotamii i na innych obszarach Żyznego Półksiężyca. Przykładem spektakularnego stanowiska z tego okresu może być położone w północnej części Górnej Mezopotamii, u podnóża gór Taurus i w pobliżu rzeki Balich Göbekli Tepe. W okresie neolitu preceramicznego A powstały tu pierwsze monumentalne struktury, uważane przez badaczy za najstarsze megality na Świecie. Były to koliste, kamienne budowle, zaopatrzone w wielkie filary w kształcie litery T, o wysokości większej ni 5 metrów. Filary były połączone ławkami i kamiennymi murkami. Są one ozdobione płaskorzeźbami ptaków, owadów, skorpionów, węży i ssaków. Niektóre filary są antropomorficzne (posiadają płaskorzeźbione przedstawienia ludzkich ramion, dłoni i ubiorów) i prawdopodobnie reprezentowały one istoty nadnaturalne lub przodków. Stanowisko było zamieszkiwane także w późniejszym okresie neolitu preceramicznego B (PPN B, 8700-8200 lat przed Chr.). To wówczas wybudowano mniejsze budynki na planie kwadratu, zaopatrzone w dwa kamienne, t-kształtne filary. Struktury megalityczne o charakterze kultowym były rozsiane po całym obszarze lokalnego wzgórza. Wokół nich rozmieszone były okrągłe domostwa oraz zespoły chat kamiennych mieszkańców wzniesione na wapiennej skale. Odkryto w nich paleniska oraz pozostałości produkcji paciorków z kości i kamienia, a także liczne narzędzia kościane i krzemienne. Pochodzą one z okresu neolitu preceramicznego A (PPN A, ok. 9700-8500 lat przed Chr.). Z tego okresu pochodzi także odkryty na stanowisku wąski kanał odwadniający zbudowany z kamienia. Zaskoczeniem dla badaczy, mimo przynależności chronologicznej do neolitu preceramicznego był fakt, że twórcami budowli Göbekli Tepe i mieszkańcami tego miejsca byli nie rolnicy, ale łowcy-zbieracze, utrzymujących się z eksploatacji okolicznego terenu. Mimo to wszystko wskazuje na fakt, że zamieszkująca tutaj społeczność była dobrze zorganizowana i zdolna do zbiorowego wysiłku, jakim było wzniesienie megalitycznych budowli. Znaleziska licznych kamiennych moździerzy, żaren i rozcieraczy świadczą o rozwiniętym przetwarzaniu żywności. Mieszkańcy Göbekli Tepe zbierali dziką pszenicę, żyto i jęczmień. Okolica ściągała różne grupy ludzi, żyjących ze zbioru dzikich zbóż i tych, którzy gromadzili się w miejscowym megalitycznym sanktuarium. Obrzędy religijne, które miały miejsce w Göbekli Tepe wiązały się z ucztami i wspólnym spożywaniem rytualnych posiłków. Ważnym źródłem pożywienia dla mieszkańców pozostawało łowiectwo. Polowano na tury, dziki, dzikie osły, muflony, jelenie, zające, lisy i ptaki. W czasach funkcjonowania stanowiska (w okresie późnego czwartorzędu, wczesnego holocenu) klimat był umiarkowany, z gorącymi i suchymi miesiącami letnimi. Ostry, chłodny i suchy epizod klimatyczny dotknął tereny wokół Göbekli Tepe w okresie młodszego Dryasu (ok. 12,5-11,7 tys. lat temu). We wczesnym holocenie temperatury rosły i zwiększała się wilgotność (choć od ok. 9,5 tys. lat temu wilgotność i suma opadów zaczęła znów spadać). Okoliczne tereny były pokryte roślinnością stepową z kępami niewielkich lasów, złożonych z drzew pistacjowych i migdałowych. Były one bogate w rośliny jadalne i dzikie zwierzęta. Obfitość zasobów naturalnych pozwalała się utrzymać zbieracko-łowieckim społecznościom bez potrzeby przechodzenia do uprawy roli. W takich warunkach ludzie zamieszkujący okoliczne tereny wznieśli megalityczne budowle wyrażające skomplikowany system wierzeń i złożony światopogląd. Opierał się on na wierze w antropomorficzne istoty (bóstwa?) sprawujące kontrolę nad światem przyrody. Było to prawdopodobnie odzwierciedleniem przekonania o panowaniu człowieka nad naturą, kluczowego dla neolityzacji. Prawdopodobnie w późnej fazie istnienia osiedla w Göbekli Tepe miejscowi zainicjowali udomowienie zwierząt kopytnych, jak wskazują na to badania archeozoologiczne znalezionych na stanowisku szczątków zwierzęcych. Do Göbekli Tepe docierały rozmaite grupy łowców-zbieraczy z Anatolii i północnej Syrii, aby odbywać tu uroczystości religijne i święta połączone z rytualnym ucztowaniem na wielką skalę. Ludzie pochodzący z różnych społeczności wymieniali tu wiedzę i doświadczenia dotyczące wykorzystywania różnych gatunków zwierząt, co przyspieszało procesy prowadzące do udomowienia. Wiadomości dotyczące oswajania zwierząt, udomawiania roślin i nowych metod ich wykorzystywania również mogły być wymieniane w miejscach takich jak Göbekli Tepe. Wielkie budowle w tym miejscu zaczęto budować w okresie neolitu preceramicznego A i kontynuowano ich wznoszenie w neolicie preceramicznym B (8500-6400 lat przed Chr.). Specjalne megalityczne struktury były używane przez setki lat, a po ich opuszczeniu przykryte stopniowo przez depozyty z wyższych wzniesień, przeniesione tu przez naturalne procesy erozji i akumulacji. Ludzie nadal zamieszkiwali to miejsce i obok okrągłych i owalnych domów pojawiły się budynki na planie prostokąta. Niektóre konstrukcje owalne były przekształcane w kwadratowe. Punkty osadnicze wyrastały na pagórkach i zboczach Göbekli Tepe. Pod jednym z domostw znaleziono tez pochówek trzech osób. Na wzgórzu znajdował się wyłożony wapiennymi blokami, wkopany w ziemię zbiornik na wodę. Był on połączony z wykutymi w skale kanałami i cysternami zbierającymi wodę z przyległego terenu. Budowa wielkich megalitycznych założeń Göbekli Tepe wymagała sporej siły roboczej, organizacji i umiejętności technicznych. Zamieszkująca stanowisko społeczność zdołała wykuć, przetransportować i ustawić we właściwych miejscach poszczególne kamienne elementy kultowych budowli. Zajmowali się tym specjaliści w zakresie obróbki kamienia, a zapasów żywności dostarczało najpierw intensywne zbieractwo, a w ostatnim okresie istnienia osady prawdopodobnie także rolnictwo. Podobne sanktuaria z okresu preceramicznego neolitu odkryto w pobliskim Karahan Tepe i Nevalı Çori. Stanowiska, będące miejscami centralnymi i sanktuariami odkryto także w Izraelu i w Jordanii. Są to Kefar Ha Horesh i Ba’ja. W Kefar Ha Horesh odkryto także cmentarzysko, a Ba’ja było wioską położoną w trudno dostępnej jordańskiej dolinie i zaopatrzoną w system zbierania i przechowywania wody.
Klimat w okresie neolitu preceramicznego był łagodny i wilgotny i sprzyjał rozprzestrzenianiu się gospodarki rolniczej. We wszystkich niemal osadach odchodzono od budowy domów owalnych i okrągłych, na rzecz konstrukcji na planie kwadratu i prostokąta, przypominających domy, które do niedawna jeszcze można było spotkać w wielu rolniczych wioskach Bliskiego Wschodu. Na północy Lewantu i na pograniczu Anatolii i Mezopotamii wznoszono na planie wydłużonych prostokątów duże budynki na kamiennych fundamentach przypominających płaski ruszt. Domy nadal wznoszono z cegieł glinianych lub mułowych. W wioskach wznoszonych w Lewancie i na Płaskowyżu Anatolijskim zaczęto wznosić jednopiętrowe domy usytuowane blisko siebie. Być może ten nowy rodzaj ludzkich siedzib powstał z uwagi na względy obronności. Wznoszenie nowych osad i pozyskiwanie opału dla palenisk wymagało sporych ilości drewna. Pierwsi rolnicy wycinali śródziemnomorskie lasy w regionie, wpływając w ten sposób na zmianę warunków naturalnych. Również wypalanie wapna potrzebnego do produkcji powszechnie używanej zaprawy wapiennej wymagało sporych ilości drewna. Zaprawy używano przede wszystkim do pokrywania podłóg budynków, wyrobu rzeźb i paciorków. Jej produkcja wymagała wydobycia wapienia, jego pokruszenia, rozdrobnienia i wypalenia, a następnie zmieszania z wodą. Był skomplikowany i pracochłonny proces, angażujący sporą siłę roboczą. Czasem do podobnych celów używano także naturalnego gipsu. Liczba ludności tymczasem rosła, a osady stawały się coraz większe. Na obszarze Jordanii i doliny Eufratu powstały tzw. mega-stanowiska, zajmujące obszar od 2 do 20 hektarów. Były to wielkie osady o nieznanych dotychczas rozmiarach, które zanikły w końcu neolitu preceramicznego B. Ich rozwój opierał się na rolnictwie i hodowli zwierząt, a także na kontaktach i współpracy między osadami rolników skupiony wokół sanktuariów, takich jak Göbekli Tepe. Wspólnoty terytorialne i plemienne chętnie skupiały się wokół takich miejsc. W wielu wioskach wznoszono wspólnym wysiłkiem małe, lokalne sanktuaria. W jaskini Nahal Hemar na Pustyni Judzkiej odkryto pochodzący z tego okresu bogaty depozyt zawierający koszyki, sznury, strzały, skrzynkę z drewnianymi paciorkami, malowane paciorki z kamienia i muszli, figurki z kości, kilka ludzkich czasek z wymodelowanymi twarzami, krzemienne narzędzia i sierp. Depozyt z Nahal Hemar, związany być może z obrzędami religijnymi i składaniem ofiar, ukazuje bogactwo kultury materialnej wczesnych rolników neolitu preceramicznego B. Do zwyczajów związanych z kultem przodków należało wyjmowanie z grobów czaszek osób zmarłych i pokrywanie ich wapienną zaprawą, w której modelowano twarze. Praktykowanie tego zwyczaju zaczęło się już w kulturze natufijskiej i przetrwało aż do neolitu preceramicznego B. Zmarłych grzebano w obrębie osad (czasem pod podłogami domów), a niekiedy także na oddzielnych cmentarzyskach. Ludzie zamieszkujący Żyzny Półksiężyc w czasach neolitu preceramicznego używali coraz bardziej różnorodnych narzędzi. Część z nich wykonywana była z obsydianu, szkliwa wulkanicznego czarnej barwy. Obsydian wydobywany był w Nenezi Dag i Gollu Dag w środkowej Anatolii, w Bingol i Nemrut Dag we wschodniej Anatolii, a także nad jeziorem Wan. Istniała bardzo dobrze rozwinięta sieć dalekosiężnej wymiany tego surowca, oparta prawdopodobnie na handlu wymiennym. Obsydian rozchodził się setki kilometrów od miejsca pochodzenia. Wcześni rolnicy używali sierpów z ostrymi wkładkami krzemiennymi i sań młockarskich (tribulum) z ostrymi kawałkami krzemienia. Specjalne jamy i pomieszczenia w domostwach służyły jako spichrze. Naczynia wyrabiano m. in. z kalcytu, marmuru, alabastru i różnych twardych skał. Pod koniec neolitu preceramicznego B w dolinie Amuk i w dolinie Chaburu zaczęto wyrabiać większe gliniane naczynia ceramiczne. Żywności dostarczała uprawa roślin udomowionych: zbóż i strączkowych, hodowla udomowionych kóz, owiec, świń i bydła. Nadal uzupełniało tą działalność zbieractwo i łowiectwo. Typową osadą z okresu neolitu preceramicznego z Syrii było Jerf El-Ahmar, położone na lewym brzegu Eufratu, na Równinie Manbidż w Syrii, w muhafazie Aleppo, w dystrykcie Manbidż. Osada była zamieszkana we wczesnym neolicie preceramicznym (ok. 9600-8800 lat przed Chr.). Stanowisko składało się z dwóch sztucznych wzniesień: wschodniego i zachodniego wzgórza, które oddzielone są od siebie małym, okresowym potokiem. Na początku został zasiedlony teren wschodniego wzgórza, a w późniejszym okresie także obszar wzgórza zachodniego. Pierwsze osiedle powstało na niskim, zaokrąglonym, wzgórzu na skraju równiny zalewowej. Najstarsze domy, które powstały w wiosce były bardzo zróżnicowane pod względem planu i wielkości. Część z nich była małymi kolistymi strukturami wzniesionymi z wapiennych bloków łączonych mułową zaprawą. Nowe koliste struktury zazwyczaj wyrastały w pobliżu już istniejących, dzięki czemu wioska stawała się większa i gęściej zabudowana. Przez wieki osiedle obudowywano kilka razy na tym samym miejscu i ma podobnym planie, stawiając nowe domy. By umocnić strome brzegi wzgórza, na którym zbudowano wioskę, mieszkańcy wznosili terasy i murki, na których można było budować kolejne domostwa. Teras i budynki centralne wznoszono wspólnie, zachowując ustalony z góry plan osady. W centrum wioski zawsze istniał otwarty plac, na którym usytuowany był wspólnotowy budynek. Była to duża, okrągła podziemna struktura, o średnicy 8-9 metrów, której małe, pozbawione otworów drzwiowych pomieszczenia były usytuowane pod powierzchnią gruntu. Był to zapewne spichlerz całej osady, w którym przechowywano zebrane płody rolne, jak o tym świadczą ziaren jęczmienie, soczewicy i żyta, odnalezione przez archeologów w pomieszczeniach. Centralny budynek był też miejscem obrzędów i zebrań, w których uczestniczyli mieszkańcy wioski. Wokół tej budowli wzniesiono kilka sporych, zbudowanych na prostokątnym planie i zawierających kilka pomieszczeń. Zostały one zbudowane porządniej, niż zwykłe domy. Jako, że odkryto w ich obrębie kamienie żarnowe, uważa się, że były to konstrukcje, w których mieszkańcy osady mielili zboże na mąkę. Rozmieszczenie palenisk na terenie osady sugeruje, że mieszkańcy kilku sąsiednich domów zwykle wspólnie przygotowywali pożywienie. Na terenie osady odkryto charakterystyczne kamienne płytki pokryte symbolami, przypominającymi te, które znane są z Göbekli Tepe. Być może były one rodzajem wczesnego systemu symbolicznej komunikacji i prototypem pisma. Mieszkańcy zajmowali się uprawa roli (głównie zbóż i roślin strączkowych) i polowaniem na żyjące w otoczeniu dzikie zwierzęta. Rośliny przechodziły sukcesywny proces udomowienia, a na pobliskich polach zasiewano gatunki, których naturalne siedliska znajdowały się daleko od osady. Mieszkańcy Jerf el Ahmar aktywnie uczestniczyli w procesie udomawiania i selekcji roślin uprawnych, a zatem byli współtwórcami rewolucji neolitycznej. Osiedle Jerf el Ahmar zostało opuszczone pod koniec neolitu preceramicznego (ok. 8800 lat przed Chr.) i już nigdy nie było zasiedlone. Dzięki temu pozostałości osady neolitycznej zachowały się tu w świetnym stanie.
Przejście od zbieracko-łowieckiej gospodarki do uprawy roli i hodowli zwierząt jest dobrze udokumentowane także na obszarze gór Zagros i północnego Iraku. Tutaj także epipaleolityczni łowcy-zbieracze przechodzili od mobilnego do osiadłego trybu życia. Wskazują na to znaleziska z jaskiń Palegawra, Szanidar i Zarzi w Iraku, oraz z Gar-i-Char w Iranie. Ludność kultury zarzyjskiej zmieniała swój sposób życia na osiadły i w większym stopniu zaczynała wykorzystywać zasoby roślinne u progu holocenu. Inna formacja kulturowa, związana z M’lefaat i Zawi Chemi w Iraku rozwijała się około 10/9,3-8 tys. lat temu na obszarze gór Zagros, Kurdystanu i Iranu. Jej twórcy stopniowo porzucili łowiectwo i zbieractwo na rzecz uprawy roślin i hodowli zwierząt. Zamieszkiwali małe osady złożone z okrągłych domów budowanych na kamiennym fundamencie. Swoich zmarłych grzebała w grobach w pobliżu domostw wraz z ozdobami z muszli. Obok domów odkryto także nagromadzenia czaszek kóz i kości ptaków drapieżnych, mające znaczenie religijne. Osiedle wczesnych rolników z Zawi Chemi, w którym odkryto taki depozyt, pochodzi sprzed 8900 lat przed Chr. i położone jest u podnóża gór Zagros. Symbolika tych znalezisk przypomina późniejsze malowidła z Çatalhöyük w Anatolii, co może świadczyć o wspólnocie wyobrażeń religijnych. Mieszkańcy Zawi Chemi intensywnie wykorzystywali rośliny, które przygotowywali do spożycia za pomocą kamiennych rozcieraczy. Osada M’lefaat, istniejąca już około 8300 lat przed Chr. została założona na obszarze Niziny Mezopotamskiej. Jej mieszkańcy budowali domy z cegły mułowej i zajmowali się zbiorem dzikich zbóż (pszenicy i jęczmienia). Badania polskich archeologów prowadzone w tym miejscu odsłoniły pozostałości osady złożonej z owalnych domów skupionych wokół wyłożonego otoczakami centralnego placu. Mniej więcej z tego samo okresu pochodzi osada mezopotamska osada Qermez Dere, gdzie również odkryto półziemiankowe owalne domy i przestrzeń wydzieloną do prac gospodarczych. Starannie wykończone i naprawiane domy wskazują na przywiązanie wczesnoneolitycznych mieszkańców Niziny Mezopotamskiej i gór Zagros do swoich gospodarstw domowych i do rodzinnej własności, które musiało się zrodzić wraz z przejściem do osiadłego trybu życia. Archeolodzy zajmujący się badaniami nad początkami gospodarki rolniczo-hodowlanej na Bliskim Wschodzie przebadali wiele ważnych stanowisk neolitycznych z czasów, kiedy nasi przodkowie dopiero przyswajali sobie uprawę roli i osiadły tryb życia. Jednym z nich jest Dżarmo (Kalat Dżarmo), znajdujące się w północnym Iraku, w muhafazie As-Sulajmanijja w irackim Kurdystanie, w okolicach miasta Czemczamal. Dżarmo leży u podnóża gór Zagros, na wysokości około 800 m n. p. m., w piętrze lasów dębowych i pistacjowych w dorzeczu rzeki Adhaim, która jest dopływem Tygrysu. Stanowisko liczy około 1,3 hektara powierzchni. Było zamieszkane około 7500/7000-5000 lat przed Chr. Badania archeologiczne prowadzone w tym miejscu dostarczyły wielu świadectw dotyczących przejścia od zbieracko-łowieckiej gospodarki do rolnictwa, rozwoju architektury, osiadłego trybu życia, początków produkcji ceramiki i dalekosiężnej wymiany. Odkryto tu piętnaście poziomów zasiedlenia, z których starsze należą jeszcze do neolitu preceramicznego (tzn. do czasów, kiedy mieszkańcy praktykowali już rolnictwo, ale nie używali jeszcze ceramiki), a młodsze do neolitu ceramicznego. Istniała tu niewielka wioska, składająca się z 25 domów wzniesionych z cegły mułowej i ubitego mułu na kamiennych fundamentach. Były to budynki z kilkoma pomieszczeniami, wyposażone w gliniane piece, dziedzińce i pomieszczenia służące magazynowaniu żywności. Podłogi pomieszczeń złożone były z trzciny pokrytej warstwą gliny. Mieszkańcy osady Dżarmo uprawiali jęczmień dwurzędowy, pszenicę i rośliny strączkowe. Zbierali pistacje i żołędzie w okolicznych lasach. Polowali na dziki, sarny, jelenie, onagry, muflony, gazele i wilki. Uzupełnieniem ich jadłospisu były odławiane w zbiornikach wodnych ryby i skorupiaki. Hodowali udomowione owce, kozy i psy, a w późnym okresie istnienia osady także świnie. Wytwarzali narzędzia z krzemienia, obsydianu i kości i używali bitumu jako lepiszcza. Do ścinania zbóż używali sierpów z krzemiennymi wkładkami. Używali kamiennych toporów, a do rozdrabniania ziaren zbóż i orzechów wykorzystywali kamienne żarna i moździerze. Swoje ciała ozdabiali bransoletami wykonanymi z marmuru, paciorkami z kamienia, gliny i kości, a także kamiennymi dyskami. Wykorzystywali naczynia kamienne, wykonane z alabastru. W późnym okresie istnienia osady mieszkańcy zaczęli wytwarzać ręcznie ceramiczne naczynia z gliny zmieszanej z sieczką. Dżarmo było osadą wczesnych rolników zamieszkujących górzyste obrzeża obszaru Żyznego Półksiężyca. Choć jej mieszkańcy uprawiali już rośliny i hodowali zwierzęta, to polowanie i zbieractwo było jeszcze źródłem części ich pożywienia. Później znaczenie łowiectwa w życiu zamieszkującej Dżarmo grupy zaczęło spadać. Mieszkańcy osady prowadzili dalekosiężną wymianę, dzięki której docierał do nich obsydian z Anatolii, muszle mięczaków morskich i turkusy. Używali glinianych żetonów-tokenów, co może być świadectwem ich uczestnictwa w handlu i rozwoju prymitywnej rachunkowości. Wyrabiali także gliniane figurki przedstawiające postacie kobiece i zwierzęta. Wioskę mogło zamieszkiwać około 100-150 osób. Osada Dżarmo dała swoją nazwę neolitycznej kulturze Dżarmo, rozwijającej się na obszarze gór Zagros w VII tys. przed Chr. Istniała współcześnie z innymi ważnymi neolitycznymi osadami Bliskiego Wschodu, takimi jak Çatalhöyük czy Jerycho. Jedną z najstarszych neolitycznych osad rolniczych położonych na obszarze dzisiejszego Iraku jest Nemrik. Stanowisko archeologiczne Nemrik 9 leży w prowincji Dohuk na terenie Kurdystanu w północnym Iraku, około 340-345 m n. p. m., 50 km na północ od Mosulu. Znajduje się w dolinie rzeki Tygrys, w pobliżu dawnego koryta tej rzeki, na wzniesieniu terasy rzecznej otoczonym dolinami okresowych strumieni (wadi). Stanowisko składa się z płaskiej części terasy o powierzchni ok. 1,8-2 hektarów, gdzie odkryto ślady pradziejowego osadnictwa, oraz z niskiego wzgórza utworzonego z ruin budynków i warstw archeologicznych (tzw. tellu), zajmującego powierzchnię 0,3 hektara. W latach 1986-1989 stanowisko było badane przez polskich archeologów z Uniwersytetu Warszawskiego pod przewodnictwem prof. Stefana Karola Kozłowskiego. Badania ratownicze były prowadzone we współpracy z Irackim Departamentem Starożytności w ramach projektu „Eski Mosul Dam Salvage Project” i miały na celu przebadanie stanowisk, które zostały później zalane przez sztuczne jezioro powstałe po wybudowaniu zapory na rzece Tygrys. Pierwsza osada, czyli wioska rolników z okresu neolitu preceramicznego istniała tu ok. 9100/8000-6500 lat przed Chr. W neolicie okolica Nermik pokryta była stepem parkowym z ostojami drzew: jesionów, tamaryszków, drzew pistacjowych, orzechów włoskich. Ze stanowiska widoczne są oddalone jedynie o kilka kilometrów stoki gór Zagros, porośnięte lasami dębowymi. Archeologom udało się odsłonić całą neolityczną osadę z dobrze zachowanymi pozostałościami domów i ich wyposażenia. Warstwy archeologiczne osady mają około 2 metrów grubości. Badaczom udało się wyróżnić trzy fazy jego zasiedlenia: starszą, średnią i młodszą. Stanowisko znajduje się po wschodniej stronie wzniesienia. W fazie środkowej i późnej istnienia osiedla budowali sztuczne terasy pokryte gliną i otoczakami na pozostałościach dawniejszych konstrukcji. Osada skupiała się wokół centralnego placu, otoczonego domami częściowo wkopanymi w ziemię. Na placu odkryto pozostałości kamiennych żaren i moździerzy, jam i palenisk, warsztatu krzemieniarskiego, narzędzi krzemiennych, odpadów produkcyjnych, kości zwierzęcych i muszli ślimaków. Oznacza to, że życie mieszkańców Nemrik i wszystkie ważniejsze czynności koncentrowały się na centralnym placu osady. Na południe od niego znajdowała się wielka jama wypełniona odpadkami pochodzenia zwierzęcego. Obok znajdował się kolejny, nieco mniejszy plac otoczony domostwami. Na południowym skraju osady odkryto cmentarzysko mieszkańców, związane z najmłodszą fazą jej zasiedlenia. Nemrik było osiedlem dużym i doskonale zorganizowanym przestrzennie, z dwoma placami i otaczającymi je domami wkopanymi w grunt. Place były miejscami aktywności gospodarczej, a mieszkańcy użytkowali zarówno wspólne cmentarzysko, jak i wspólna jamę śmietnikową. Najstarsze domy na stanowisku to okrągłe, wkopane w ziemie konstrukcje o średnicy 5-6 metrów zbudowane z mułowej cegły (taufu). Były to proste, półziemiankowe chaty. W środkowej fazie istnienia osiedla budowano już większe domostwa o średnicy dochodzącej do 6-8 m, wzniesione z cygarowatych cegieł suszonych i pokryte gliną. Posiadały one drewniane słupy podpierające dach i były wyposażone w kamienne ławy pod ścianami, gliniane siedziska i jamy zasobowe wyłożone kamieniami. Wszystkie wewnętrzne elementy pokryte były glinianą zaprawą, a pod podłogami umieszczano pochówki zmarłych. W ostatniej fazie istnienia osiedla, oprócz okrągłych domów z cegły mułowej pojawiły się budynki wznoszone na planie zbliżonych do kwadratu lub prostokąta. Mieszkańcy grzebali swoich zmarłych pod podłogami zamieszkanych lub opuszczonych domów, pod powierzchnią wybrukowanych kamieniami placów, lub na oddzielnym cmentarzysku. Składano ich do jam grobowych, czasem wyłożonych gliną, w pozycji embrionalnej. W sąsiedztwie szkieletów niektórych ludzi pochowanych w tutejszych grobach odkryto krzemienne grociki strzał, co może świadczyć o ich gwałtownej śmierci w wyniku walk i konfliktów. Wioska uległa w pewnym momencie pożarowi, być może związanemu z konfliktem zbrojnym, ale została odbudowana. Zamieszkiwało tu około 30-50 osób. Mieszkańcy Nemrik utrzymywali się z polowania na zwierzęta żyjące na stepie i w lasach, zbieractwa roślin i mięczaków, oraz hodowli zwierząt i uprawy roślin. Ślady gospodarki rolniczo-hodowlanej pochodzą zwłaszcza z młodszych faz istnienia osiedla. Hodowali owce, kozy świnie i bydło. Tak jak w przypadku innych neolitycznych osad na Bliskim Wschodzie osiadły tryb życia wyprzedził w Nemrik adaptację gospodarki rolniczo-hodowlanej. Badania antropologiczne szczątków kostnych mieszkańców Nemrik wykazały wzorce widocznych chorób charakterystyczne dla społeczności rolniczych i dla łowców. Mieszkańcy Nemrik wytwarzali swoje narzędzia z kamienia, krzemienia, obsydianu i kości. Obsydian i niektóre gatunki krzemienia były importowane, co wskazuje na kontakty miejscowych ze światem zewnętrznym. Archeolodzy znaleźli w Nemrik także paciorki z malachitu, rzeźbione stalaktyty, ozdoby z muszli, drobne przedmioty wykonane z gliny. Znaleźli także około 20 starannie wykonanych rzeźb kamiennych przedstawiających zwierzęta (m. in. głowy ptaków) i postacie ludzkie. Rzeźby z Nemrik były związane najprawdopodobniej z kultem religijnym. Osada z okresu neolitu preceramicznego została opuszczona w połowie lub w końcu VII tys. przed Chr. W VIII tys. przed Chr. na obszarze północnej Mezopotamii i Zagrosu wioski osiadłych rolników uprawiających pszenicę i jęczmień oraz hodujących owce i kozy były już dobrze ugruntowane. Przykładem może być pochodząca z przełomu VIII i VII tys. przed Chr. osada Tell Maghzaliyah, składająca się z 8 domów z cegły mułowej, zbudowanych na planie kwadratu i posiadających odrębne pomieszczenia gospodarcze. W ostatniej fazie istnienia osady mieszkańcy otoczyli ja kamiennymi fortyfikacjami z wieżą, co może świadczyć o wzmagających się konfliktach między grupami. Mieszkańcy Tell Maghzaliyah zajmowali się rolnictwem i łowiectwem. Z późnego okresu neolitu preceramicznego (7000-6000 lat przed Chr.) pochodzi także osada Tell Sabi Abyad nad rzeką Balich w Mezopotamii, gdzie powstało osiedle gęsto zabudowane ciasno upakowanymi domami z cegły mułowej. Odkryto tu mnóstwo naczyń kamiennych, obsydianowych, kamiennych i krzemiennych narzędzi, a także glinianych figurek i paciorków, świadczących o zasobności mieszkańców i ich bogatej kulturze materialnej. Odnaleziono tu także setki glinianych odcisków pieczęci stemplowych, służących do pieczętowania naczyń lub koszy i oznaczania własności przedmiotów. Odnaleziono także gliniane żetony-tokeny, pomocne w pierwotnej rachunkowości i wymianie. Mieszkańcy Tell Sabi Abyad zajmowali się uprawą zbóż oraz hodowlą kóz i owiec. Zamieszkująca tu społeczność dzieliła się na pasterzy i rolników. Zbiory i inne dobra były trzymane we wspólnych spichlerzach. Osada uległa zniszczeniu w pożarze, a niektórzy badacze przypuszczają, że mogła zostać spalona przez najeźdźców. Pod koniec neolitu preceramicznego B w niektórych osadach w północnej Mezopotamii (Tell Sabi Abyad, Seker al-Aheimar), mieszkańcy zaczęli wytwarzać pierwsze naczynia ceramiczne.
Neolityczne osady rolnicze pojawiły się także na obszarze Anatolii, na początku w jej południowo-wschodniej i południowej części, a także w rejonie gór Taurus. Na południu pojawienie się rolnictwa mogło być konsekwencją przenikania wpływów i ludzi z obszarów Lewantu. W centralnej Anatolii ostatnie zbieracko-łowieckie kultury typu mezolitycznego dzieli od pierwszych osad preceramicznego neolitu luka około dwóch tysięcy lat. Neolityczna ceramika z górnych poziomów jaskiń Karain i Öküzini wskazuje, że członkowie pierwszych neolitycznych społeczności przebywali w jaskiniach, a nawet zamieszkiwali tam przez jakiś czas. W początkach neolityzacji mogła odegrać ważną rolę miejscowa populacja mezolityczna. Najważniejszą osadą preceramicznego neolitu w południowo-wschodniej Azji Mniejszej była Çayönü Tepesi, zamieszkana ok. 9500-6600 lat przed Chr. Inne osady zakładano na aluwialnych równinach (np. Gürcütepe, Caferhöyük), nad brzegami rzek (np. Gritille, Mezraa-Teleilat), na terasach wapiennych, płaskowyżach i wzgórzach (Nevali Çori, Göbekli Tepe, Karahantepe, Papazgölü, Boytepe, Çınaz, Akarçay Tepe). Ich mieszkańcy utrzymywali się z uprawy zbóż i roślin strączkowych, a także ze zbieractwa i łowiectwa, które wciąż jeszcze dostarczały dużych ilości pożywienia. W wielu osadach, takich jak Çayönü Tepesi czy Körtik Tepe zaczęto wznosić duże domy z cegły mułowej na prostokątnym planie, pobudowane na fundamentach z kamienia. Obok budynków mieszkalnych wznoszono także budowle i przeznaczeniu kultowym i wspólnotowym, często megalityczne, tak jak w Göbekli Tepe i Nevali Cori. Pod koniec neolitu preceramicznego A w południowo-wschodniej Anatolii upowszechniły się duże budynki mieszkalne na prostokątnym planie, z jamami zasobowymi, paleniskami i zamkniętymi dziedzińcami. W Çayönü Tepesi i na innych stanowiskach budowano duże domy na kamiennym, przypominającym ruszt fundamencie. Wzrost liczby ludności i utrwalenie nowego, osiadłego i rolniczego trybu życia prowadziły do wznoszenia nowego rodzaju wielofunkcyjnych budowli mieszkalnych. W okresie neolitu preceramicznego B w Çayönü upowszechniły się jednopiętrowe budynki na wysokich kamiennych fundamentach. Osady w tym okresie były już budowane na określonym z góry planie. Zmarłych grzebano w grobach pojedynczych lub zbiorowych, często pod podłogami domostw, niekiedy z bogatymi darami grobowymi w postaci naczyń i ozdób. Mieszkańcy osad byli zaangażowani w dalekosiężną wymianę i wytwarzali ozdoby z kości muszli, paciorki z kamieni półszlachetnych oraz kamienne naczynia. Niektóre osiedla funkcjonowały jako centra produkcji i dystrybucji określonych wyrobów. Mieszkańcy Körtik Tepe wyspecjalizowali się w produkcji naczyń z chlorytu i tzw. kamiennych bereł, a ludzie z Caferhöyük wyrabiali marmurowe bransolety i naczynia. Z Çayönü Tepesi znane są najstarsze na Świecie ślady obróbki miedzi rodzimej w postaci wykonanych z tego metalu paciorków, haczyków, szpil i innych przedmiotów, wykonanych metodą kucia na zimno i na gorąco. Większość narzędzi nadal jednak wykonywano z krzemienia i obsydianu. Kiedy kończył się w południowo-wschodniej Anatolii neolit preceramicznym (jego ostatnia faza to tzw. neolit preceramiczny C), większość osad w tym regionie została całkowicie opuszczona. W środkowej Anatolii na początku neolitu preceramicznego zamieszkiwali głównie łowcy i zbieracze posługujący się mikrolitycznymi narzędziami. Później powstały tu solidne osady, takie jak Aşıklı Höyük, Can Hasan III, czy Süberde. Zabudowane były przylegającymi do siebie domami z cegły mułowej, zgrupowanymi w boki oddzielone jedynie wąskimi uliczkami. Ich mieszkańcy umieli wytwarzać paciorki z miedzi rodzimej i narzędzia z obsydianu. W Aşıklı Höyük już około 9000 lat przed Chr. powstała wioska, która w późnym etapie neolitu preceramicznego stała się solidną osadą zabudowaną domami z cegły mułowej i liczącą kilka tysięcy mieszkańców. Jej mieszkańcy przeszli od zbioru dzikich zbóż do ich uprawy i hodowli owiec. Centralna Anatolia mogła być jednym z lokalnych centrów bliskowschodniej neolityzacji. Około 7000 lat przed Chr. nastąpiło na terenach Azji Mniejszej przejście do okresu neolitu ceramicznego. Naczynia ceramiczne były tu wytwarzane już na początku VIII tys. przed Chr., ale były nieliczne i używano ich niezwykle rzadko. Wraz z początkiem neolitu ceramicznego rozpoczęła się ekspansja neolitycznej, rolniczej gospodarki na zachód, z podnóży gór Taurus i środkowej Azji Mniejszej ma zachód, do wybrzeży Morza Egejskiego i południowo-wschodniej Europy. Ekspansja ta następowała zapewne drogą migracji neolitycznych osadników z południowo-wschodniej Anatolii i północnej Syrii, gdzie dotychczas gęsto zaludnione osady neolitu preceramicznego zostały opuszczone. Spore grupy ludności przemieszczały się na północ i zachód, zakładając rolnicze osady na obszarach sięgających aż po Morze Czarne i Egejskie. Jednym z najważniejszych osiedli neolitycznych na obszarze Anatolii było Çatalhöyük. Położone na równinie Konya wzniesienie (zwane Çatalhöyük, czyli rozwidlone wzgórze) kryje pozostałości dużej osady z okresu neolitu. Çatalhöyük to największa neolityczna osada znana z obszaru Anatolii. Liczy sobie 13,5 hektara powierzchni. Była ona zamieszkana około 7400-6000/5950 lat przed Chr., a archeolodzy odkryli tu wiele kolejnych faz zasiedlenia. Przed powstaniem wielkiego osiedla istniały tu mniejsze wioski, których mieszkańcy postanowili stworzyć jedną wielką osadę, która w szczycie swojego rozwoju liczyła około 10 tys. mieszkańców. Osada była zabudowana przylegającymi do siebie domami z glinianych cegieł. Były one połączone ścianami, a pomiędzy nimi nie istniały żadne alejki, czy uliczki. Tylko większe bloki zabudowy były oddzielone ciągami komunikacyjnymi. Komunikacja odbywała się po płaskich dachach domów, tak jak jeszcze do niedawna miało to miejsce w wielu ubogich wioskach wschodniej Anatolii. Do budynków wchodziło się przez otwór w dachu, a światło docierało do środka przez niewielkie okienka. Pomieszczenia mieszkalne były pokrywane tynkiem i wyposażane w niskie, gliniane ławy, oraz piece. Podłogi musiały być często odnawiane, gdyż tworzono je z miękkiej zaprawy wapiennej. Pod kolejnymi warstwami podłóg zachowały się odpadki i przedmioty codziennego użytku pozostawione przez mieszkańców. Domy były budowane i rozmieszczane według z góry ustalonego planu, którego mieszkańcy osady trzymali się przez pokolenia. Kiedy dom przestawał być użytkowany, ściany pokrywano nową warstwą tynku, a wnętrze starannie wypełniano ziemią. Górną część ścian burzono, a na miejscu zlikwidowanego domu stawiano nowy. Zmarłych chowano najczęściej pod podłogami wybranych domostw, poniżej specjalnych platform. Niektóre pomieszczenia mieszkalne w wybranych domach były ozdabiane kunsztownymi malowidłami i płaskorzeźbami. Na wielu ścianach odkryto freski malowane głównie czarnym, lub czerwonym barwnikiem. Oprócz wzorów geometrycznych przedstawiają one także rozbudowane sceny związane z ówczesnymi wierzeniami. Płaskorzeźby zdobiące wnętrza domów przedstawiały sępy, lamparty i gady. W gliniane ławy i inne elementy wprawiano nawet prawdziwe rogi byków. Mieszkańcy osady tworzyli także gliniane figurki mężczyzn i kobiet, związane z kultem religijnym. Przywiązywali wielkie znaczenie do bogato zdobionych domów, pod którymi umieszczono większą ilość pochówków. Obrzędy pogrzebowe były rozbudowane i wiązały się z rozczłonkowywaniem ciał i powtórnymi pochówkami. We wczesnych fazach istnienia wioski dużej części środków utrzymania mieszkańców dostarczało łowiectwo i zbieractwo, ale z biegiem czasu dominującą rolę zaczęła odgrywać uprawa roli i hodowla. Osadnicy z Çatalhöyük uprawiali pszenicę, jęczmień, groch, wykę i soczewicę. Hodowali niedawno udomowione bydło, owce i kozy. Żyli na obszarze bogatej w wodę i inne naturalne zasoby Równiny Konya, która dostarczała nie tylko zwierzyny łownej, ale także orzechów i owoców. Wytwarzali ceramikę i obsydianowe narzędzia. Çatalhöyük ulokowane było na obszarze stożka napływowego. Rośliny uprawiane przez mieszkańców osady były dostosowane do śródziemnomorskiego klimatu i suchych gleb. Obecność krzemiennych wkładek do sierpów wskazuje na aktywność rolników i zbieraczy dzikich traw. Osadę otaczała wilgotna równina z terenami podmokłymi i wyspami suchych terenów, na których zakładano pola uprawne. Na polach wysiewano pszenicę, jęczmień, soczewicę, groch i len. Wiele terenów uprawnych położonych w większej odległości było intensywnie eksploatowanych. Podmokły charakter okolicznych terenów cały czas sprawiał tutejszym rolnikom problemy. Potrafili oni jednak dostosować swoje techniki uprawy do lokalnych warunków i wyzyskać wszystkie zalety wilgotnej równiny położonej w generalnie suchym regionie. Większa część pożywienia mieszkańców osady była pozyskiwana w drodze uprawy roli. Oprócz zbóż i roślin strączkowych spożywano tu mięso udomowionych owiec i wprowadzonego później bydła, a także mięso upolowanych dzikich osłów, zajęcy i jeleni, oraz małże. Mieszkańcy obrabiali także miedź rodzimą, z której wytwarzali różne przedmioty. Utrzymywali kontakty handlowe z obszarami Syrii i z wybrzeżami Morza Śródziemnego, skąd docierały do nich muszle i krzemień. Archeolodzy odkryli w grobach na stanowisku najstarsze znane tkaniny z lnu, liczące sobie ponad 8000 lat. Osada była zatem dość zamożna, a jej mieszkańcom nie brakowało ani żywności, ani surowców. Ocenia się, że zamieszkiwało ją 5000, a w najlepszym okresie rozwoju nawet 8000-10000 ludzi. Mieszkańcy Çatalhöyük mieszkali w dużej, przypominającej miasteczko osadzie i tworzyli społeczeństwo spajane kultem przodków, oraz skomplikowanym systemem rytuałów i symboli, który znalazł wyraz w tworzonej przez nich sztuce.
Na przełomie neolitu preceramicznego A i neolitu preceramicznego B (około 8600 lat przed Chr.) został zasiedlony także Cypr. Dotarcie do tej wyspy wymagało znajomości żeglugi i szkutnictwa. Nowi przybysze przypłynęli na Cypr z Lewantu ze zbożem i udomowionymi zwierzętami świniami, owcami, bydłem. Za pośrednictwem ludzi na wypsę dotarły także koty domowe, jelenie i lisy. To prawdopodobnie na Cyprze ludzie zaczęli kopać pierwsze studnie, docierając do wody podskórnej. Ślady studni archeolodzy odkryli w miejscowościach Shillourokambos i Myloutkia. Tymczasem na obszarach Żyznego Półksiężyca wcześni rolnicy i hodowcy pozostawali w kontaktach z żyjącymi na marginesowych terenach suchych i półsuchych w Lewancie łowcami-zbieraczami. Na obszarach marginalnych przetrwali oni jeszcze długo. Z rolnikami łączyły ich relacje poprawne lub wrogie, zależnie od lokalnej sytuacji. Łowcy żyli z lokalnych zasobów i uczestniczyli nieraz w wymianie dalekosiężnej. Wędrowali sezonowo pomiędzy miejscami obozowania zakładanymi w różnych środowiskach. Wymieniali za towary produkowane przez rolników (np. zboże) różne gatunki skał. Około 6200 lat przed Chr. nastąpił dość gwałtowny chłodny epizod klimatyczny, w czasie którego wiele sanktuariów zostało opuszczonych a nawet intencjonalnie zasypanych. Społeczności neolitu preceramicznego B, podzielone na poszczególne plemiona lub wspólnoty terytorialne przeżywały ostry kryzys. Były one skupione wokół sanktuariów i dużych osad. Posiadały też swoje prężne warstwy przywódcze, o czym świadczy sprawna kolonizacja wyspy Cypr. Wcześni rolnicy okresu neolitu preceramicznego szybko skolonizowali północną Mezopotamię i góry Zagros. Kwitła dalekosiężna wymiana obsydianu, asfaltu, naczyń z chlorytu, cynobru i muszli morskich. Kultura wczesnych rolników neolitu preceramicznego na obszarze Żyznego Półksiężyca upadła z niejasnych do końca przyczyn. Wymienia się pośród nich niekorzystne zmiany klimatyczne, zasolenie gleb uprawnych, epidemie i konflikty zbrojne. Świeżo udomowione zwierzęta mogły być źródłem groźnych zarazków, które zaatakowały ludzi. Wyjałowienie i zasolenie pól mogło prowadzić mieszkańców wiosek do walk o lepsze grunty. Wiele osad zostało opuszczonych przez mieszkańców, ale wioski w dolinach rzek pozostały zamieszkane. Powodem kłopotów była seria suchych lat spowodowana ostrym wahnięciem klimatycznym pod koniec VII tys. przed Chr. Po okresie kryzysu nadszedł nowy okres zwany neolitem ceramicznym. Dalsza ekspansja neolitycznej gospodarki wynikała ze złożonych przyczyn natury klimatycznej i demograficznej. Susza i przeludnienie były wystarczającym powodem wędrówek. Ludzie mogli także opuszczać tereny Bliskiego Wschodu szczególnie zagrożone przez ruchy tektoniczne powodujące trzęsienia ziemi i wybuchy wulkanów. Neolityczny sposób życia, który zakładał przekształcanie środowiska i budowanie trwałych struktur osadniczych był sam w sobie bardzo ekspansywny. Okazało się, że w poszukiwaniu nowych terenów rolnicy z obszaru Żyznego Półksiężyca są gotowi zawędrować bardzo daleko. Do ekspansji popychała ich także nowa religia i ideologia związana z neolityzacją. Ekspansja nowej religii szła zatem w parze z rozszerzaniem zasięgu nowej, wytwórczej gospodarki. Neolityczne kultury Bliskiego Wschodu rozwijały się nadal w ciągu następnych kilku tysiącleci. Ekspansja rolników z Anatolii i wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego na północ i zachód doprowadziła do neolityzacji Europy i pojawienia się gospodarki wytwórczej na tym kontynencie. Neolityczni rolnicy z Bliskiego Wschodu migrowali także w następnych stuleciach do Doliny Nilu, a także Azji Środkowej i Południowej. Dalszy rozwój rolniczych kultur na obszarze Żyznego Półksiężyca powoli prowadził do powstania pierwszych cywilizacji miejskich na Nizinie Mezopotamskiej i w zachodnim Iranie.
Kolejne ważne centrum neolityzacji powstało na obszarach Afryki Północnej, tzn. na terenach środkowej i południowej Sahary, od Doliny Nilu i Sudanu po południową Libię, Niger, Mali i Algierię. We wczesnym holocenie Sahara wyglądała zupełnie inaczej, niż dziś. Około 12 tys. lat przed Chr., po plejstoceńskim ochłodzeniu i osuszeniu klimatu, pas monsunowych dreszczów dotarł nad Saharę i zaczął zasilać w wodę jej obszar. Około 9000 lat przed Chr. deszcze stały się jeszcze obfitsze, a w okresie 8000-5500 lat przed Chr. uformował się na obszarze Sahary krajobraz sawanny parkowej z setkami zbiorników i cieków wodnych. Obszary trawiaste i zarośla umożliwiały utrzymanie się sporych stad zwierząt, a także duzych grup ludzi. Saharyjski (afrykański) okres wilgotny trwał pomiędzy 10 tys. a 3 tys. lat przed Chr. Już 10-9 tys. lat temu na obszary Sahary powrócili ludzie, którzy zaczęli się osiedlać w basenach kopalnych jezior (Nabta Playa, Bir Kiseiba). Ci epipaleolityczni łowcy-zbieracze zajmowali się intensywnym zbieractwem dzikiego prosa i sorgo, oraz polowaniem na dzikie bydło. Stopniowo przechodzili od gospodarki przyswajającej do udomowienia bydła oraz wysiewania prosa i sorgo. Wraz wynalezieniem i wprowadzeniem do użytku naczyń ceramicznych (ok. 9500-8600 lat temu) na obszarze Libii, Algierii i w Nabta Playa na egipskiej Pustyni Zachodniej rozpoczął się okres tzw. neolitu Saharo-sudańskiego. W tym okresie ludzie zamieszkiwali zwykle sezonowe obozowiska nad jeziorami i na wydmach. Ludzie polowali wtedy na zwierzęta i zbierali jadalne rośliny, Opiekowali się także stadami krętorogich, które prawdopodobnie były już udomowione. Kopali studnie w podłożu, by pozyskać wodę dla siebie i dla swoich stad. Ważnym źródłem kalorii były ziarna dzikich traw. Specjalistom trudno ustalić, kiedy proso i sorgo zostało udomowione w północnej Afryce. Użycie ceramiki i udomowienie bydła to najważniejsze elementy gospodarki ludów saharo-sudańskiego neolitu. Charakterystyka obydwu budzi jednak kontrowersje wśród badaczy. Wiadomo, że ceramika pojawiła się w północnej Afryce przed 9400 lat przed Chr., tylko trochę później niż późno paleolityczna ceramika ze wschodniej Azji. Nie wiadomo, czy ten wynalazek nie został czasem sprowadzony z zewnątrz. Pojawienie się ceramiki wiązało się prawdopodobnie ze zmianą diety społeczności zamieszkujących Saharę, które zaczęły w większym zakresie spożywać ziarna dzikich zbóż i ryby. Archeolodzy i zoolodzy spierają się także, czy pierwsze bydło udomowione w Afryce było rodzimego pochodzenia, czy też zostało sprowadzone z zewnątrz. W Afryce Północnej żyły stada turów (Bos primigenius), które stały się przedmiotem świadomego procesu udomowienia. Bydło było hodowane w rejonach, gdzie nie mogłoby przeżyć bez pomocy człowieka, co wskazuje na udomowienie. Intensywne pasterstwo połączone ze zbiorem dzikich zbóż stało się podstawą gospodarki plemion saharo-sudańskiego neolitu. Znaleziska z Bir Kiseiba i Nabta Playa wskazują, że północnoafrykańskie bydło mogło być udomowione już ok. 7000 lat przed Chr. W tym czasie Dolinę Nilu zamieszkiwała ludność zbieracko-łowiecka polująca na dzikie bydło, zbierająca rośliny jadalne i poławiająca ryby. Około 8000 lat przed Chr. mieszkańcy okolic Kom Ombo intensywnie zbierali dzikie zboża, a inni tubylcy z Doliny Nilu opierali swoją gospodarkę raczej na połowie ryb z wielkiej rzeki. Na obszarze Sudanu, w okolicach Chartumu, ludzie przyjęli bardziej osiadły tryb życia, o czym świadczyć mogą pozostałości solidniejszych budowli mieszkalnych. Około 6000 lat przed Chr. należący do kultury kapskiej mieszkańcy Algierii żyjący z polowania i zbieractwa zaczęli wysiewać rośliny. Ludzie osiadali w oazach takich jak Dakhla i Charga, żyjąc ze zbioru dzikich zbóż i hodowli bydła. Osady zakładano najczęściej w pobliżu jezior, strumieni i rzek. W okresie 8800-7900 lat temu (6800-5900 lat przed Chr.) obszary Sahary były już dość gęsto zaludnione przez ludność używającą ceramiki i mikrolitycznych narzędzi. Powstawały osady zabudowane półziemiankami, wśród których lokowano zwykle jamy zasobowe, paleniska i studnie. W południowej części Sahary ludność pasterska nadal migrowała na duże odległości i polowała na gazele, hipopotamy i słonie. Około 5500-4500 lat przed Chr. Saharę dotknął epizod suchego, gorącego klimatu, który spowodował jej pustynnienie i wyludnienie. Potem wilgotne, sprzyjające warunki środowiskowe powróciły i Sahara została ponownie zasiedlona. Neolityczne społeczności Sahary zaczęły ok. 8000/7000-4500/2500 lat przed Chr. tworzyć wspaniałą sztukę naskalną w Atlasie Saharyjskim i w masywach górskich Tassili, Hoggaru, Fezzanu, Tibesti i Airu. Wiele zachowanych rytów i malowideł naskalnych przedstawia nieistniejąca już faunę sawannową, zamieszkującą Saharę we wczesnym holocenie (słonie, lwy, hipopotamy, nosorożce, żyrafy, antylopy, żółwie, krokodyle, ryby), a także gatunki wymarłe, takie jak wielki bawół afrykański (Syncerus caffer antiquus). Ukazują one także życie mieszkańców: dojenie krów, budowanie chat, wędrówki, tańce, ceremonie religijne. Jedno z największych na Świecie zbiorowisk pradziejowych malowideł i rytów naskalnych znajduje się w masywie górskim Tasili Wan Ahdżar, leżącym na Saharze, w granicach Algierii. Masyw górski Tasili znajduje się w centrum Sahary (południowo-wschodnia Algieria). Ma około 700 km długości i 100 kilometrów szerokości. W swoim najwyższym punkcie sięga 258 m n. p. m. Zbudowany jest w większej części z piaskowców, którym warstwa tlenków metali nadaje ni9ekiedy barwę czerwoną lub czarną. W miejscowym języku nazwa tego masywu oznacza po prostu płaskowyż. Postępująca przez tysiące lat erozja usunęła stąd warstwy gliny, pozostawiając niezwykłe formacje skalne, a także powierzchnie nadające się do wykonywania rytów i rysunków. Tutejsza fauna i flora podobna jest do tej, która występuję na wybrzeżu Morza Śródziemnego. W masywie Tasili zachowało się ponad 15 tys. różnego rodzaju malowideł i rytów naskalnych, znajdujących się na powierzchni piaskowców. Są one bezcennym świadectwem kultury i wierzeń ludów neolitu saharyjskiego (saharo-sudańskiego). Europejscy odkrywcy i uczeni interesowali się saharyjską sztuką naskalną już w drugiej połowie XIX wieku. W latach trzydziestych pojawił się w masywie Tasili, skierowany tam przez oficerów francuskiej Legii Cudzoziemskiej, którzy już wcześniej odkryli niektóre naskalne przedstawienia, francuski podróżnik Henri Lhote, który badał i dokumentował tutejszą sztukę naskalną zarówno przed (w latach 1933-1940), jak i po II wojnie światowej (w latach 1956-1970). Masyw był zamieszkany przez grupy ludzkie już w okresie 12-7 tys. lat temu, kiedy to klimat Sahary był o wiele łagodniejszy niż dziś. Obszary dzisiejszej pustyni były pokryte sawanną parkową, z licznymi zbiornikami wodnymi i rzekami pełnymi ryb. Żyły tu stada słoni, nosorożców, hipopotamów, żyraf, gazeli, antylopa, a także drapieżniki. Około 12 tys. lat temu ten obszar zasiedlili łowcy-zbieracze, którzy korzystali z tutejszych bogatych zasobów. Twórcy sztuki z Tasili, związani saharo-sudańskim neolitem, byli tu najbardziej aktywni w okresie 6500-4500 lat przed Chr. Około 7000 lat temu na obszarze centralnej Sahary pojawili się pierwsi pasterze, hodujący stada owiec, kóz i bydła. Korzystali z oni z kolejnego wilgotnego epizodu klimatycznego, który zaczął się około 6500 lat przed Chr. Najstarsze rysunki w masywie Tasili powstały już około 12 tys. lat temu (nie wszyscy specjaliści zgadzają się z tym datowaniem). Większość dzieł sztuki naskalnej powstała w okresie 6500-4000 lat przed Chr. Malowidła i ryty przedstawiające zwierzęta dzikie i udomowione, figury geometryczne, oraz ludzi umieszczano na odsłoniętych powierzchniach skalnych. Zdarzają się przedstawienia postaci ludzkich z głowami zwierząt. Archeolodzy na podstawie analizy stylu i tematyki przedstawień wyróżnili kilka okresów rozwoju naskalnej sztuki w Tasili, począwszy od najstarszego „okresu dużej dzikiej fauny” (12000-6000 lat temu), poprzez okresy „okrągłych głów” (9500-7000 lat temu), „pasterski” (7200-3000 lat temu), „okres koni i wojowników libijskich” (3200-1000 lat temu), „okres wielbłądów (2000-1000 lat temu). Najwcześniejsze przedstawienia dzikich zwierząt były związane z grupami łowców-zbieraczy, a późniejsze wyobrażenia zwierząt hodowlanych z pasterzami i rolnikami. Wielkie przedstawienia ludzi, często z nieproporcjonalnie powiększonymi głowami można wiązać z wierzeniami i rytuałami szamanistycznymi. Na skalnych ścianach można także dostrzec sceny polowań, zbieractwa i życia w obozowiskach. W późniejszym okresie (ok. 1200 lat przed Chr. do przełomu er) pojawiły się przedstawienia uzbrojonych wojowników poruszających się pieszo, na koniach i rydwanach, wielbłądów a nawet inskrypcje w piśmie libijsko-berberyjskim (Tifinagh). Zaawansowane społeczności Saharo-sudańskiego neolitu zamieszkiwały w regionach takich jak Nabta Playa w Egipcie. W 1973 roku polscy i amerykańscy archeolodzy z Combined Prehistoric Expedition (Połączonej Ekspedycji Prehistorycznej), zorganizowanej przez Southern Methodist University w Dallas i Polską Akademię Nauk badający obszar wschodniej Sahary (czyli m. in. Pustyni Nubijskiej) dotarli na obszar niecki dawnego, wyschniętego jeziora, znany jako Nabta Playa. Natrafili tu wielką ilość kamiennych artefaktów rozsianych po okolicy. Niebawem, dzięki ich wnikliwym badaniom, nazwa Nabta Playa stała się powszechnie znana w światowej archeologii. We wczesnym holocenie istniało tu rozległe, okresowe jezioro, zasilanie wodami spływającymi z okolicznych obszarów. W tamtych czasach na brzegach tego zbiornika wodnego chętnie przebywali łowcy i zbieracze korzystający z jego bogatych zasobów. Dookoła jeziora rozciągała się sawanna, stanowiąca doskonałe środowisko dla zwierząt, na które polowali ludzie. We wczesnym holocenie (ok. 11 tys. – 5,5 tys. lat temu) istniało tu ważne ceremonialne centrum, po którym pozostały dziesiątki odrębnych stanowisk archeologicznych. Kiedy ok. 12-11 tys. lat temu klimat północnej Afryki stał się łagodniejszy i wilgotniejszy, łowcy i zbieracze zakładali tu swoje pierwsze obozowiska. Stopniowo zmieniali swój styl życia i już ok. 9500-9300 lat temu zaczęli używać prymitywnej ceramiki. Próbowali także udamawiać i hodować zwierzęta (bydło i owcę grzywiastą), choć ich praktyki w tym zakresie bardziej przypominały koczowniczą półhodowlę, niż stacjonarny chów zwierząt. Ważną częścią ich diety były ziarna dzikich zbóż (np. prosa i sorgo), zbierane w okolicy. Tutejsza dekorowana ceramika jest starsza od tej, którą archeolodzy odkryli na terenie neolitycznych osad Zachodniej Azji. Ok. 9000 lat temu ludzie zamieszkujący Nabta Playa zaczęli budować stałe wioski złożone z chat i kopać głębokie studnie. Zdobywali pożywienie zbierając dziko rosnące sorgo, proso, rośliny strączkowe, bulwy i owoce. Około 8100 lat temu zaczęli hodować owce i kozy, które dotarły tu aż z obszarów Żyznego Półksiężyca. Około 7500 lat temu życie mieszkańców Nabta Playa przerwał epizod katastrofalnej suszy. Opuszczony na jakiś czas obszar wzięły w posiadanie nowe, lepiej zorganizowane grupy ludzkie, które pozostawiły po sobie m. in. pochówki krów i złożone, naziemne konstrukcje kamienne. Zajmowały się one hodowlą bydła, które dostarczało głównie mleko. Przywódcy tych grup mieli możliwość mobilizowania do pracy sporych grup ludzkich w celu wznoszenia kamiennych budowli związanych z kultem religijnym. Dzięki temu powstało tu lokalne centrum ceremonialne, użytkowane przez neolityczną populację. Ludzie zbierali się w Nabta Playa by odprawiać ceremonie i umacniać społeczne więzi. W sezonie deszczowym zbierały się tu duże grupy ludzi. Po tych zgromadzeniach zostały ślady palenisk i stosy różnego rodzaju odpadków. Składano tu też ofiary z bydła. Zabite zwierzęta składano w podziemnych, obramowanych kamieniami komorach. Największe wrażenie robią jednak wzniesione tu ok. 6-5 tys. lat temu budowle megalityczne, które nie mają sobie równych w całej Afryce. Z nieobrobiony, podłużnych kamieni wzniesiono tu krąg o średnicy ok. 4 metrów. Usytuowanie kręgu związane było przypuszczalnie z obserwacjami astronomicznymi i kalendarzem. Dzięki niemu można było obserwować moment przejścia Słońca przez zenit, 2 czerwca i 16 lipca. Jest to zjawisko możliwe do zaobserwowania na południe od Zwrotnika Raka i związane ze wschodem gwizdy Syriusz (tak istotnej dla religii starożytnych Egipcjan) i początkiem pory deszczowej. Wydarzenia astronomiczne wyznaczały prawdopodobnie daty ceremonii religijnych. Wierzenia religijne praktykowane w Nabta Playa prawdopodobnie miały wpływ na późniejszy kształt religii i światopoglądu starożytnych Egipcjan. Rola i symbolika bydła w kulcie religijnym, oraz znaczenie obserwacji astronomicznych stały się ważnymi elementami w późniejszej religii egipskiej. W V tys. przed Chr. wielu mieszkańców Pustyni Zachodniej i Nubijskiej przeniosło się do doliny Nilu z powodu niekorzystnych zmian klimatu. Przenieśli oni ze sobą nowe idee religijne i oparty na autorytecie przywódców model organizacji społecznej, który przyjął się wśród tamtejszych rolników. Wiele idei, które powstały w miejscach takich, jak Nabta Playa, odnajdujemy później w Egipcie w czasach predynastycznych i w okresie Starego Państwa. Zmiany klimatyczne spowodowały jednak upadek zaawansowanych neolitycznych kultur Sahary. Około 3000-2500 lat przed Chr. trwał ostatni etap osuszania Sahary, w trakcie którego przekształcała się ona z sawanny w półpustynię, a następnie w pustynię. Pasterska i zbieracko-łowiecka ludność zmuszona była do migracji z powodu pogarszających się warunków środowiskowych. Przemieszczała się ona w stronę wybrzeża Morza Śródziemnego i Doliny Nilu, gdzie się osiedlała. Ta migracja przyczyniła się do rozwoju zaawansowanych kultur predynastycznych w Dolinie Nilu, a w dalszej perspektywie także do powstania cywilizacji starożytnego Egiptu.
Bardzo ważny ośrodek neolityzacji i udomowienia roślin i zwierząt powstał we wczesnym holocenie na obszarze dzisiejszych północnych i środkowych Chin, w dorzeczu rzek Huang-Ho i Jangcy. Na tutejszy krajobraz składają się niskie, aluwialne równiny nadrzeczne, niziny nadmorskie, oraz góry i płaskowyże w głębi lądu. Klimat kształtują duże różnice temperatur pomiędzy porami roku i deszcze monsunowe. W zimnych miesiącach odczuwalny jest wpływ Wyżu Syberyjskiego, przynoszącego chłodne powietrze i mrozy. W miesiącach ciepłych wiatry znad Oceanu Spokojnego przynoszą tu powietrze ciepłe i wilgotne. Ludziom zamieszkującym obszar dzisiejszych Chin zagrażały katastrofalne deszcze i powodzie, susze, burze pyłowe, a także duże spadki temperatur w zimie. Pierwotnie sporą część omawianego obszaru pokrywały naturalne lasy liściaste i iglaste, oraz stepy (te ostatnie na północy i zachodzie). W ciągu ostatnich 9000 lat klimat obszaru Chin podlegał zmianom. Np. pomiędzy 7000 a 4000 lat przed Chr. letnie monsuny były bardzo silne, przynosiły obfite opady. W okreasach cieplejszego i wilgotniejszego klimatu zasięg występowania dzikiego ryżu przesuwał się na północ od rzeki Jangcy. Rozszerzał się także zasięg dzikiego prosa. Na obszarach centralnych i północnych Chin gospodarka rolnicza narodziła się niezależnie od innych ośrodków neolityzacji. Na początku holocenu zamieszkiwały tu, jak wszędzie, społeczności łowców-zbieraczy. Przetrwały one zarówno ocieplenie klimatu i wzrost poziomu morza, postępujące około 14-11 tys. lat temu, oraz następujący po nim zimny epizod młodszego Dryasu (ok. 10800-9600 lat przed Chr.). Zaraz po zakończeniu młodszego Dryasu na stepowe dotąd obszary wkroczyły lasy, a klimat stał się wilgotniejszy i cieplejszy. Grupy ludzkie zaczęły intensywnie zbierać dzikie rośliny jadalne, oraz małże, a także odławiać ryby w rzekach. Nad Huang-Ho żyły od czasów późnego paleolitu (ok. 26 tys. lat temu) mobilne społeczności łowców-zbieraczy, od dawne zbierające dzikie proso, które porastało nadrzeczne równiny. Jego ziarna były rozdrabniane na kamiennych rozcieraczach, a potem prażone. Około 11,8-6,5 tys. lat przed Chr. mieszkańcy doliny Huang-Ho zaczęli także wykorzystywać żołędzie i bulwy pochrzynu chińskiego (Dioscorea polystachya Turcz.). Pierwszą rośliną udomowioną przez prehistorycznych mieszkańców Chin było dzikie proso włoskie (włośnica ber, Panicum italicum L.). Na stanowisku Lijiagou w dolinie Huang-Ho archeolodzy odkryli jedne z najstarszych śladów przejścia od gospodarki zbieracko-łowieckiej do rolnictwa na obszarze Chin, pochodzące sprzed 8300-8000 lat przed Chr. Mieszkańcy tego osiedla zaczęli na coraz większą skale wytwarzać ceramikę. Znaleziska żaren potwierdzają wykorzystywanie pokarmu roślinnego. Mieszkańcy żyjący na obszarze otwartych bagien, terenów podmokłych i kęp lasów polowali na jelenie, dzikie konie, tury i strusie. Prowadzili już osiadły tryb życia. Na stanowisku Cishan odkryto liczne jamy z pozostałościami ziaren przetworzonego prosa, pochodzące sprzed 8350 lat przed Chr. Jest to najstarsze neolityczne stanowisko w Chinach, gdzie badania pozostałości roślin potwierdziły uprawę udomowionego prosa już przed 8000 lat przed Chr. Udomowiono tutaj przede wszystkim proso zwyczajne (Panicum miliaceum L.). Proso jest rośliną tolerującą warunki suche, co było ważne dla pierwszych rolników w środowisku narażonym na wahania klimatyczne. Znaleziska z Nanzhuangtou i Donghulin wskazują, że proces udomowienia prosa przebiegał powoli w okresie 9000-7500 lat przed Chr. Najmłodsza faza zasiedlenia na tych stanowiskach związana jest z w pełni neolityczną kulturą Peiligang. We wschodniej Azji udomowiono także ważną roślinę zbożową, jaką pozostaje do dziś ryż. Początki jego uprawy i udomowienia stanowią do dziś jeden z ważniejszych przedmiotów badań i dyskusji specjalistów zajmujących się archeologią Azji i dziejami rolnictwa. Zapewne po raz pierwszy ryż został udomowiony około 8000/7000 lat przed Chr., w wilgotnej i ciepłej dolinie rzeki Jangcy. Dziki ryż (Oryza rufipogon) to trawa przystosowana do warunków dużej wilgotności. Rośnie zwykle na bagnach i pobliżu zbiorników wodnych w południowych Chinach. Ślady zbierania i przetwarzania dzikiego ryżu pochodzące sprzed 16-12 tys. lat znane są z jaskini Yuchanyang w prowincji Hunan. Jej mieszkańcy polowali także na dzikie zwierzęta i używali bardzo prymitywnych naczyń ceramicznych. Łowcy-zbieracze zamieszkujący jaskinie Diaotonghuan i Xianrendong około 12-6 tys. lat przed Chr. intensywnie zbierali dziki ryż i powoli prowadzili eksperymenty prowadzące do jego udomowienia. Z biegiem czasu udział udomowionego, uprawnego ryżu w ich diecie zwiększał się, co jest także oznaką stopniowego, trwającego tysiące lat przechodzenia do rolniczej gospodarki. Udomowienie ryżu dzikiego trwało kilka tysięcy lat, zanim procesy sztucznej selekcji doprowadziły do powstania typowo uprawnego gatunku, czyli ryżu siewnego (Oryza sativa). Jedne z najstarszych świadectw uprawy ryżu pochodzą ze stanowiska Hemudu nad dolną Jangcy, sprzed ok. 5000 lat przed Chr. Nieco wcześniej, bo około 6000 lat przed Chr. w prowincji Hunan w dolnym biegu rzeki Jangcy powstały stałe wioski, których mieszkańcy żyli z wszechstronnego wykorzystywania zasobów roślinnych. Około 8000-6000 lat przed Chr. udomowiony ryż przeniknął z południa Chin na północ, do doliny Jangcy, a ok. 6000-5000 lat przed Chr. jeszcze dalej na północ, do dorzecza Huang-Ho. Dopiero ok. 3000 lat przed Chr. zasięg uprawy ryżu przekroczył brzegi tej wielkiej rzeki. Nieco później, bo około 5700-2700 lat przed Chr. udomowiono i zaczęto uprawiać w neolitycznych Chinach także grykę (Fagopyrum esculentum). W IV tys. przed Chr. neolityczni rolnicy w Chinach znali już pszenicę, jęczmień i owies. Już 7000 lat temu udomowiono w Chinach bawoły wodne (Bubalus bubalis). Około 6000 lat przed Chr. udomowiono tu świnie, a ok. 2500-2200 lat przed Chr. także bydło domowe. 2400 lat przed Chr. pojawia się pomiędzy Huang-Ho i Jangcy udomowiona owca. W okresie 8000-6000 lat przed Chr. łowcy zbieracze zamieszkujący dorzecze Jangcy zaczęli się osiedlać i dość powszechnie używać naczyń ceramicznych. Coraz większą rolę w ich diecie odgrywał ryż. Powstawały liczne stałe osady i wioski, takie jak Baligang w środkowej części doliny Jangcy (zasiedlony około 6700 lat przed Chr.). Jej mieszkańcy uprawiali już ryż i stosowali sztuczne nawadnianie. Wznosili domy na palach i używali drewnianych motyk do uprawy ziemi. Duże cmentarzysko towarzyszące tej wiosce potwierdza, że była ona stale zasiedlona przez długi czas. W dorzeczu dolnej Jangcy wioski, których mieszkańcy zbierali dziki ryż za pomocą sierpów lub noży krzemiennych i używali ceramiki istniały już ok. 10000-8000 lat przed Chr. Osada Kuahuqiao (ok. 6200-5200 lat przed Chr.) liczyła ok. 3 hektarów powierzchni i była zabudowana drewnianymi domostwami wzniesionymi na prostokątnym planie. Położna była na obszarze podmokłym w pobliżu brzegu morza. Jej mieszkańcy łowili ryby i polowali na żółwie oraz jelenie. Odkryto tu drewnianą łódź-dłubankę liczącą 5 m długości. Mieszkańcy Kuahuqiao wytwarzali naczynia ceramiczne i gładzone topory kamienne. Uprawiali także ryż. Ślady uprawy ryżu na większą skalę ze stanowisk Tianluoshan i Hemudu pochodzą sprzed 5000 lat przed Chr. Wczesne neolityczne kultury rozwijały się także na północy, w dolinie rzeki Huang-Ho. Uprawa udomowionego prosa stała się przyczyną przechodzenia do osiadłego trybu życia i zakładania coraz większej liczby stałych osad. Towarzyszyły im cmentarze, na których mieszkańcy osad grzebali swoich zmarłych przez stulecia. Te duże osady, takie jak Cishan, Jiahu i Peilingang były ośrodkami neolitycznego rolnictwa ok. 7000- 5000 lat przed Chr. W Jiahu odkryto osadę liczącą 5,5 hektara, zamieszkaną około 7000-5500 lat przed Chr. Była ona usytuowana blisko rzeki Huai i dużego jeziora w pobliżu. Jej mieszkańcy zajmowali się rolnictwem, łowiectwem, zbieractwem i rybołówstwem. Wytwarzali ceramikę oraz narzędzia krzemienne i kamienne. Zmarłych grzebali na pobliskim cmentarzysku albo w pobliżu domów. Niektóre groby zawierały specjalne wyposażenie w postaci instrumentów muzycznych (kościanych fletów, skorup żółwi, otoczaków) i należały zapewne do lokalnych szamanów. Mieszkańcy Jiahu wytwarzali także napoje alkoholowe w typie wina i piwa. Osada Jiahu została opuszczona na skutek powodzi i niekorzystnych zmian klimatycznych. W osadzie Peilingang (6000-5400 lat przed Chr.) odkryto liczne półziemianki i dwa cmentarzyska z licznymi grobami szkieletowymi. Zmarłym składano do grobów narzędzia rolnicze i ceramiczne naczynia. Osada była ośrodkiem kultury Peilingang rozwijającej się w prowincjach Hebei i Henan ok. VI-V tys. przed Chr. Ludność tej kultury mieszkała w stałych osadach, wytwarzała ceramikę i hodowała trzodę chlewną. Mieszkańcy dużego, liczącego ok. 8 ha powierzchni osiedla Cishan, zamieszkanego około 6000-5700 lat przed Chr. zamieszkiwali ziemianki, którym towarzyszyły jamy zasobowe wykorzystywane do trzymania zboża. Hodowali psy i świnie, zbierali małże, łowili ryby i polowali. Sporządzali sieci, tkaniny oraz harpuny i inne kościane narzędzia. Wytwarzali także naczynia ceramiczne. Rolnicy neolityczni z północnych Chin powoli zajmowali rzadko zaludnione tereny położone na wschód i zachód od ich siedzib. Dopiero w środkowej fazie neolitu nastąpiło na obszarze Chin pewne ujednolicenie kulturowe. Rozwój formacji kulturowych, które powstały w tym okresie (kultury Jangszao i Lungszan) prowadził już do powstania starożytnej cywilizacji chińskiej i pierwszych organizmów państwowych na terenie Azji Wschodniej.
Niewielki ośrodek rozwoju rolnictwa pojawił się w holocenie także na Nowej Gwinei. Wskutek wzrostu poziomu morza u schyłku plejstocenu przestała ona być częścią pralądu Sahul i stała się odrębną wyspą. Przez środek wyspy przebiegają wysokie łańcuchy górskie sięgające ponad 4000 m n. p. m. W ich najwyższych partiach występują nawet lodowce górskie. Po południowej i północnej stronie łańcucha górskiego leżą niziny i obszary podmokłe. Tutejsza roślinność jest po części spadkobiercą flory prakontynentu Gondwany, a po części także zbiorem gatunków pochodzących z Azji Południowo-Wschodniej. Sporą część wyspy porastają wilgotne lasy równikowe. Występują tu także połacie sawanny, zarośli mangrowych, lasów bagiennych i łąk alpejskich. Na Nowej Gwinei występują także czynne wulkany, których erupcje nieraz pokrywały powierzchnię wyspy popiołem i innymi produktami wybuchów. Ludność zamieszkująca tę bogatą w przyrodnicze zasoby wyspę we wczesnym i środkowym holocenie wytworzyła własny system gospodarki rolniczej. Zrobiła to jeszcze przed przybyciem na wyspę ludów austronezyjskich. Na wyspie rosły dzikie rośliny, takie jak sagowce (Cycas revoluta Thunb.), palmy kokosowe (Cocos nucifera L.), drzewka chlebowe (Artocarpus altilis), trzcina cukrowa (Saccharum officinarum), taro (Colocasia esculenta), jam (Dioscorea L.) i kanarecznik (Canarium L.). Papuaskim mieszkańcom wyspy udało się je udomowić. Były to ważne gatunki, dominujące do dziś w rolnictwie strefy podrównikowej i podzwrotnikowej, zwłaszcza na obszarach Indonezji i Oceanii. Proces udomowienia został zapoczątkowany w żyznych, szerokich dolinach śródgórskich w interiorze wyspy, położonych ok. 1550-1700 m n. p. m. Są one wolne od zagrożenia związanego z malarią, w przeciwieństwie do wilgotnych i mocno zabagnionych nizin. Holoceńskie społeczności łowców-zbieraczy z Nowej Gwinei wkroczyły na obszary leżące na znacznej wysokości, na których mogły wykorzystywać lokalne zasoby roślinne i sprzyjający klimat. Blisko górnej granicy tutejszego środowiska warunki naturalne bywały nieprzewidywalne i potrafiły zmieniać się bardzo szybko. Skłaniało to zamieszkujących tę strefę ludzi do gromadzenia preferowanych roślin i zapewnienia sobie odpowiedniego zapasu pożywienia na okres niedostatku, co stało się impulsem do udomowienia i zapoczątkowania uprawy wybranych roślin. W dolinie Wahgi, ok. 1550 m n. p. m. odkryto ślady pól uprawnych i ogrodów pochodzących ze środkowego holocenu. Zlokalizowano je przede wszystkim w rejonie bagien Kuk. Już ok. 10 tys. lat temu tutejsze grupy ludzkie przekształcały mokradła, prawdopodobnie po to, by pobudzić wzrost niektórych użytecznych roślin. Wycinały one połacie lasu i zbierały rośliny bulwiaste: taro i jam. Już we wczesnym holocenie ludzie zaczęli uprawiać te rośliny w dolinie Wahgi system żarowym, wypalając i wycinając las, by pozyskać obszary potrzebne do zakładania pól. Pod koniec epoki lodowcowej wypalano i prześwietlano las, umożliwiając intensywny wzrost orzechodajnym pandanusom (Pandanus julianettii). Gwałtownie zmieniający się w końcu epoki lodowcowej klimat wymuszał nowe sposoby wykorzystania roślin. Najstarsze bezsprzeczne ślady praktyk rolniczych pochodzą sprzed 6950-6440 lat temu. Na bagnach Kuk rozpoczęła się wtedy uprawa bananów, roślin bulwiastych i warzyw. Archeologiczny zwiad lotniczy ujawnił ślady rozległego systemu kanałów, pokrywającego niegdyś bagna. Warstwy popiołu wulkanicznego odkryte na tym stanowisku wskazują, że spokojny byt wczesnych nowogwinejskich rolników i ogrodników przerywany był erupcjami tutejszych wulkanów. Na osuszonych powierzchniach między kanałami zakładali oni połacie ogrodów. Lasy górskie zostały tu wycięte i zastąpione terenami uprawnymi i trawiastymi. Odkryto tu nawet drewnianą łopatę, służącą do prac irygacyjnych i datowaną na 4570-4090 lat temu. Około 2500 lat temu (500 lat przed Chr.) uprawa mokradeł stała się powszechniejsza i pojawiła się w wielu innych nowogwinejskich dolinach śródgórskich. Na wielu obszarach ten sposób uprawy mieszkańcy stosowali aż do czasów nam współczesnych. Wraz z rozwojem gospodarki rolniczej miejscowa ludność zaczęła się osiedlać na obszarach wyżynnych. Najwcześniejsze struktury mieszkalne nie są znane, bo zostały zniszczone przez erozję na stokach górskich. Większa część populacji zamieszkiwała rozproszone wioski, lub nadal prowadziła wędrowny tryb życia, dostosowany do warunków wilgotnego lasu równikowego. Najstarsze stanowiska otwarte na wyżynach związane z systemami irygacyjnymi pochodzą sprzed 4800-2500 lat temu. Ludność wyspy zaprzestawała używania jaskiń i schronisk skalny jako miejsc zamieszkiwania. Na wyżynach pojawiły się w środkowym i późnym holocenie osiadłe grupy związane ze ściśle określonymi terytoriami. Holoceńscy mieszkańcy wyspy wytwarzali siekiery-ciosła ze szlifowanego kamienia, a także kamienne rozcieracze, moździerze i figurki. Wyroby kamienne były przedmiotem wymiany. Rozbudowane sieci wymiany łączyły Nową Gwineę z sąsiednimi wyspami już od schyłku plejstocenu. Przedmiotem handlu i wymiany były narzędzia obsydianowe, kamienne moździerze, kangury, sagowce, oraz ozdoby i inne wyroby rękodzieła. Wymiana ta, prowadzona droga morską na duża skalę, wymagała zaplecza technicznego w postaci katamaranów. Około 1500-1300 lat przez Chr. dalekosiężne sieci wymiany zostały przerwane przez ekspansję kultury Lapita, wiązaną z migracjami morskimi ludów austronezyjskich, ale ok. 2000 lat temu zostały znów uruchomione. Wymiana prowadzona w interiorze Nowej Gwinei była krótkodystansowa i obejmowała inne produkty: obsydian, muszle, a późniejszym okresie także udomowione świnie. Mieszkańcy Nowej Gwinei zajmowali się tworzeniem sztuki naskalnej w postaci licznych malowideł i rytów tworzonych na ścianach jaskiń i skalnych klifów. Przedstawiały one zwierzęta i ludzi. Specyfiką nowogwinejskiego rolnictwa i ogrodnictwa była preferencja dla upraw roślin rozmnażających się wegetatywnie (dzięki korzeniom, kłączom, bulwom), a nie poprzez wysiewanie. Bananowce, taro, pandanowce, sagowce, drzewka chlebowe i jam zostały udomowione właśnie na tej wyspie. To na Nowej Gwinei po raz pierwszy zaczęto uprawiać gatunki roślin, które tak wielką role odegrały w późniejszej historii Oceanii. Była ona zatem ważnym centrum neolityzacji. Wspomniane rośliny uprawne zostały zaadaptowane przez ludy austronezyjskie, które w czasie swojej wielkiej ekspansji przeniosły je na wyspy Oceanu Spokojnego. Dopiero po 1000 r. przed Chr. na wyspie pojawiły się udomowione świnie, a ok. 1550 lat po Chr. bataty, które stały się dominującym gatunkiem uprawnym.
Pierwotne centra neolityzacji narodziły się niezależnie także na obszarze Nowego Świata. Tutaj także udomowienie zestawu gatunków określonych roślin doprowadziło do powstania gospodarki wytwórczej i rozwoju produkcji rolnej. Na przełomie plejstocenu i holocenu mieszkańcy Obu Ameryk byli łowcami i zbieraczami, często mocno mobilnymi. Nowe strategie gospodarcze przyjęte przez niektóre z tych społeczności okresu archaicznego zakładały zabezpieczenie sobie zapasów pożywienia roślinnego, co prowadziło prostą droga do udomowienia niektórych roślin jadalnych. W Nowym Świecie powstały dwa centra neolityzacji: Mezoameryce na obszarze dzisiejszego Meksyku, oraz w regionie Andyjskie, na terenie Peru i Ekwadoru. Oprócz tego w wielu miejscach udomowiono kilka szczególnych gatunków roślin, choć w wielu wypadkach ich uprawa nie spowodowała przełomu skutkującego zmianą stylu życia grup ludzkich i była jedynie dodatkiem uzupełniającym do zbieracko-łowieckiej gospodarki. Pierwsze ośrodki rolnictwa rozwinęły się w Mezoameryce okresie archaicznym (9500-2500 lat przed Chr.). Na obszarze Mezoameryki nadchodzący holocen przyniósł zwilgotnienie i ocieplenie klimatu. Łowcy i zbieracze poszerzali swoje możliwości eksploatacji środowiska i eksperymentowali z nowymi sposobami pozyskiwania pożywienia. Ludzie zaczęli około 8000 lat przed Chr. eksperymentować z selekcją sztuczną niektórych roślin, co prowadziło do modyfikacji ich materiału genetycznego. Dowody archeologiczne i archeobotaniczne wskazują, że proces udomowienia roślin przebiegał przede wszystkim na nizinach i niewysokich wyżynach. Dzięki wymianie doświadczeń i produktów między grupami zbieraczy nowe, udomowione rośliny przenikały do kolejnych populacji i na kolejne tereny. Regionem, w którym dokonał się sterowany przez człowieka proces udomowienia były przede wszystkim tereny wokół wybrzeży centralnego Meksyku. Ok. 8000-4000 lat przed Chr. udomowiono tu i zaczęto uprawiać kukurydzę zwyczajną (Zea mays), różne odmiany dyni (Cucurbita pepo L.), fasolę (Phaseolus coccineus), bawełnę (Gossypium hirsutum) i awokado (Persea americana). Zbieracze i łowcy stali się teraz dodatkowo rolnikami, nie porzucając na razie dawnych sposobów pozyskiwania żywności ze środowiska. Powstała zatem mieszana, wytwórczo-przyswajająca gospodarka. Nowi rolnicy zaczęli przygotowywać pola pod uprawę wypalając i karczując lasy. Dominowała gospodarka żarowa, znaczna przekształcająca środowisko Mezoameryki. Towarzyszyła ona uprawom ogrodowym na nizinach i pozwalała pozyskiwać nowe tereny rolne kosztem lasów podzwrotnikowych. Najważniejszą rośliną udomowioną na obszarze Mezoameryki była kukurydza zwyczajna. Dzięki selekcji udało się zwiększyć jej plenność i poszerzyć zasięg jej występowania. Kukurydza zwyczajna pochodzi od kukurydzy dzikiej, zwanej teosinte (Zea mays ssp. parvuglumis), rodzaju dzikiej trawy z rodziny wiechlinowatych, rosnący współcześnie na wyżynnych obszarach nad rzeką Rio Balsas w meksykańskim stanie Guerrero. Dowody genetyczne wskazują, że została ona udomowiona około 7200 lat przed Chr. Szczątki roślinne udomowionej kukurydzy sprzed 7100 lat przed Chr. odnaleziono w jaskini Xihuatoxtla w Meksyku. Roślina ta mogła być udomowiona e strefie wysokogórskiej lub na leżących niżej wyżynach. Rozprzestrzeniała się następnie na obszarze Mezoameryki. Już około 5100 lat przed Chr. kukurydza była uprawiana na obszarze dzisiejszego stanu Tabasco nad Zatoką Meksykańską. Około 4000 lat przed Chr. pojawiła się na obszarze wyżyn centralnej Gwatemali, 3599 lat przed Chr. w Dolinie Tehuacán, a około 3400 lat przed Chr. była uprawiana na obszarze dzisiejszego Belize. W Niecce Mirador w Gwatemali miejscowa ludność karczowała lasy by uprawiać kukurydzę już 2600 lat przed Chr. Już 3500 lat przed Chr. uprawiano ją na mezoamerykańskich wybrzeżach Oceanu Spokojnego, gdzie także stosowano gospodarkę żarową, jak wskazują na to znaleziska z Tlacuachero w południowym Meksyku. Uprawiali ją zbieracze zakładający stałe obozowiska w głębi lądu i wyprawiali się do ujść rzek i na nadmorskie laguny, by poławiać ryby i zbierać małże. Trzeba pamiętać, że przez długi okres kukurydza była uprawiana i zbierana jako roślina stanowiąca jedynie uzupełnienie diety, a nie podstawowy pokarm. Wcześniej niż kukurydza zostały udomowione: tykwa pospolita (Lagenaria siceraria (Molina) Standl.) i dynia zwyczajna (Cucurbita pepo L.). Tykwa została przyniesiona przez prądy morskie z Afryki na kontynent amerykański. Pozostałości udomowionej tykwy pochodzą z Salt Springs na Florydzie (USA) i ze schronu skalnego Guilá Naquitz w meksykańskim stanie Oaxaca i pochodzą sprzed 8000 lat przed Chr. Pozostałości udomowionej dyni z tego samego okresu także zostały znalezione w Guilá Naquitz. Te dwie rośliny (tykwy i dynie) nie wymagały większych zabiegów agrotechnicznych i mogły być uprawiane przez łowców zbieraczy. Fasola zwyczajna (Phaseolus vulgaris) została udomowiona dużo później, bo dopiero około 1000 lat przed Chr. Mogła być wykorzystywana tylko wtedy, gdy istniały już odpowiednie naczynia ceramiczne nadające się do jej gotowania. Oprócz niej w Mezoameryce udomowiono także inne ważne rośliny uprawne: agawę (Agave), opuncję (Opuntia ficus-indica), paprykę, w tym paprykę chili (Capsicum annuum L.) oraz szarłat (Amaranthus caudatus L.). Na początku pierwsze udomowione rośliny wykorzystywały wędrowne grupy łowców-zbieraczy w górach Tamaulipas i w Dolinie Tehuacán. Później obok obozowisk łowieckich pojawiły się większe, stałe osady. Grupy ludzi osiedlały się także nad morzem i jeziorami, gdzie intensywnie wykorzystywały oceaniczne i słodkowodne zasoby. Pozostawiały po sobie duże śmietniska muszlowe. Rozpowszechniało się stałe osadnictwo zbieraczy wyruszających na swoje wyprawy w poszukiwaniu pożywienia z miejsca centralnego. Zależność od rolnictwa jako źródła pożywienia stopniowo wzrastała. Był to tak zwany początkowy okres rolniczy, w którym zbieractwo i łowiectwo nadal dostarczały sporych ilości pożywienia. Osiadły tryb życia oparty o rolniczą gospodarkę upowszechniał się coraz bardziej. Mieszkańcy Mezoameryki spędzali coraz więcej czasu w stałych obozowiskach i osadach, dbając o swoje uprawy. W końcu pozostali na stałe w swych osiedlach, kiedy korzyści z uprawy roli zaczęły przewyższać to, co można było uzyskać z łowiectwa i zbieractwa. Kukurydza udomowiona na nizinach została przeniesiona na pola leżące wyżej przez pierwszych amerykańskich rolników. Około 3000-2000 lat przed Chr. mikroskopijne (mniej niż 10 osób) grupy łowców zaczęły łączyć się większe, tzw. makrogrupy, które wykorzystywały zarówno uprawy udomowionych roślin, jak i dziką roślinność w otoczeniu. Wprowadzenie rolniczej gospodarki żarowej na większą skalę zaczęło przekształcać krajobraz. Nastąpiła stabilizacja osadnictwa i powstały pierwsze, niewielkie z początku wioski (ok. 3400-2300 lat przed Chr.). Około 2300-1500 lat przed Chr. mieszkańcy Mezoameryki zaczęli wytwarzać ceramiczne naczynia i figurki. Rozpoczął się okres preklasyczny, w którym rozwój pozostających na poziomie epoki kamienia społeczności rolniczych Mezoameryki prowadził już do powstania pierwszych cywilizacji i organizacji terytorialnych na tym obszarze (ok. 1500-1300 lat przed Chr.).
Andyjskie centrum neolityzacji na obszarze Peru i Ekwadoru uaktywniło się już we wczesnym holocenie. W dolinach andyjskich schodzących aż do brzegów Oceanu Spokojnego istniały tu warunki naturalne zachęcające miejscowych łowców-zbieraczy do intensywnego wykorzystania miejscowych roślin. Zaczęły tu powstawać stałe obozowiska, a potem osady zamieszkane przez ludność trudniącą się rybołówstwem, zbieraniem małży i polowaniem na ptaki nadmorskie. Jak wskazują znaleziska ze stanowiska Las Vegas (8000-4500 lat przed Chr.) w Ekwadorze, mieszkańcy obszarów nadmorskich zbierali też niektóre rośliny jadalne na lądzie i polowali na jelenie oraz pekari. Mieszkańcy wybrzeża pacyficznego i stoków Andów w coraz większym stopniu wykorzystywali pokarm roślinny. Udomowienie roślin uprawnych nastąpiło tu w pierwszych trzech tysiącleciach holocenu. Na liście udomowionych tu roślin możemy znaleźć: maniok, bataty, orzeszki ziemne, dynię, ziemniaki, paprykę, fasolę półksiężycowatą, bawełnę, kakaowce, pomidory, kokę, tytoń i komosę ryżową. Pomidory i kakaowce pochodziły z Ameryki Południowej, ale zostały udomowione prawdopodobnie dopiero w Mezoameryce. Wraz z upowszechnianiem się uprawy roli rodzime społeczności kontynentu południowoamerykańskiego w większym stopniu zaczęły eksploatować swoje naturalne środowisko i nieodwracalnie zmieniać krajobraz. Najwcześniej udomowiono w obszarze andyjskim dynię (Cucurbita moschata), ok. 10300 lat temu, maniok (Manihot esculenta), ok. 8500 lat temu, ziemniak (Solanum tuberosum), ok. 7600 lat temu, orzeszki ziemne (Arachis hypogaea), ok. 8600 lat temu i kokę (Erythroxylum novogranatense), ok. 7950 lat temu. W warstwach jaskini Guitarrero w Peru odkryto pochodzące sprzed 8,9-7,7 tys. lat temu pozostałości uprawy fasoli, dyni i tykwy. Warto przy tym pamiętać, że na skutek specyficznej topografii regionu andyjskiego (bardzo wysokie góry sąsiadujące z pacyficznym wybrzeżem) społeczności zamieszkującego działały w trzech głównych strefach biogeograficznych: tropikalnych nizin, andyjskich wyżyn i gór, oraz peruwiańskiego wybrzeża. Rośliny uprawiane po raz pierwszy w Andach nie musiały pochodzić z obszaru andyjskiego, lecz spoza niego, np. z Niziny Amazońskiej lub z dorzecza Orinoko. Najstarsze ślady uprawy roli i wytwórczej gospodarki w Ameryce Południowej pochodzą z obszaru nizin Ekwadoru, północnego Peru, części kolumbijskiej Amazonii i części górskiej doliny rzeki Cauca w Kolumbii. To tu wcześnie pojawiły się stałe i półstałe osiedla zakładane nad brzegami cieków wodnych. Małe skrawki aluwialnych gruntów były tu wykorzystywane do zakładania upraw ogrodowych w wilgotnych lasach równikowych lub pomiędzy rzadszymi zaroślami. Uprawiający je ludzie zamieszkiwali schrony skalne, lub niewielkie, otwarte osady. Uprawiali maniok, awokado, marantę trzcinowatą, dynie i orzeszki ziemne. Na andyjskich wyżynach ziemniaki i inne rośliny (fasolę, komosę ryżową) uprawiano już ok. 6400-4500 lat temu. Około 8 tys. lat temu rośliny uprawne zaczęto przemieszczać z miejsc ich pochodzenia na północ, do północnego Peru, Kolumbii i dalej do Ameryki Środkowej. Na pacyficznym wybrzeżu rozwijały się od początku holocenu pierwsze stałe i półstałe osiedla. W osadach na terenie peruwiańskich dolin wznoszono małe, okrągłe domy na kamiennych fundamentach. 7-6 tys. lat temu społeczności opiekujące się uprawami ogrodowymi były obecne na terenie Peru i północnego Chile. Uprawy ogrodowe lokowano w sąsiedztwie domostw i dbano o nie w sposób systematyczny. Ważnym źródłem pożywienia pozostawało jednak łowiectwo i rybołówstwo. 7-5 tys. lat temu mieszkańcy obszaru andyjskiego udomowili lamy (Lama glama) i alpaki (Vicugna pacos). Około 6000 lat temu pojawiły się spore wioski rolnicze. Społeczności żyjące na obszarze andyjskim i na wybrzeżu Oceanu Spokojnego były w coraz większym stopniu zależne od rolnictwa. Jednocześnie ważnym źródłem pokarmu pozostawało morze, dostarczające ryb i chętnie zbieranych małży, jak wskazują to znaleziska prehistorycznych wiosek La Paloma i Chilica w Peru. Wzrost liczby ludności i produktywności rolnictwa prowadził już do powstania pierwszych wysokich kultur i cywilizacji obszaru andyjskiego i wybrzeża Peru, reprezentowanych przez znaleziska z Caral i kulturę Norte Chico (od ok. 3000 lat przed Chr.), a także kulturę Valdivia z wybrzeży Ekwadoru (4000-2200 lat przed Chr.).
Pojawienie się rolniczo-hodowlanej gospodarki i osiadłego trybu życia w kilku centrach neolityzacji na Świecie miało ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju cywilizacji. Do tej pory Ziemię zamieszkiwały niewielkie, rozproszone populacje ludzkie, skazane na bierne wykorzystywanie zasobów lokalnych środowisk i wędrówki w razie ich wyczerpania. Liczba ludności całej planety nie była wielka i nie przyrastała w widoczny sposób. Zmiany środowiskowe na przełomie plejstocenu i holocenu stały się szansą, która pozwoliła wybranym społecznościom na kilku ograniczonych obszarach globu zmienić ten stan rzeczy. To właśnie tam zachodził na początku holocenu doniosły proces nazwany rewolucją neolityczną. Stosunkowo szybko doprowadził on do powstania dużych, prężnych społeczności rolniczych, które rozmiarem, poziomem organizacji i bogactwem kultury materialnej przewyższyły zbieracko-łowieckie społeczności paleolitu i mezolitu. Powstały pierwsze stałe osady, solidnie zbudowane i zamieszkane niekiedy przez wiele tysięcy ludzi. Ludzie zaczęli aktywnie kształtować swoje środowisko, co prowadziło do odkrywania nowych materiałów, surowców i technologii. Zmiany zachodziły także w sferze religii, światopoglądu i mentalności pierwszych rolników. Zmieniał się ich stosunek do Świata i przyrodniczego otoczenia. Struktura społeczności rolniczych zmieniała się szybciej, aniżeli ich zbieracko-łowieckich sąsiadów. Rewolucja neolityczna miała też negatywne skutki, takie jak upowszechnienie chorobotwórczych zarazków w dużych społecznościach żyjących blisko zwierząt hodowlanych, epidemie, większe uzależnienie od warunków pogodowych, choroby degeneracyjne, czy niekorzystne zmiany w diecie. Zapoczątkowała jednak przemiany wiodące do powstania pierwszych cywilizacji miejskich, złożonej gospodarki, a także terytorialnej organizacji politycznej, czyli do powstania pierwszych organizmów państwowych. W ciągu następnych kilku tysięcy lat neolityczna gospodarka rolnicza przekroczyła grancie centrów neolityzacji i upowszechniła się na kolejnych obszar, prowadząc do powstania zupełnie nowych kultur w regionach geograficznych, które uprzednio nie były objęte jej zasięgiem. O tym w następnym odcinku…
CDN.
Literatura
C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.
Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.
C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.
B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.
K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.
R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first three milion years, Oxford, New York, 2007.
J. K. Kozłowski (aut. i red.), J. Chochorowski, P. Kaczanowski, Encyklopedia historyczna Świata : Tom I: Prehistoria, Kraków, 1999.
J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.
J. K. Kozłowski, F. Mallegni, Wielka Historia Świata : Tom 1 : Świat przed „rewolucją” neolityczną, Kraków, 2004.
I. Tattersall, Dzieje człowieka od jego początku do IV tys. p. n. e., Biblioteka Myśli Współczesnej, Warszawa, 2010.
J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.
A. Pydyn, Argonauci epoki kamienia: Wczesna aktywność morska od pierwszych migracji z Afryki do końca neolitu, Toruń, 2011.
J. K. Kozłowski, P. Kaczanowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Wielka Historia Polski, t. 1, Kraków, 1998.
P. Bieliński, Starożytny Bliski Wschód : od początków gospodarki rolniczej do wprowadzenia pisma, Warszawa, 1985.
M. Roaf, Mezopotamia, Wielkie Kultury Świata, Warszawa, 1998.
D. R. Harris, G. C. Hillman, Foraging and farming: the evolution of plant
exploitation, Boston, Sydney, Wellington, 1989.
P. S. Bellwood, The first farmers : origins of agricultural societies, Malden,
Oxford, Victoria, 2005.
A. H. Simmons, The neolithic revolution in the Near East : transforming the human
landscape, Tuscon, 2007.
M. Liverani, The Ancient Near East: history, society and economy, London, New
York, 2014.
A. Ben-Tor, The
Archaeology of Ancient Israel, New Haven, London, 1992.
P. M. M. G. Akkermans, G. M. Schwartz, The Archaeology of Syria: From Complex
Hunter-Gatherers to Early Urban Societies (c.16,000-300 BC), Cambridge,
2003.
G. Hillman, R. Hedges, A. Moore, S. Colledge, P.
Pettitt, New evidence of Late glacial
cereal cultivation at Abu Hureyra on the Euphrates, The Holocene 2001, 11,
4, s. 383-393.
J. Cauvin, The
Birth of the Gods and the Origins of Agriculture, New Studies in
Archaeology, Cambridge, 2002.
J.Clutton-Brock, A Natural History of Domesticated Mammals, Cambridge, 1999.
P. J. Crabtree, D. V. Campana, K. Ryan, Early Animal Domestication and Its Cultural Context, Philadelphia, 1989.
M. A. Zeder et al. (red.), Documenting domestication: new genetic and archaeological paradigms, Berkeley, Los Angeles, London, 2006.
S.Colledge, J.Conolly, K.Dobney, K.Manning, S.Shennan (red.), The Origins and Spread of Domestic Animals in Southwest Asia and Europe, London, New York, 2013.
S. Hiendleder, B. Kaupe, R. Wassmuth, A. Janke, Molecular analysis of wild and domestic Steep questions current nomenclature and provides evidence for domestication from two different subspecies, Proc. R. Soc. Lond. B (2002) 269, s. 893–904.
L. Clare, Göbekli Tepe, Turkey: A brie summary of research at a new World Heritage Site (2015– 2019), e-Forschungsberichte: Deutsches Archäologisches Institut, 2, 2020, s. 1-13.
C. Smith (red.), Encyclopedia of Global Archaeology, New York, Heidelberg, Dordrecht, London, 2014.
D. Knitter, R. Braun, L. Clare, M. Nykamp, B. Schütt, Göbekli Tepe: A Brief Description of the Environmental Development in the Surroundings of the UNESCO World Heritage Site, Land, 2019, 8, 72, s. s. 1-16.
https://www.cambridgeblog.org/2016/02/cattle-domestication-from-aurochs-to-cow/
R. Bollogine et al., Modern Taurine Cattle Descended from Small Number of Near-EasternFounders, MolecularBiology and Evolution, 29 (9), 2021, s. 2101–2104.
S. Naderi et al., The goat domestication process inferred from large-scale mitochondrial DNA analysis of wild and domestic individuals, Proceedings of the National Academy of Sciences, 105 (46), 2008, s. 17659–17664.
J.-D. Vigne, Early Taming of the Cat in Cyprus, Science, 304(5668), 2004, s. 259–259.
R. J. Braidwood, l. Braidwood et al., Prehistoric archeology along the Zagros Flanks, Chicago, 1983.
E.Delson, I.Tattersall, J. Van Couvering, A. S. Brooks (red.), Encyclopedia of Human Evolution and Prehistory, New York, Oxford, 2004.
P. N. Peregrine, M.Ember (red.), Encyclopedia of Prehistory: Volume 8: South and Southwest Asia, New York, Boston, Dordercht, London, Moscow, 2002.
https://pcma.uw.edu.pl/2017/11/16/nemrik/
A. Sołtysiak, A. Wiercińska, S. K. Kozłowski, Human remains from Nemrik, Iraq. An insight into living conditions and burial customs in a Pre-Pottery Neolithic village, Paléorient, 41(2), 2015, s. 101-114.
S. K. Kozłowski, A. Kempisty, Architecture of the Pre-Pottery Neolithic Settlement in Nemrik, Iraq, World Archaeology, Vol. 21, No. 3, Architectural Innovation (Feb., 1990), s. 348-362.
S. K. Kozłowski, Nemrik 9, a PPN Neolithic site in Northern Iraq, Paléorient, 15 (1), 1989, s. 25-31.
Sh. R. Steadman, G, McMahon, The Oxford Handbook of Ancient Anatolia
(10,000–323 b.c.e.), Oxford, 2011.
A.Sagona, P. Zimansky, Ancient Turkey, London, New York, 2009.
I. Hodder, Religion
in the emergence of civilization : Çatalhöyük as a case study, Cambridge,
2010.
M. Balter, The
goddess and the bull : Çatalhöyük : An Archaeological Journey to the Dawn of
Civilization, London, New York, 2006.
J. Birch (red.), From Prehistoric Villages to Cities: Settlement Aggregation and
Community Transformation, London, New York, 2013.
W. H. Stiebing Jr., S. N. Helft, Ancient Near Eastern History and Culture,
London, New York, 2018.
A. Fairbairn, A history of agricultural production at Neolithic
Çatalhöyük East, Turkey, World Archaeology, 37:2, 2005, s. 197-210.
G. Ayala et al., Resilience and adaptation of agricultural practice in Neolithic Çatalhöyük, Turkey, World Archaeology, 2022.
C. S. Larsen et al., Bioarchaeology of Neolithic Çatalhöyük reveals fundamental transitions in health, mobility, and lifestyle in early farmers, Proceedings of the National Academy of Sciences, Volume 116, Issue 26, 2019, s.12615-12623.
L. Nigro, The Archaeology of Collapse and Resilience: Tell es-Sultan/ancientJericho as a Case Study, (w:) L. Nigro (red.) Overcoming Catastrophes. Essays on disastrous agents characterization and resilience strategies in pre-classical Southern Levant, Rome «La Sapienza» Studies on The Archaeology of Palestine And Transjordan, 11, Rome, 2014, s. 55-85.
N. A. Silberman, A. A. Bauer (red.), The Oxford Companion to Archaeology, Vol. I Ache-Hoho, Oxford, 2012.
D. Coulson, A. Campbell, Rock Art. of the Tassili n Ajjer, Algeria, Africanrockart.org, s. 1-15.
M. Terzi, Prehistoric Rock Art, The World Heritage, Chicago, 1992.
F. Wendorf, R. Schild, Holocene settlement of the Egyptian Sahara :
vol. 1, The Archaeology of Nabta Playa, Dallas, New York, 2001.
F. Wendorf, R. Schild, Late Neolithic megalithic
structures at Nabta Playa (Sahara), southwestern Egypt, https://web.archive.org/web/20110806140123/http://www.comp-archaeology.org/WendorfSAA98.html.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz