Przejście od zbieracko-łowieckiej, przyswajającej gospodarki do rolnictwa i produkcji żywności było przełomowym wydarzeniem w dziejach populacji zamieszkujących Ziemię w holocenie. Powstanie pierwszych rolniczych kultur w pierwotnych centrach neolityzacji prowadziło do stosunkowo szybkiego wzrostu populacji, prowadzącego do poszukiwania nowych ziem uprawnych i obszarów nadających się do osiedlenia. Gospodarka wytwórcza i osiadły tryb życia popychały niektóre populacje do migracji, co może wydawać się nieco paradoksalne. Warto jednak pamiętać, że przemiany gospodarki i osadnictwa pradziejowych społeczności były w dużej mierze wynikiem zmian środowiska naturalnego. Przemiany związane z przejściem od gospodarki przyswajającej do rolnictwa wśród grup ludzkich zamieszkujących tereny Żyznego Półksiężyca zostały zapoczątkowane w okresie panowania surowego klimatu młodszego Dryasu około 11,7 tys. lat przed Chr. Kiedy na początku wczesnego holocenu (około 9700 lat przed Chr.) powrócił łagodny i ciepły klimat, ludzie od Lewantu po Anatolię zaczęli się osiedlać w stałych wioskach i zaczynali uprawiać dzikie zboża, które ulegały powoli selekcji i procesowi udomowienia. Udamawiali także dzikie dotąd zwierzęta. Krótki okres pogorszenia się bliskowschodniego klimatu około 8300-8200 lat przed Chr. sprawił, że już w okresie neolitu preceramicznego B mieszkańcy tutejszych wiosek stali się duże mierze zależni od stacjonarnego rolnictwa i hodowli, które stały się głównymi źródłami pożywienia. Narodziła się gospodarka rolniczo-hodowlana z prawdziwego zdarzenia. Zaczął się wzrost liczby ludności i wielkości osad. Pierwotne neolityczne rolnictwo rozkwitło w najcieplejszym okresie holocenu w kilku miejscach na kuli ziemskiej, gdzie udomowiono lokalne gatunki roślin i zwierząt. Około 6700-6000 lat przed Chr. półkulę północną znów dotknęło względne ochłodzenie klimatu. Potem powróciły ciepłe, łagodne warunki klimatyczne związane z okresem atlantyckim, czyli optimum klimatycznym holocenu. Fluktuacje klimatu powodowały migracje, bo wcześni rolnicy poszukiwali lepszych warunków i nowych ziem dla swoich upraw i osadnictwa. Rolnictwo neolityczne rozprzestrzeniało się zarówno drogą wędrówek małych populacji, jak i poprzez przyjmowanie udomowionych roślin i zwierząt przez zbieracko-łowieckie społeczności, które zmieniały swój tryb życia. Osadnicy przynosili na zasiedlane obszary nową, wytwórczą gospodarkę, a także swoje języki i tradycje. Ekspansja rozpoczęła się na Bliskim Wschodzie już okresie neolitu preceramicznego B. Rolnicze społeczności dotarły wtedy na Cypr, do Anatolii i gór Zagros w zachodnim Iranie. W okresach łagodnego klimatu populacja wzrastała i nowe pokolenia rolników szukały kolejnych terenów uprawnych i migrowały. Kiedy klimat zaczynał się pogarszać (tak jak ok. 6200 lat przed Chr. na Bliskim Wschodzie), a ludzie nadmiernie eksploatowali naturalne zasoby (w przypadku wczesnych rolników w grę wchodziły przede wszystkim pola, pastwiska i lasy) prowadzenie osiadłego trybu życia i uprawy ziemi na dotkniętych tymi zjawiskami obszarach stawało się bardzo trudne, bądź wręcz niemożliwe. Neolityczni rolnicy i hodowcy byli wtedy zmuszeni do szukania nowych siedzib i wędrowali do innych, odległych nieraz regionów. Załamanie się kultur neolitu preceramicznego B około 6200-6000 lat przed Chr. pociągnęło za sobą taką falę migracji, która ostatecznie dotarła na Kaukaz, do doliny Nilu, zachodniej Anatolii, oraz do południowo-wschodniej i śródziemnomorskiej Europy, a nawet daleko na wschód, do Azji Środkowej i na obszary subkontynentu indyjskiego.
Najważniejszym centrum neolityzacji pozostawał nadal obszar Żyznego Półksiężyca na Bliskim Wschodzie. Rolnicze społeczności na tym obszarze nadal prężnie się rozwijały i zajmowały nowe tereny pod uprawę. Obok rolników rozwinęły się także społeczności wędrownych pasterzy. Ci nomadzi już stale mieli towarzyszyć osiadłym rolnikom. Złożoność osiadłych społeczeństw rolniczych na Bliskim Wschodzie stopniowo wzrastała. Rolnictwo, które narodziło się na wzgórzach i płaskowyżach, zeszło na równiny. Bliski Wschód około 6000 lat przed Chr. był regionem ustabilizowanych i dobrze prosperujących rolniczych wiosek. Ich mieszkańcy byli już dobrze zaznajomieni z uprawą różnych gatunków roślin i hodowlą pożytecznych zwierząt. Na początku rolnictwo ograniczało się do obszarów odpowiednio zasilanych w wodę naturalnymi opadami deszczu. Przełomem stało się zatem przekroczenie granicy rolnictwa deszczowego i wynalezienie systemów irygacyjnych ok. 6000 lat przed Chr. Ten wynalazek otworzył przed wczesnymi rolnikami żyzne tereny Niziny Mezopotamskiej. W strefie rolnictwa deszczowego, w północnej Mezopotamii wioski rolnicze zadomowiły się jeszcze w okresie preceramicznego neolitu, od VIII tys. przed Chr. Ich mieszkańcy uprawiali pszenicę i jęczmień, oraz hodowali głównie owce i kozy. Na stanowisku Seker al-Aheimar nad Chaburem odkryto jedne z najstarszych pozostałości ceramiki na tych obszarach. Do tego czasu używano w Mezopotamii i Lewancie tzw. białej ceramiki, czyli naczyń wykonanych z zaprawy wapiennej. Pod koniec neolitu preceramicznego B pojawiła się w Mezopotami tzw. ceramika proto-Hassuna, zwiastująca początek neolitu ceramicznego (ok. 7000-6500 lat przed Chr.). Na początku VII tys. przed Chr. w Yarim Tepe w północnym Iraku i w jego okolicach kwitła grupa wiosek rolniczych związanych z kulturą proto-Hassuna. Wioski rolnicze takie jak Bouqras i Tell es-Sawwan pojawiły się także w środkowej Mezopotamii. Na stanowiskach takich jak Kül Tepe czy Tell es-Sotto odkryto przedmioty wykonane z miedzi i obsydianu oraz ozdoby z marmuru i lapis lazuli. Ich obecność wskazuje na kontakty miejscowych z obszarami Anatolii (skąd sprowadzano obsydian) i Iranu (miedź pochodziła z Luristanu). Wypalana w stosunkowo niskiej temperaturze i zdobiona ceramika proto-Hassuna była używana przez mieszkańców północnej i środkowej części Niziny Mezopotamskiej. Ludzie zamieszkujący wioski w rejonie gór Zagros i ich podnóży używali naczyń innego rodzaju. W północnej Mezopotamii ludzie wciąż wykorzystywali różne możliwości lokalnego środowiska, czego dowodem może być stanowisko Umm Dabagija, związane z kulturą proto-Hassuna. Leżało ono poza strefą deszczowego rolnictwa. W jego centrum wzniesiono trzy budynki złożone z małych, kwadratowych w planie pomieszczeń. Część z nich pełniło funkcję magazynów. Wokół odnaleziono pozostałości domostw. Zamieszkująca stanowisko ludność zajmowała się polowaniami na dzikie osły i onagry, a także gazele. Spożywała także produkty rolne sprowadzane z obszarów położonych dalej na północ. Mieszkańcy Umm Dabagija wyspecjalizowali się w polowaniach na zwierzęta stepowe, których skóry pozyskiwali i obrabiali. Jedno z malowideł znalezionych w pomieszczeniu na stanowisku przedstawia dzikie osły. W VII tys. przed Chr. rolnicy i osadnicy zasiedlili środkową Mezopotamię i dokonali wielu ważnych wynalazków, istotnych dla dalszego rozwoju pradziejowych kultur. Nowi mieszkańcy tego obszaru związani byli z tzw. kulturą Samarra, od neolitycznego cmentarzyska odkrytego w tej irackiej miejscowości nad Tygrysem. W grobach na tym cmentarzysku odkryto obok ludzkich szczątków dobrze wypalone i ozdobione malowanymi motywami ceramiczne naczynia. Ludność kultury Samarra zamieszkiwała wioski złożone z domów wzniesionych z dużych, cygarowatych cegieł mułowych. Zarówno domy prywatne, jak budynki o charakterze wspólnotowym (być może świątynie lub miejsca zebrań były trójdzielne. Ich charakterystyczne rozplanowanie stało się tradycyjnym sposobem wznoszenia domów i świątyń w Mezopotamii, kultywowanym także w czasach historycznych. Osiedle i cmentarzysko odkryte w Tell es-Sawwan na terasie rzecznej nad Tygrysem zostało założone na południe od Samarra. Archeolodzy odkryli tu cmentarzysko z wieloma bogato wyposażonymi grobami (ceramika, alabastrowe naczynia i rzeźby). Wiele z nich było grobami dzieci, co wskazuje na znaczne zróżnicowanie społeczne i majątkowe mieszkańców, którzy grzebali swoje zmarłe potomstwo wraz z częścią zgromadzonych przez nich dóbr. Ludzie z Tell es-Sawwan używali także pieczęci, które były ważnym znakiem własności. Wskazuje to na wyższy poziom rozwoju tutejszej gospodarki i stosunków społecznych. Co najważniejsze, mieszkańcy tej osady zbudowali pierwsze systemy irygacyjne, które pozwoliły im uprawiać żyzne grunty nad Tygrysem bez oczekiwania na wodę deszczową. Mogli teraz nawadniać swoje pola wodami rzeki. Ten przełomowy wynalazek pozwolił ludziom na zasiedlenie i wzięcie pod uprawę żyznych obszarów aluwialnych Dolnej Mezopotamii, co miało kluczowe konsekwencje dla dalszego rozwoju cywilizacji. Inne ważne osady kultury Samarra rozwinęły się w Czoga Mami u podnóża Zagrosu oraz w Tell Sabi Abyad.
Rozwój różnych społeczności na obszarze Żyznego Półksiężyca sprawił, że zaczęły się one różnić od siebie. Jedne pozostawały stosunkowo konserwatywnymi wioskami rolniczymi, których mieszkańcy żyli podobnie, jak ich przodkowie. Inne rozwijały się wszechstronnie, wzbogacając swoją kulturę materialną i zwiększając złożoność społeczną. Te, które przekroczyły granicę rolnictwa deszczowego i zaczęły uprawiać ziemię z pomocą sztucznego nawadniania, wkroczyły na nową ścieżkę rozwoju. Dotychczas wczesne rolnictwo rozwijało się jedynie na obszarach, na których roczny opad sięgał 250 mm. Teraz wkroczyło na tereny, gdzie gleby były żyźniejsze, ale uprawy wymagały zapewnienia wody dzięki sztucznej irygacji. Rolnicze osady zaczęły się pojawiać nad rzekami i powstającymi kanałami nawadniającymi. Zasiedlenie aluwialnych równin wymagało dużego wysiłku ludzi, którzy wkroczyli na nowe tereny i pracą własnych rąk zaczęli tworzyć niezbędne do przeżycia systemy irygacyjne. Nagrodą za ten wysiłek stały się ogromne plony zbierane co roku z pól zakładanych na zalewowych równinach Dolnej Mezopotamii i Suzjany. Przewyższały one wszystko, z czym mieli dotychczas do czynienia neolityczni rolnicy. Około 6000 lat przed Chr. w północnej Mezopotamii rozwinęła się kultura Halaf. Przetrwała ona około 600 lat i rozprzestrzeniła się na obszarach północnej Mezopotamii i Syrii, Zagrosu i wybrzeża Morza Śródziemnego. Charakterystyczne dla kultury Halaf okrągłe budynki zwane tolosami, były prawdopodobnie konstrukcjami związanymi z kultem religijnym, gdyż często towarzyszą im groby. Niektóre były jednak domami zamieszkiwanymi na co dzień. Kultura Halaf rozwinęła się lokalnie, na bazie późnej fazy kultury Samarra. Jej ludność utrzymywała kontakty z Anatolią, czego dowodem są liczne narzędzia obsydianowe, znajdowane na jej stanowiskach. Zakładała swoje osady na nowych miejscach, zasiedlając puste dotąd obszary i zamieniała je w kwitnące tereny rolnicze. Ludzie z kultury Halaf uprawiali żyźniejsze gleby i hodowali na dużą skalę bydło. Ich dieta obfitowała w produkty mleczne. Społeczności mieszkańców północnej Mezopotamii były już wtedy zróżnicowane pod względem majątku i statusu. Pojawiły się lokalne elity władzy w osadach. Celowe deformacje czaszek dzieci, które miały wyróżniać członków elity od reszty społeczności pojawiły się po raz pierwszy w kulturze Halaf. Coraz częściej używano także pieczęci. Zachowały się zarówno same pieczęcie, jak i ich odciski w glinie. Praktyka pieczętowania stała się potem bardzo powszechna w kulturach historycznej Mezopotamii. Większość halafskich osad to małe wioski, choć istniały także większe osiedla i ośrodki produkcji ceramicznej. Mieszkańcy halafskich wiosek uprawiali pszenicę i jęczmień, soczewicę, ciecierzycę, wykę i len. Hodowali owce, kozy, bydło, świnie i psy. Ich uprawy zasilane były w wodę przez deszcze. Nadal jednak posiłkowali się łowiectwem. Na stanowisku Arpaczija odkryto spalony budynek z dużą ilością naczyń kamiennych i ceramicznych, figurek, ozdób, oraz tysięcy narzędzi z krzemienia i obsydianu. Był to prawdopodobnie skład bogactw lokalnego wodza, bądź całej wspólnoty zamieszkującej osadę. Jest to jedno z wczesnych świadectw gromadzenia majątku przez neolityczne społeczeństwa. Ludzie kultury Halaf grzebali swoich zmarłych niespalonych, lub stosowali kremację zwłok. Wytwarzali ręcznie piękną, wypalaną ceramikę, zdobioną geometrycznymi wzorami malowanymi czerwonym, białym i czarnym pigmentem. Używali narzędzi z obsydianu, a także glinianych pocisków do procy. Ludzie kultury Halaf mogli tworzyć odrębną grupę etniczną, zasiedlającą strefę rolnictwa deszczowego. Badania antropologiczne ich szkieletów wskazują jednak, że często cierpieli z powodu ataków malarii, rozwijającej się bujnie na obszarach podmokłych w holocenie. Kolejna ważna faza rozwoju społeczności rolniczych Żyznego Półksiężyca związana była już z chalkolityczną kulturą Ubaid, rozwijającą się na obszarze aluwium południowej Mezopotamii. Jej rozwój prowadził już prostą drogą do urbanizacji i powstania cywilizacji miast i pisma na tym obszarze.
Na terenie Syrii przejście do neolitu w pełni ceramicznego nastąpiło około 7000-6800 lat przed Chr. Sposób życia mieszkańców regionu nie zmienił się w sposób radykalny i wiele dawnych tradycji nadal było kultywowanych. Obok dużych osad, zasiedlonych przez wiele setek lat, powstawały małe, krótkotrwałe wioski. W zachodniej części Syrii neolityczni rolnicy zasiedlili regiony, które uprzednio były pustkowiami, takie jak Równina Amuk. Większość tutejszych osad była małymi przysiółkami, złożonymi z kilku domostw. Niewiele było dużych osad. Zabudowane były one domami z cegły mułowej, wznoszonymi niekiedy na kamiennych fundamentach. Domy różniły się wielkością, rozplanowaniem i wewnętrznym wyposażeniem. W osadach wznoszono także spichlerze i magazyny oraz budowle o charakterze wspólnotowym. Mieszkańcy tych osiedli wytwarzali liczne przedmioty z obsydianu, miedzi, kamieni półszlachetnych i muszli. Produkowali naczynia ceramiczne i narzędzia krzemienne. Część surowców mogli sprowadzać z daleka dzięki rozbudowanym sieciom wymiany. Użycie lokalnie wytwarzanej ciemnej ceramiki, z początku tylko sporadyczne, szybko stało się masowe. Około 6200 lat przed Chr. w życiu neolitycznych społeczności zamieszkujących Syrię zaszły dość radykalne zmiany, po części wymuszone globalnymi fluktuacjami klimatycznymi. Na wielu osadach pojawiły się wielopomieszczeniowe budynki służące jako magazyny, oraz małe, okrągłe domy mieszkalne. Pojawiły się nowe, rozwinięte formy zdobionych ceramicznych naczyń. Pojawiła się praktyka używania stemplowych pieczęci i pieczętowania rozmaitych przedmiotów, wskazująca na rozwój pojęcia własności i metod przechowywania zasobów. Narzędzia krzemienne i przedmioty kamienne były teraz wytwarzane z mniejszą starannością i zaangażowaniem, niż dotychczas. Wzrosła rola hodowli bydła i pasterstwa, kosztem hodowli świń. Zaczęto wykorzystywać nie tylko mięso zwierząt hodowlanych, ale także ich mleko, a w przypadku owiec runo. W diecie pojawiły się produkty mleczne, a ludzie wytwarzali teraz tkaniny wełniane, na co wskazują znaleziska pozostałości mleka odkryte na ściankach naczyń, oraz przęśliki. Ta istotna zmiana w wykorzystywaniu zasobów dostarczanych przez hodowlane zwierzęta nazywana jest przez archeologów „rewolucją produktów ubocznych”. W różnych regionach Syrii i Lewantu pojawiły się regionalne, zróżnicowane kultury. Niektóre większe osiedla stawały się lokalnymi centrami produkcji rolnej i pozarolniczej, a także centrami wymiany i dystrybucji różnych produktów ora miejscami spotkań różnych grup ludzi. Przybywali do nich zarówno rolnicy, jak i koczowniczy pasterze. Istniały także krótko zasiedlone małe osady i krótkotrwałe obozowiska. Mieszkańcy neolitycznej Syrii chowali swoich zmarłych na cmentarzykach lub w ruinach opuszczonych budynków. Zmarłych grzebano w prostych jamach wykopanych w ziemi, wraz z ceramiką i kamiennymi naczyniami. W VI tys. przed Chr. znaczną część Syrii zajęło osadnictwo kultury Halaf. W wielu miejscach powstało wtedy sporo małych, zasiedlonych przez jakiś czas osad. Mieszkańcy regionu stali się bardziej mobilni i częściej zmieniali miejsce zamieszkania. Około 5300 lat przed Chr. bardziej osadnictwo powróciło do Syrii, a osady ponownie zapełniły się budynkami wznoszonymi na prostokątnym planie. Zasiedlono m. in wybrzeże Libanu i Dolinę Bekaa. Rozpowszechniała się halafska ceramika, a w niektórych miejscach mieszkańcy wiosek zaczęli składać do ziemi spalone szczątki swoich zmarłych. Kolejne etapy rozwoju pradziejowych społeczności Syrii wiązały się już z chalkolitem i wpływami mezopotamskiej kultury Ubaid.
Na obszarze Lewantu osady takie jak Byblos, Ugarit, czy Jerycho były nieprzerwanie zasiedlone pomiędzy VII a IV tys. przed Chr. Strefę śródziemnomorską oraz centralny i południowy Lewant zdominowała kultura Jarmuk. Jej osiedla, takie jak Byblos, czy Sha’ar Hagolan (20 ha) osiągały spore rozmiary. Jej twórcy byli rolnikami i pasterzami wytwarzającymi naczynia ceramiczne i krzemienne narzędzia (m. in. wkładki sierpowe i groty strzał), a także figurki gliniane i wyroby kamienne. Na południe od obszaru zajmowanego przez kulturę Jarmuk rozwijała się kultura Jerycho IX sięgająca Pogórza Judei i rejonu Morza Martwego. Pozostałością jej osadnictwa są nagromadzenia jam zasobowych i okrągłe budynki mieszkalne. Na równinie nad Morzem Śródziemnym, na zachód od ziem zajmowanych prze kulturę Jerycho IX rozwijała się tzw. kultura Nizzanim. Znaleziska wskazują, że była to kultura koczowniczych pasterzy. Neolityczni mieszkańcy Lewantu byli nadal w przeważającej większości rolnikami i pasterzami. Zaczęli oni wykorzystywać mleko i wełnę oraz używać radła. Już w okresie chalkolitu mieszkańcy Lewantu zaczęli uprawiać drzewa oliwne (Olea europaea). Wprowadzenie do użytku ceramiki przy jednoczesnym spadku znaczenia krzemienia jako surowca do wytwarzania narzędzi oznaczało poważną zmianę codziennego życia i wykorzystywanych technologii. Mieszkańcy Lewantu zaczęli także budować solidniejsze spichlerze i kopać studnie. Kolejny etap rozwojowy kultur Lewantu związany jest już z okresem wczesnego chalkolitu (ok. 5800-5300 lat przed Chr.). Południową część Lewantu zajęła tzw. kultura Wadi Rabah, a północ objęta została oddziaływaniami kultury Halaf, której naczynia ceramiczne zostały odkryte na niektórych stanowiskach. Choć nadal istniały spore osiedla, to mieszkańcy Lewantu porzucili wiele tradycji z okresu ceramicznego neolitu. Zaadaptowali formy ceramiki i pociski do proc charakterystyczne dla kultury Halaf. Zaczęli używać płaskich pieczęci i wytwarzać płaskie przedstawienia kobiet oraz figurki zwierząt. Wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego prowadził morski szlak, którym rozchodziły się wyroby obsydianowe (zwłaszcza rdzenie). Dalekosiężna wymiana obsydianu odrodziła się po przerwie przypadającej na czasy ceramicznego neolitu.
Kultury neolityczne znające ceramikę rozwijały się także w Anatolii, około 7000-5800 lat przed Chr. Charakteryzowały się ustabilizowanym osadnictwem, a podstawą utrzymania ich twórców było rolnictwo. Południowo-zachodnia Anatolia była mocno powiązana kulturowo z obszarami Syrii i północnej Mezopotamii. Małe grupy rolników stopniowo rozprzestrzeniały się i osiedlały w różnych miejscach w Azji Mniejszej, zajmując kolejne tereny pod uprawę. Ich osady były zbiorami ciasno upakowanych domów z cegły mułowej, budowanych na planie prostokąta. Jedną z największych osad było oczywiście Çatalhöyük na Równinie Konya, zamieszkane w okresie 7500-6400 lat przed Chr. W tym czasie neolityczne społeczności wędrowały z gór Taurus i środkowej Anatolii na zachód i północ, ku wybrzeżom Morza Egejskiego, Morza Marmara i Morza Czarnego. Ruch migracyjny był dość intensywny i prowadził szlakiem lądowym przez Płaskowyż Anatolijski i szlakiem morskim wzdłuż wybrzeża Azji Mniejszej. Osady neolitycznych rolników (Ege Gübre, Ulucak, Yeşilova, Çukuriçi Höyük, Latmos-Beşparmak) pojawiły się na wybrzeżach Morza Egejskiego. Gęsto zasiedlone zostały także obszary położone nad Morzem Marmara. Rozwijała się tam kultura Fikirtepe (od ok. 6400 lat przed Chr.). Niektóre jej stanowiska odkryte w rejonie Istambułu znajdują się pod wodą, gdyż zostały zalane przez holoceńskie transgresje morskie. Na jednym z nich, znanym pod nazwą Yenikapi odkryto świetnie zachowane drzewa, drewniane strzały i włócznie, a także figurki i pochówki na drewnianych platformach. Pod koniec VII ntys. Przed Chr. w Anatolii zaczęła się upowszechniać czerwona ceramika zdobiona malowanymi motywami. W centralnej i południowo-wschodniej części Azji Mniejszej osady stawały się coraz większe. Pojawiła się hierarchiczna struktura osadnictwa, z punktami centralnymi i mniej ważnymi osiedlami. Zaczęto używać pieczęci. Rozwinęła się metalurgia i wytwarzanie dużych rzeźb statuarycznych oraz naczyń z obsydianu. Do południowo-wschodniej Anatolii dotarły wpływy kultury Halaf. Jej duże osiedla znane są m. in. z Tepecik i Tülintepe. Na obszarze halafskiego osiedla Domuztepe odkryto jamę z licznymi szczątkami zwierzęcymi ludzkimi, które ujawniły ślady wskazujące na rytualny kanibalizm. Domuztepe było jednocześnie centrum produkcji paciorków, pieczęci oraz naczyń kamiennych i obsydianowych. W środkowej części Anatolii nadal rozwijały się duże osady takie jak Hacılar czy Çatalhöyük. We wschodniej części centralnej Anatolii rozwijały się osady związane z eksploatowanymi tu złożami obsydianu. W tym samym czasie zachodnia Anatolia zdominowana była przez małe wioski neolitycznych rolników. Na zachód cały czas napływali osadnicy, zasiedlający półwysep aż po brzegi Morza Egejskiego. W aluwialnych dolinach rzek spływających do wód tego morza powstawało teraz coraz więcej rolniczych osad.
W kolejnych stuleciach neolityczna gospodarka i związany z nią tryb życia rozprzestrzeniał się coraz dalej od miejsc, w których narodziło się rolnictwo. To właśnie z obszaru zachodniej Anatolii wyszły ruchy migracyjne, dzięki którym rolnicze kultury neolitu pojawiły się na kontynencie europejskim. Pierwsze udomowione gatunki roślin (pszenica i jęczmień) i zwierząt (owce, kozy i bydło) w Europie pochodziły z Bliskiego Wschodu. Przybyły one wraz z osadnikami z tamtej części Świata. Jeszcze przed migracją rolników ze wschodu istniały intensywne kontakty pomiędzy mieszkańcami wybrzeży Anatolii, wysp Morza Egejskiego oraz Peloponezu i Tesalii. Ludzie z obydwu brzegów (azjatyckiego i europejskiego) przemierzali wody Morza Egejskiego poszukując obsydianu występującego na wyspach oraz ławic tuńczyków. Pierwsze ślady pobytu neolitycznych rolników w Europie pochodzą z okolic Knossos na Krecie i z jaskini Franchthi na Peloponezie i są datowane na początek VII tys. przed Chr. Wiąże się je jeszcze z neolitem preceramicznym. W jaskini Franchthi znaleziono pozostałości roślin uprawnych (pszenicy i strączkowych) oraz udomowionych zwierząt (owiec i kóz), świadczące o tym, że jej mieszkańcy byli przez jakiś czas rolnikami. Są to jednak ślady stosunkowo krótkotrwałego pobytu wczesnych rolników w tym miejscu, po których nastąpiła dłuższa przerwa w zasiedleniu. Być może pierwsza próba kolonizacji Europy przez ludy neolityczne była nieudana. Nad Morzem Marmara i w zachodniej Anatolii pierwsze osady rolnicze pojawiły się dopiero pod koniec VII tys. przed Chr. Dopiero pod koniec tego tysiąclecia gęste osadnictwo rolnicze pojawiło się w południowo-wschodniej Anatolii i nad Morzem Marmara. Mogło być ono punktem wyjścia dla migracji w kierunku zachodnim i północnym, przez Morze Egejskie do Grecji i na Półwysep Bałkański. Badacze zajmujący się początkami neolitu w Europie nakreślili kilka hipotetycznych scenariuszy rozprzestrzenienia się rolnictwa na obszarze tego kontynentu. Scenariusz migracyjny wskazuje na wędrówkę i osiedlanie się populacji rolników z Anatolii na obszarze Europy. Inny model zakłada przejmowanie idei rolnictwa oraz roślin uprawnych i zwierząt hodowlanych przez miejscowych łowców-zbieraczy na skutek kontaktów z rolnikami. Istnieje także hipoteza zakładająca, że przybywające z południa grupy rolników integrowały się i łączyły z zamieszkującymi Europę populacjami mezolitycznymi. Badania archeogenetyczne wykazały, że najbardziej prawdopodobny jest scenariusz migracji małych grup neolitycznych rolników z Bliskiego Wschodu do Europy. Genom współczesnych Europejczyków zawiera sporo materiału genetycznego tych osadników z południa. Jego udział jest największy w południowo-wschodniej Europie i zmniejsza się wraz z przesuwaniem się na zachód i północ. Wskazuje to na kierunek migracji z Bliskiego Wschodu. Z Bliskiego Wschodu pochodzi też europejskie bydło, owce i kozy, oraz większość roślin uprawnych. Rolnictwo przyniosły zatem do Europy niewielkie grupy neolitycznych rolników z Bliskiego Wschodu, którzy przynieśli ze sobą zboża, rośliny strączkowe i zwierzęta hodowlane, a także stałe budownictwo i osadnictwo, ceramikę, ozdoby i nowe narzędzia kamienne. Wszystkie te elementy były egzotyczną nowością dla mezolitycznych łowców i zbieraczy zamieszkujących kontynent europejski. Rolnictwo mogło się rozprzestrzeniać m. in. dzięki kontaktom obu społeczności i przyjmowaniu przez miejscowych elementów kultury nowych przybyszów. Wraz z pierwszymi rolnikami w Europie pojawił się nowy sposób życia i nowe zajęcia ludności, nieznane dotychczasowej, mezolitycznej populacji kontynentu. Nowi przybysze byli zupełnie nową społecznością, zorganizowaną w odmienny sposób niż łowcy-zbieracze. Przynieśli z sobą także nowe wierzenia religijne, nowy zestaw symboli i rytuałów, ideologie i nowy sposób postrzegania świata, charakterystyczny dla rolników. Rozprzestrzenianie gospodarki rolniczej wiązało się zarówno z wypieraniem mezolitycznych populacji z zajmowanych przez nie obszarów, jak i z adaptacją mezolitycznych łowców-zbieraczy do nowego sposobu życia. Warto pamiętać, że neolityzacja Europy była złożonym procesem, który zakładał nie tylko migrację i osiedlanie się nowych populacji, ale także interakcję ze starszymi populacjami i przejmowanie nowych rozwiązań w dziedzinie gospodarki i kultury. Około 7000-6500 lat przed Chr. pierwsi rolnicy z Bliskiego Wschodu pojawili się na obszarach dzisiejszej Grecji i Bułgarii. Morze Egejskie nie było dla osadników barierą, bo już wcześniej przekraczano je wielokrotnie w obydwie strony. Mezolityczne społeczności Grecji musiały wielokrotnie kontaktować się z neolitycznymi rolnikami Anatolii, np. w czasie morskich wypraw w poszukiwaniu obsydianu i ławic ryb. Najwcześniejsze osadnictwo neolityczne pojawiło się na kilku stanowiskach w Tesalii, na Krecie i na Peloponezie. Migracja pierwszych rolników z Anatolii drogą morską była najprawdopodobniej zaplanowana i była konsekwencją wcześniejszych kontaktów z zachodnimi brzegami Morza Egejskiego. Osady pierwszych rolników, którzy osiedlili się w Europie powstały w takich miejscach jak Sesklo (ok. 6455 lat przed Chr.), Argissa (ok. 6390 lat przed Chr.), Achilleion, Nea Nikomedeia, Dimini i Sesklo w Tesalii. Tutejsza żyzna równina zasilana przez rzeki sprzyjała rozwojowi rolnictwa. Wkrótce obszar egejski zapełnił się wioskami wczesnych rolników liczącymi od stu do kilkuset mieszkańców. Wiele z tych osad przetrwało przez kilka tysięcy lat, aż do epoki brązu. Długotrwałe osadnictwo w tych samych miejscach doprowadziło do powstania pagórków złożonych z warstw archeologicznych (gr. magoulas), podobnych do bliskowschodnich tellów. Osady Wczesnoneolityczne w Tesalii były bardzo liczne. Lokowano je u podnóża wzgórz, na nizinach lub blisko źródeł wody. Mieszkańcy rolniczych osad uprawiali pszenicę i jęczmień oraz rośliny strączkowe. Hodowali bydło, owce i kozy. Byli w zasadzie samowystarczalni pod względem żywnościowym. Sami wytwarzali swoją żywność i naczynia ceramiczne. Mimo to kontakty między poszczególnymi wioskami były intensywne. W razie nieurodzaju ratowały życie, a w normalnych czasach pozwalały zyskać dostęp do poszukiwanych surowców. Osadnicy utrzymywali też kontakty ze zbieracko-łowieckimi grupami żyjącymi w okolicy. W najstarszych warstwach neolitycznych stanowisk Tesalii nie zachowały się ślady budowli mieszkalnych, W późniejszym okresie wznoszono tu domy z drewna, gliny i cegły mułowej, czasem na kamiennych fundamentach, Były one wznoszone na planie prostokąta i miały dwuspadowe dachy. Niektóre domy były zaopatrzone w ganki, apsydy i pomieszczenia służące jako spichrze. Wewnętrzne ściany domostw pokrywano gipsową zaprawą i malowano. Poza domami lokowano piece kuchenne, chlebowe i garncarskie. Czasem w osadach wznoszono budynki o charakterze sanktuarium. W jednym z takich budynków odkrytym na stanowisku Achilleion odnaleziono wiele figurek glinianych. Neolityczni mieszkańcy Tesalii grzebali swych zmarłych pod podłogami domów lub na oddzielnych cmentarzyskach. Narzędzia wykonywali z lokalnego krzemienia, bądź z obsydianu sprowadzanego wyspy Melos. Wytwarzali ręcznie lepioną, jednobarwną, lub malowaną w różnorodne wzory ceramikę, a także figurki gliniane i marmurowe przedstawiające postacie ludzkie (zwłaszcza kobiece). Gospodarka wczesnych neolitycznych rolników Tesalii opierała się na zbiorze pszenicy, jęczmienia, soczewicy, ciecierzycy, wyki, fig, migdałów, gruszy, oraz na hodowli owiec, kóz, świń i bydła. Zwierzęta hodowano głównie dla mięsa.
Rozprzestrzenianie się neolitycznej gospodarki w południowo-wschodniej Europie następowała stopniowo. Około 6400 lat przed Chr. nad Morzem Marmara, w Tracji, Tesalii i Macedonii zaczęły się pojawiać osady pierwszych rolników. Nowy styl życia upowszechniał się zarówno drogą migracjo grup rolników, jak i akulturacji miejscowych łowców zbieraczy. Niebawem wspomniane obszary Tesalii, Macedonii i Tracji pokryły się siecią rolniczych wiosek, z których każda liczyła około 100 mieszkańców. Na nowo zasiedlonych obszarach gęstość zaludnienia sięgała już 30 osób na kilometr kwadratowy. Przybysze z Anatolii przynieśli ze sobą nowe technologie, organizację społeczną i zwyczaje. Neolityczna gospodarka rolnicza powoli wędrowała na północ wraz z osadnikami. Około 6100 lat przed Chr. ten ruch w kierunku północnym zatrzymał się na jakiś czas w północnej Macedonii. Wyjście poza region egejski oznaczało dla neolitycznych rolników wkroczenie na obszary umiarkowanej strefy klimatycznej Europy, gdzie klimat był chłodniejszy, a krajobraz zdominowany przez gęste lasy. Było to środowisko różne od płaskowyżów Anatolii, egejskich wysp i wybrzeży oraz równin i wzgórz Bliskiego Wschodu. Jego kolonizacja wymagała nowych przystosowań i umiejętności, które musiały sobie przyswoić grupy kolonizatorów. Wkroczyły one na naddunajskie równiny i tereny Gór Dynarskich oraz Karpat. Wyszły ze strefy śródziemnomorskiej, wchodząc na trudniejsze w zagospodarowaniu obszary klimatu umiarkowanego. Ta faza ekspansji neolitycznych rolników sięgnęła terenów rozciągających się pomiędzy Tracją na południu i doliną środkowego Dunaju (aż do dzisiejszej Słowacji) na północy. Ruch z południa na północ był dość powolny i trwał około 1000-1200 lat. Odbywał się on drogą bliskich, powolnych migracji małych grupek osadników. Osadnicy wkraczali na żyzne ziemie aluwialne i gleby wykształcone na lessach. Nowe tereny obfitowały w surowce krzemienne, poznawane od niedawna metali (miedź i złoto), glinę, oraz bogate pastwiska. Mieszkańcy pierwszych neolitycznych osad na Półwyspie Bałkańskim i w dolinie Dunaju zaliczani są przez współczesnych badaczy do kręgu kultur z ceramiką malowaną (prowincja bałkańsko-dunajska z ceramiką malowaną). Były to kultury Karanowo, Czawdar-Kremikovci, Anzabegowo-Vršnik, Kolsh, Starčevo, Cris i Körös, rozwijające się w okresie 6300/6000-4500 lat przed Chr.. Jeszcze przed główną fazą ekspansji neolityczni osadnicy z Grecji penetrowali obszar Bałkanów, np. w poszukiwaniu krzemienia z terytorium dzisiejszej Bułgarii. Osadnictwo pierwszych rolników docierało powoli dolinami Styrmenu i Wardaru na północ, do Macedonii i Bułgarii, a następnie do Oltenii i Transylwanii. Osadnicy nie tracili związku z terenami, z których przybyli, o czym świadczą znaleziska egejskiego obsydianu. Nowi osadnicy przynieśli ze sobą rośliny uprawne i zwierzęta hodowlane z Anatolii i obszaru egejskiego, a także nowe elementy kultury materialnej (ręcznie lepioną ceramikę malowaną białą farbą w geometryczne wzory, figurki gliniane, kościane łyżki, pieczęcie stemplowe, oprawy sierpów wykonane z poroża). Zakładali spore osiedla długotrwale zasiedlone (telle) i osady płaskie. Na początku chętnie zakładano osady na terasach rzecznych, złożone z domów na planie prostokąta wznoszonych z suszonej cegły lub z gałęzi i plecionki pokrywanej gliną. Gospodarka tych osad była oparta o uprawę pszenicy i jęczmienia o raz hodowlę owiec, kóz i bydła. Obok domów znajdowały się jamy, z których wybierano glinę do naprawy ścian. Bałkańscy rolnicy grzebali swoich zmarłych pod domami, z niewielką ilością darów grobowych. Swoje narzędzia wytwarzali z krzemienia, oraz obsydianu, pochodzącego najczęściej z obszaru dzisiejszych Węgier i Słowacji. Wyrabiali gładzone siekiery kamienne używane do obróbki drewna. Zajmowali się też wytwarzaniem glinianych figurek przedstawiających ludzi i zwierzęta, a także naszyjniki wykonane z paciorków z muszli rodzaju Spondylus. Około 5500 lat przed Chr. na obszarze Bałkanów pojawiła się kultura Vinča (winczańska), a wraz z nią nowe struktury osadnicze, nowe sposoby eksploatacji środowiska i zdobienia ceramiki. Zaczęto wytwarzać ceramikę ozdabianą ornamentami rytymi, a nie malowaną jak dotychczas. Pojawiły się długotrwale zasiedlone osady w typie bliskowschodnich tellów, na których kolejne fazy zasiedlenia powodowały narastanie pagórków złożonych z nawarstwień dawnych budowli i pozostałości osadnictwa (np. Karanowo, Gomolava, Selavac, Opovo, Vinča). Osady kultury winczańskiej zabudowywano długimi domami o konstrukcji słupowej i budynkami glinianymi. Często stawiano równoległe rzedy domów. Wiel osad zajmowała znaczną powierzchnię, dochodzącą do 9-20 ha, a nawet do 50 ha. Ich mieszkańcy wytwarzali swoje kamienne narzędzia z surowców pozyskiwanych lokalnie. Uprawiali zboża i wypasali bydło w dolinach rzek. Wyrabiali duże ilości glinianych figurek antropomorficznych. Wznosili także specjalne, centralnie usytuowane w osadach budowle, które służyły jako miejsca kultu (świątynie). Znane są związane z kultem religijnym skarby różnych przedmiotów, zawierające figurki gliniane i marmurowe, bransolety z muszli Spondylusa, a nawet tabliczki gliniane ze znakami uważanymi przez niektórych badaczy za protopismo (tak jak w depozycie z Tartarii w Rumunii). Badacze przypuszczają, że w kulturze Vinča mogła istnieć odrębna grupa kapłanów, zajmująca się wyłącznie kultem religijnym. Pierwsi rolnicy na obszarach bałkańskich i naddunajskich pozostawali w stałych kontaktach z miejscowymi grupami mezolitycznych łowców-zbieraczy. Wymieniali z nimi różne cenne przedmioty, takie jak surowce do wytwarzania narzędzi, np. krzemienie, obsydiany, kwarcyty i radiolaryty. Pochodziły one z Bułgarii, Transylwanii, północnych Bałkanów, Węgier i Słowacji. Najlepsze surowce kamienne wykorzystywane przez wczesnych neolitycznych bałkańskich rolników pochodziły z wymiany z lokalnymi łowcami-zbieraczami. Ludność neolitycznej kultury starczewsko-kriskiej (Starčevo-Cris) zaczęła eksploatować bałkańskiej rudy miedzi. Jednym z obszarów południowo-wschodniej Europy obfitujących w złoża rud metali są centralne Bałkany i Serbia. Już w okresie środkowego neolitu ludzie związani z kulturą starczewsko-kriską używali sporej ilości przedmiotów z miedzi, przede wszystkim paciorków i innych ozdób. Już pod koniec VI i na początku V tys. przed rozpoczęto wydobycie rud miedzi w Rudnej Glavie na zboczu góry Oknji. Pozostałości prehistorycznej kopalni odkryto już w epoce nowożytnej w trakcie eksploatacji tutejszych złóż. Występują tu głównie rudy żelaza, a obok nich ruda miedzi w postaci chalkopirytu. Jego złoże jest pokryte czapą z rudy żelaza o szerokości 20 metrów. Zarejestrowano tu istnienie 32 kopalń z epoki miedzi (eneolitu). Występują w linii ciągnącej się ze wschodu na zachód na północnym zboczu wapiennego masywu górskiego. Wyrobiska nie są do końca szybami we współczesnym znaczeniu tego słowa, ale raczej negatywy żył rudy miedzi, które zostały dokładnie wybrane przez pradziejowych górników, prowadzących roboty tylko tam, gdzie był metal. Na powierzchni widoczne są tylko małe jamy i nieregularne rowy. Ich wielkość zależała od wielkości żył i stopnia ich nasycenia rudą. Pod powierzchnią znajdują się wąskie tunele-chodniki i szczeliny. Kopalnie nie łączą się żadnymi podziemnymi chodnikami, czy szybikami. Górnicy dostosowali swoje metody pracy do warunków geologicznych góry i kształtu złoża składającego się z izolowanych żył. Najpierw usunęli wierzchnią warstwę gleby, by dostać się do skały wapiennej, w której wyraźnie były widoczne zielonkawe żyły. Starali się wydobyć tyle rudy, ile było możliwe, bez konieczności naruszania otaczającego żyły wapienia. Swoją pracę wykonywali za pomocą kamiennych młotów wykonanych z gabra i kilofów z poroża jeleni. Być może pomagali sobie rozpalając ogniska i podgrzewając skałę, choć nie jest to do końca pewne. Worki z urobkiem były wyciągane z kopalń za pomocą sznurów i lin. Wydobytą rudę miażdżono i kruszono na platformach znajdujących się na powierzchni. Po wyczerpaniu złoża kopalnie zasypywano odłamkami skały płonnej. Kopalnie w Rudnej Glavie eksploatowali górnicy należący do wczesnorolniczej kultury starczewsko-kriskiej, a potem do neolitycznej kultury Vinča, która wyspecjalizowała się w wydobyciu miedzi i produkcji z tego metalu charakterystycznych ciężkich siekier, dłut i toporów. W kopalniach i na sąsiednich platformach odkryto fragmenty naczyń należących do kultury winczańskiej. Datowanie radiowęglowe kilofa z poroża znalezione w jednym z szybów wykazało, że początek eksploatacji miał miejsce już około 6080-6010 lat przed Chr. Eksploatowali ją wtedy mieszkańcy osiedla kultury winczańskiej Belovode, leżące w odległości około 50 kilometrów. Kopalnie dostarczały około 250-300 kg rudy rocznie. Około 4600 lat przed Chr. wydobycie w tym rejonie zaczęło upadać.
Neolityczna gospodarka rolnicza rozprzestrzeniła się także z obszaru anatolijskiego i egejskiego w kierunku zachodnim, na wybrzeża Morza Śródziemnego. Drogą morską dotarła do wybrzeży Adriatyku, do Italii, południowej Francji, na Półwysep Iberyjski i wyspy Morza Śródziemnego (Sycylia, Sardynia, Korsyka, Malta), a nawet na atlantyckie wybrzeża dzisiejszej Hiszpanii i Portugalii. W zachodniej części Grecji w VII tys. przed Chr. pojawiła się tzw. ceramika impresso, zdobiona odciskami muszli mięczaków morskich (przede wszystkim sercówki Cardium edule). Z tego obszaru wyszła ekspansja pierwszych ludów rolniczych zasiedlających europejskie wybrzeża Morza Śródziemnego drogą morską. Pierwsi neolityczni koloniści na tym obszarze identyfikowani są z tzw. kulturą ceramiki impresso-cardium (w skrócie kulturą impresso-cardium, nazywaną tak od wspomnianego sposobu zdobienia naczyń ceramicznych odciskami muszli sercówki). Najstarsze znaleziska związane z tą kulturą znane są z położonych na wybrzeżach Morza Śródziemnego jaskiń, gdzie można zaobserwować ciągłość zasiedlenia i przejście od mezolitu do neolitu. Kultura ceramiki impresso-cardium rozwijała się około 6400/6200-4400/4300 lat przed Chr. Rozprzestrzeniała się ona w basenie Morza Śródziemnego w tempie większym niż 1 kilometr na rok. Badacze dyskutują, czy jej ekspansja następowała wyłącznie na zasadzie morskich wędrówek i kolonizacji obszarów nadbrzeżnych, czy również drogą dyfuzji kulturowej, czyli przenikaniem niektórych elementów kultury do miejscowych zbieracko-łowieckich społeczności mezolitycznych. Obecność stanowisk kultury impresso-cardium przede wszystkim w pasie nadbrzeżnym wskazywałaby na morską kolonizację przeprowadzaną przez ruchliwe grupy neolitycznych pionierów. Nowe populacje przemieszczały się drogą morską, zasiedlały wybrzeża i przynosiły na kolejne obszary nową gospodarkę wytwórczą, oraz związane z nią elementy kultury materialnej. Badania genetyczne wskazują, że małe grupy wczesnych, neolitycznych osadników na Półwyspie Iberyjskim pochodziły z Bliskiego Wschodu i innych krajów na wybrzeżach śródziemnomorskich. Dowodzą one także, że następowała ograniczona wymiana genetyczna pomiędzy neolitycznymi przybyszami, a miejscowymi populacjami mezolitycznych łowców-zbieraczy. Przybysze sprawnie organizowali ekspedycje morskie na tratwach i łodziach, transportując droga morską grupy ludzi wraz z ich żywym inwentarzem i należącymi do nich przedmiotami na odległość większą od 100 km. Takie wyprawy liczyły co najmniej kilkanaście jednostek pływających załadowanych ludźmi, ich dobytkiem i zwierzętami. Aby założyć nową osadę potrzebna grupa co najmniej 40 osób różnej płci i wieku, wraz z zapasem nasion roślin uprawnych na najbliższe półtora roku (tzn. ziarna siewnego i konsumpcyjnego) oraz minimalną liczbą zwierząt hodowlanych zdolnych do rozrodu. Oznaczało to ładunek o minimalnej masie 15-20 ton. Podróże morskie i skuteczna kolonizacja wymagały też podtrzymywania kontaktów drogą utrzymywania stałych połączeń morskimi szlakami komunikacyjnymi, prowadzącymi wzdłuż wybrzeży i pomiędzy wyspami. W północnej części zachodniego basenu Morza Śródziemnego neolityczne osadnictwo rozprzestrzeniało się dzięki żegludze kabotażowej na krótkie dystanse i dzięki wędrówkom stosunkowo niewielkich grup ludzkich podróżujących na dystansach 15 km rocznie. Mogły się one poruszać łodziami dłubankami takimi jak ta 10-metrowa jednostka, której dobrze zachowane pozostałości pochodzące sprzed 5500 lat przed Chr. odkryto na obszarze zatopionego osiedla nadjeziornego La Marmotta w okolicach Rzymu. Jak wykazały eksperymenty archeologiczne taką jednostką można było bez problemu przepłynąć z Sycylii do Portugalii. Pionierzy rolnictwa i stałego osadnictwa cały czas posiłkowali się polowaniami na zwierzęta morskie i połowem tryb i cały czas utrzymywali bliskie kontakty z populacjami mezolitycznymi uprawiającymi gospodarkę przyswajającą. Dwie populacje krzyżowały się i prowadziły wymianę dóbr. W wielu przypadkach następowało wchłonięcie lokalnych mezolitycznych populacji przez szybko mnożące się grupy neolitycznych rolników. Ludność kultury ceramiki impresso-cardium dotarła najpierw drogą morską do wschodnich wybrzeży Morza Adriatyckiego i na wyspy Dalmacji. Ślady jej obecności odkryto w jaskiniach na wybrzeżu i w sąsiadujących z nim górach (np. jaskinia Črvena Stijena w Czarnogórze). Zakładała ona także osady otwarte. Na wielu stanowiskach odkryto obok ceramiki impresso-cardium, także makrowiórowe narzędzia krzemienne oraz ślady uprawy zbóż i hodowli zwierząt. Na innych wspomniana ceramika występuje w sąsiedztwie typowo mezolitycznych wyrobów krzemiennych, bez śladów adaptacji rolnictwa i hodowli. Na obszarze Dalmacji ludność kultury impresso-cardium weszła w kontakt z wczesnymi rolnikami z kręgu kultur z ceramiką malowaną. Osadnicy kultury ceramiki impresso-cardium dotarli następnie przez wody Morza Jońskiego i Adriatyku do południowej części Półwyspu Apenińskiego i na Sycylię (około 6000 lat przed Chr.).m Wywierali oni znaczny wpływ na miejscowych zbieraczy i łowców mezolitycznych, którzy żyli dotąd głównie ze zbieractwa małży i ślimaków nadmorskich. Zaadaptowały one m. in. użycie ceramiki, o czym świadczą znaleziska z sycylijskich jaskiń Uzzo, Arene Candide i Praia a Mare. Na Sycylii i w Apulii (Równina Tavoliere) powstały w VI tys. przed Chr. pierwsze duże stałe osiedla wczesnych rolników, otoczone koncentrycznymi rowami i fosami. Na tych obszarach osiedlali się także neolityczni rolnicy z basenu Morza Egejskiego, którzy posługiwali się ceramiką malowaną. Osada wczesnych rolników z Coppa Nevigata powstała już około 7000-6800 lat przed Chr. Osadnictwo kręgu kultur impresso-cardium rychło pojawiło się także na wybrzeżach Sycylii oraz południowej i środkowej Italii. Miejscowa ludność mezolityczna integrowała się z przybyszami, lub była zmuszona do imigracji na inne obszary. Na obszarze wschodniej Sycylii pojawiła się na skutek migracji nowych przybyszów kultura Stentinello, która zajęła obszary nadmorskich równin. Osady rolników otoczone były rowami. Pojawiły się także pierwsze na wyspie budowle megalityczne. Na obszarze środkowej Italii oddziaływanie rolników-kolonizatorów na miejscowe grupy mezolityczne prowadziło do powstania społeczności o mieszanej gospodarce rolniczo-przyswajającej. Zamieszkiwały one sezonowe osady i przenosiły się często z miejsca na miejsce Na obszarach doliny Padu, na skraju Alp Nadmorskich i w południowej Francji opór przed przyjmowaniem nowego stylu życia był większy i wśród osad rolników nadal żyli ludzie zajmujący się głównie polowaniami, zbieractwem i rybołówstwem. Tylko niektóre mezolityczne społeczności w sposób wybiórczy przyjmowały nowe sposoby zdobywania pożywienia takie jak wysiewanie zbóż, czy hodowla kóz i owiec, o czym świadczą znaleziska z jaskini Aberadour, czy Grotte de Gazel, Azzura Cave i Château-Les-Martigues na południowym wybrzeżu Francji. W VI tys. przed Chr. lokalne grupy neolityczne egzystowały już na Nizinie Padańskiej i na Pogórzu Alpejskim. Na obszarze Ligurii były widoczne wpływy kręgu kultur impresso-cardium, a miejscowa ludność mezolityczna zamieszkująca takie jaskinie jak Arene Candide zaczęła hodować owce i kozy i używać naczyń ceramicznych. Pierwsze grupy rolników z ceramiką impresso-cardium pojawiły się w południowej Francji już ok. 5900-5500 lat przed Chr. Tutaj także grupy mezolityczne trzymające się gospodarki przyswajającej żyły obok rolników, przyswajając tylko niektóre elementy nowego sposobu życia. Ludność kultury ceramiki impresso-cardium zakładała w południowej Francji głównie obozowiska jaskiniowe, lub niewielkie osady otwarte, zabudowane okrągłymi domami. Dalej na zachód ludność kultury impresso-cardium wędrowała drogą morską, wzdłuż wybrzeży Półwyspu Iberyjskiego, na które dotarła około 5500-5400 lat przed Chr. W bogatych środowiska u ujścia większych rzek nadal żyli tu mezolityczni łowcy i zbieracze, ale pierwsi rolnicy zakładali już swoje obozowiska jaskiniowe, osady otwarte i uprawy typu ogrodowego na innych odcinkach wybrzeża. Tutaj także mezolityczne mobilne grupy wybiórczo przejmowały niektóre elementy rolnictwa i hodowli. Na obszarze Mesety Iberyjskiej osadnictwo neolityczne pojawiło się około 5000 lat przed Chr. Meseta była rzadko zasiedlona, ze względu na surowe warunki naturalne. Dopiero ustabilizowanie gospodarki rolniczej przyniosło w tym regionie większy rozwój osadnictwa. Na Sardynię i Korsykę pierwsze grupy rolników dotarły w VI tys. przed Chr. Ominęły one jednak archipelag Balearów, zasiedlony dopiero w IV tys. przed Chr. Pierwsi rolnicy wyprawiali się daleko na północ, w głąb Andaluzji, poszukując zwierzyny łownej i pastwisk dla swoich stad. Pozostawili po sobie malowidła naskalne, ukazujące na początku wzory geometryczne, a później (już w V tys. przed Chr.) także sceny związane z rolnictwem, hodowlą i zbieractwem. W VI tys. przed Chr. (ok. 5500-5400 lat przed Chr.) ludność kultury impresso-cardium dotarła na wybrzeża atlantyckie Portugalii, gdzie żyły ludy mezolityczne zajmujące się głównie zbieractwem morskim i rybołówstwem. Najwcześniejsze osady rolników były tu rozporoszone i powstawały na skrawkach wybrzeża uprzednio opuszczonych przez łowców-zbieraczy. Znaleziska wskazują na szybka kolonizację i utwierdzenie neolitycznej gospodarki w wielu punktach portugalskiego wybrzeża. Miejsca zasiedlone przez rolników kultury impresso-cardium były oddzielone od siebie obszarami, na których żyła ludność mezolityczna polegająca cały czas na przyswajającej gospodarce. Mezolityczni łowcy nie przejmowali tutaj elementów kultury przybyszów, choć kontakty między obydwiema społecznościami i wymiana surowców oraz żywności, oraz mieszane związki musiały istnieć. Pierwsi neolityczni przybysze kolonizujący śródziemnomorskie i atlantyckie wybrzeża Europy czynili to bez większych konfliktów, a kontakty z miejscowymi grupami mezolitycznymi były dosyć ograniczone. Rolnicy, żeglarze i osadnicy kultury impresso-cardium używali na co dzień swojej charakterystycznej ceramiki zdobionej odciskami muszli mięczaków morskich. Wytwarzali także liczne narzędzia z kości i rogu (np. łyżki i spatule). W osadach nadjeziornych odkryto także zachowane w wilgotnym środowisku przedmioty z drewna i włókien organicznych: oprawy sierpów i cioseł, kopaczki, łuki, strzały i koszyki. Ozdoby wytwarzano z muszli, zwierzęcych kości i zębów, różnych rodzajów skał i minerałów. Surowce kamienne do wytwarzania narzędzi (np. krzemień z Alp i Apeninów) były pozyskiwane daleko od miejsc zasiedlonych przez ludność kultury impresso-cardium i mogły docierać do niej drogą wymiany. Ci wcześni rolnicy wybrzeży Morza Śródziemnego uprawiali pszenicę, jęczmień, groch, soczewicę i bób. Nie gardzili także zbieranymi w lesie orzechami i owocami i upolowaną zwierzyną. Hodowali głównie bydło, owce i kozy. Zamieszkiwali głównie obozowiska jaskiniowe i wioski złożone z ciasno skupionych chat. Istniały także większe osady otoczone rowami i osiedla nadjeziorne umieszczone na platformach posadowionych na palach wbitych w nadbrzeżny grunt lub dno zbiornika. Największe osady mogły liczyć nawet kilkuset mieszkańców, mniejsze kilkudziesięciu. Wraz pierwszymi rolnikami, około 5500-5400 lat przed Chr. na terenie Hiszpanii pojawiły się pierwsze monumentalne budowle. Na stanowisku Mas d’Is odnaleziono pozostałości zespołu wielkich, koncentrycznych rowów z tego okresu, służących celom rytualnym. Ich wykopanie wymagało sporej pracy całej, licznej społeczności. Ludzie kultury ceramiki impresso-cardium grzebali swych zmarłych w jaskiniach i pod nawisami skalnymi, które nie były miejscami zamieszkania. Około 4000 lat przed Chr. w regionie śródziemnomorskim zaczęto wznosić coraz liczniejsze budowle megalityczne (dolmeny, grobowce korytarzowe i katakumbowe, menhiry, kromlechy, aleje menhirów), służące jako miejsca pochówku zmarłych lub sanktuaria. Były one wznoszone z wielkich kamieni bez użycia zaprawy, wysiłkiem całych społeczności. Być może ich popularność miała związek z pojawieniem się elit społeczności neolitycznych, które mogły zorganizować prace na tak wielką skalę i miały do dyspozycji odpowiednie środki. Od około 3500/3600 lat przed Chr. zaczęto wznosić wielkie świątynie i grobowce megalityczne na Malcie (Hal Saflieni, Ggantija, Tarxien i in.). Wiele megalitycznych grobowców mieściło szczątki większości zmarłych członków danej społeczności (nieraz odnajduje się tysiące szkieletów), ale niektóre były przeznaczone jedynie dla członków niektórych rodów i przedstawicieli elity. Świątynie na Malcie mogą być związane z istnieniem na tej wyspie swego rodzaju kasty kapłańskiej. Wczesna ludnośc neolityczna w krajach śródziemnomorskich zaczęła także eksploatować miejscowe złoża krzemienia metodami górniczymi. Jedne z najstarszych kopalń krzemienia w Europie znajduje się w Casa Montero na Półwyspie Iberyjskim. Casa Montero to stanowisko archeologiczne położone na przedmieściach Madrytu. Znajduje się ono na zboczu doliny rzeki Jarama, w pobliżu rzeki Henares. Zajmuje powierzchnię około 6-8 hektarów. Casa Monetro jest położone na obszarze Basenu Madryckiego, na południe od gór Sierra de Guadarrama. Jest to teren obfitujący w różne surowce naturalne, m. in. w opale i krzemienie, które można znaleźć w mioceńskich glinach i dolomitach. Tutejsze złoża krzemienia leżą głęboko pod powierzchnią ziemi, na czterech odrębnych poziomach. Powstały na skutek rekrystalizacji opali i starzenia się minerałów ilastych, zwanych smektytami. Powstały w ten sposób krzemień charakteryzował się świetną łupliwością i bardzo dobrze nadawał się do obróbki. Neolityczni górnicy mogli tu znaleźć surowiec dobrej jakości, doskonale nadający się do wyrobu narzędzi. Około 5300-5200 lat przed Chr. neolityczni rolnicy rozpoczęli eksploatację miejscowych złóż krzemienia. Kopali w podłożu głębokie, pionowe szyby by dostać się do poszczególnych poziomów eksploatacji krzemienia. Archeologom udało się odkryć aż 3794 szyby. W niektórych wypadkach kopano także otwarte jamy, by dostać się do złóż płytko położonych krzemieni. Szyby były zazwyczaj bardzo wąskie (ok. 1,15 m średnicy) i mogły ledwie pomieścić jedną osobę. Ich głębokość wahała się od 4,74 m do 9,26 m. Mała średnica pionowych wyrobisk zabezpieczała je przed zawaleniem i pozwala zminimalizować wysiłek wkładany w ich drążenie. Stopnie i półki wyryte w ścianach szybów ułatwiały górnikom wchodzenie i wychodzenie. Ślady pali wbitych wokół wylotów szybów świadczą o istnieniu prostych urządzeń służących do wyciągania urobku na powierzchnię (w rodzaju liny zaczepianej o leżąca belkę). Poszczególne kopalnie były eksploatowane prawdopodobnie przez niewielkie zespoły górników, składające się z 2 osób: pracującego na przodku i wyciągającego urobek na powierzchnię. Głównymi narzędziami były kwarcytowe otoczaki zbierane na pobliskich terasach rzecznych. Używano także krzemiennych klinów i kilofów. Kiedy górnicy docierali do poziomu, na którym znajdowały się konkrecje krzemienne, drążyli niewielkie boczne nisze, by wydobyć surowiec. Czasem prowadzono eksploatację poszerzając średnicę szybu. Na dnie jednej z kopalń wydrążono kilkupoziomowe, niskie wyrobiska i komory. Czasami kopano płytkie szyby o głębokości ok. 1,2-1,6 m, które służyły wykrywaniu nowych złóż krzemienia. Kiedy nie natrafiano na surowiec, porzucano je. Po wydobyciu konkrecji na powierzchnię, poddawano je obróbce w pobliżu kopalń. Na polu górniczym pozostały wielkie ilości wydobytego urobku, skały płonnej i odpadków produkcyjnych. Z tutejszego krzemienia produkowano przede wszystkim krępe, krótkie wióry, służące do wytwarzania ostrzy narzędzi (np. sierpów), a także odłupki. Górnicy i krzemieniarze pozostawili po sobie w Casa Montero nie tylko kopalnie, ale także dużą ilość ceramiki, narzędzi kamiennych, kości i innych przedmiotów. Tutejsza ceramika jest podobna do naczyń kultury impresso-cardium. Były to głównie naczynia służące do spożywania posiłków na miejscu. Na polu górniczym znaleziono także ślady barwników: ochry i cynobru, które pochodziły z obszaru położonego 200 km na południe od Casa Montero. Tutejsi górnicy byli zatem bardzo ruchliwi i utrzymywali szerokie kontakty. Kopalnie w Casa Montero były użytkowane przez okres ok. 100 lat. Eksploatowali je górnicy pochodzący z najstarszych populacji rolniczych na terenie współczesnej Hiszpanii. Umieli oni zmobilizować znaczną siłę roboczą i posiadali już umiejętności pozwalające na prowadzenie działalności wydobywczej. Jedną z najstarszych, głębinowych kopalń krzemienia w Europie odkryto w Defensoli na Półwyspie Gargano w południowo-wschodnich Włoszech. Było to jedno z najważniejszych i najdłużej działających miejsc wydobycia krzemienia w basenie Morza Śródziemnego i w Europie. Górnicy pracowali tu od VI do II tysiąclecia przed Chr., co czyni ją najstarszą kopalnią neolitycznej Europy. Półwysep Gargano jest zbudowany z mezozoicznych (jurajskich i kredowych) skał węglanowych (głównie wapiennych), zawierających większe lub mniejsze konkrecje i warstwy dobrej jakości krzemienia o zróżnicowanym kształcie. Datowanie radiowęglowe wykazało, że już pierwsi rolnicy, którzy przybyli na Półwysep Apeniński rozpoczęli eksploatację tutejszych złóż krzemienia. Pierwsza faza eksploatacji kopalni znanej jako Defensola A trwała pomiędzy 5870 a 4600 przed Chr. Pracowała tu ludność związana z kulturą ceramiki impresso-cardium. Przybysze zaczęli eksploatować krzemień, drążąc niemal poziome korytarze w zboczach wapiennych wzniesień. Poza terenem eksploatacji gromadzono dużą ilość wapiennego gruzu i odpadków górniczych. Gruz częściowo wypełniał także wyeksploatowane chodniki. Większość wyrobisk nie przekraczała 60 cm wysokości, zatem górnicy musieli tu pracować w pozycji skurczonej, bądź półleżącej. Najdłuższe wyrobisko liczy nawet 110 metrów długości. Górnicy budowali też niskie murki, by zapobiec obsuwaniu się gruzu w wyrobiskach i usprawnić wentylację. Struktura kopalń i ślady prac wydobywczych wskazują na wysoki poziom umiejętności pradziejowych górników, standaryzację metod pracy, a także na niebezpieczeństwa, jakie groziły osobom pracującym na przodku. Wydobyciem zajmowały się zapewne małe grupy specjalistów, dysponujące odpowiednimi umiejętnościami. To one sprawowały pieczę nad przekazywaniem wiedzy górniczej i mieli dostęp do poszukiwanych złóż krzemienia. Zapewne ich wynalazkiem była rzadko spotykana w neolicie metoda eksploatacji sztolniowej. Daty radiowęglowe z Defensoli uzyskano dzięki badaniom fragmentów węgla drzewnego, znalezionych w głębokich wyrobiskach kopalń, co wskazuje na to, że już we wczesnym etapie działalności metody wydobycia były mocno zaawansowane. W IV tysiącleciu przed Chr. wydobywano tu krzemień prostszymi i mniej pracochłonnymi metodami, drążąc pionowe, niezbyt głębokie szyby. Obszar wapiennych wzniesień pokryły małe, autonomiczne jednostki wydobywcze. System wydobycia uległ reorganizacji w związku z przemianami osadnictwa i sieci wymiany. Oznacza to, że techniki górnicze na Półwyspie Gargano były bardziej zaawansowane w początkowym etapie eksploatacji, niż w późniejszym okresie. Krzemień wydobywany w Defensoli rozchodził się nie tylko w południowej i środkowej części Półwyspu Apenińskiego, ale także na wschodnim wybrzeżu Adriatyku (m. in. na terenie dzisiejszej Chorwacji). Ludność rolnicza kultury ceramiki impresso-cardium dotarła drogą morską na wybrzeża Bretanii, północnej Francji, Belgii, Holandii i Nadrenii. Tu zetknęła się z nową falą ludności rolniczej, która wywędrowała z Bałkanów i obszarów naddunajskich.
Około 5500 lat przed Chr. w
południowej części Europy Środkowej rozpoczął się nowy etap ekspansji
neolitycznych ludów rolniczych, który objął obszary od Ukrainy na wschodzie po
środkową Francję i Basen Paryski na zachodzie. Był on związany z powstaniem i
rozprzestrzenieniem się ludności kultur kręgu linearnego, a zwłaszcza kultury
ceramiki wstęgowej rytej (KCWR, kręgu linearnego), która po raz pierwszy
pojawiła się na obszarze Transdanubii, zachodniej Słowacji, Dolnej Austrii, w
północnej części Wielkiej Niziny Węgierskiej, na Nizinie Wschodniosłowackiej i
w Kotlinie Koszyckiej. Jej twórcy przystosowali pochodzący jeszcze z Bałkanów i
Anatolii model rolniczej gospodarki i osadnictwa do realiów ekologicznych
Europy Środkowej, dzięki czemu mogli podjąć ekspansję na bardzo rozległych
obszarach. Pierwsze społeczności kultury ceramiki wstęgowej rytej wywodziły się
z terenów wokół jeziora Balaton, z kultury Starčevo–Körös. Na stanowisku
Szentgyörgyvölgy–Pityerdomb na Węgrzech odkryto ślady okresu przejściowego
między tymi dwoma formacjami kulturowymi i adaptacji przez miejscową ludność
formy długiego domu oraz ceramiki zdobionej rytym ornamentem, tak
charakterystycznej dla kręgu linearnego. Rolnicy-pionierzy związani z kręgiem
linearnym rozprzestrzeniali się stosunkowo szybko. Przypuszcza się, że
korzystali z transportu wodnego i poruszali się dolinami rzek, których nie brak
w Europie Środkowej. Przynosili ze sobą nieznane tu dotąd rośliny uprawne i zwierzęta
hodowlane pochodzące z obszaru Żyznego Półksiężyca. Kolejne grupy ludności
kultury ceramiki wstęgowej rytej ekspandowały na północ i zachód, początkowo z
obszaru Transdanubii (zachodnich Węgier). Poruszały się w górę Dunaju,
docierając na obszary Dolnej Austrii i Bawarii. Ekspansja zakładała
długodystansowe migracje na nieznane wcześniej obszary oraz krótkodystansowe
ruchy małych grup. Niektóre grupy mezolityczne mogły porzucać swój tradycyjny
tryb życia i przyłączały się do migrujących rolników. Poszukiwali oni nowych,
dobrych terenów uprawnych i miejsc na zakładanie swoich osad i gospodarstw. Być
może uciekali od konfliktów i względnego przeludnienia w swoich dawnych
miejscach zamieszkania. Ich kolonizacja miała charakter wybitnie pionierski,
gdyż byli oni pierwszymi rolnikami na terenach Europy Środkowej. Ludność
zachodniego odłamu kultury ceramiki wstęgowej rytej podjęła imponującą
ekspansję, zasiedlając obszary od Mołdawii i Ziemi Chełmińskiej, po Basen
Paryski i Holandię w ciągu około 200-300 lat. Ludność odłamu wschodniego nie
przekroczyła Karpat. Ekspansja KCWR była bardzo szybka, a ludność tej kultury
doskonale przystosowała się do nowych warunków strefy umiarkowanej Środkowej
Europy. Prawdopodobnie kolejne fale migracyjne tej ludności po prostu
wchłaniały miejscowe społeczności mezolitycznych łowców zbieraczy. Niekiedy
dochodziło do konfliktów i starć zbrojnych, jak wskazują na znaleziska 33
czaszek ze śladami gwałtownej śmierci (zadanej typowym neolitycznym toporem
kamiennym) z jaskini Ofnet w Bawarii. Ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej
przekroczyła Karpaty i Sudety i pojawiła się na obszarze dzisiejszej
południowej Polski już ok. 5300 lat przed Chr. Z tego okresu pochodzi
najstarsza na ziemiach polskich osada tej kultury, odkryta w Gwoźdźcu (woj.
małopolskie, pow. tarnowski, gm. Zakliczyn) na Pogórzu Wiśnickim. Pozostałości
jednej z najstarszych osad pierwszych rolników na terenie Polski odkryli
archeolodzy w Olszanicy, dawnej podkrakowskiej wsi, a dziś części VII dzielnicy
Krakowa. Olszanica leży na skraju wapiennej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej,
na lessowym wzniesieniu położonym w okolicach rzeki Rudawy, wpływającej do Wisły na obszarze
Krakowa i nad potokiem noszącym nazwę Olszanica. Leży w okolicy Garbu
Tenczyńskiego i Obniżeniu Cholerzyńskiego. To właśnie tutaj, w Bramie
krakowskiej, zakładali na żyznych glebach swoje pierwsze osady rolnicy i
osadnicy związani z wczesnoneolityczną kulturą ceramiki wstęgowej rytej. W
łagodnym i ciepłym klimacie okresu atlantyckiego (ok. 5000-3000 lat przed Chr.)
osiedlali się oni na terenie obfitującym w świetne, wykształcone na lessie
gleby i pokrytym liściastymi lasami. Osada kultury ceramiki wstęgowej rytej
odkryta przez archeologów w Olszanicy miała powierzchnie około
Neolityczne kultury rolnicze wywodzące się kultury ceramiki wstęgowej rytej rozwijały się nadal w Środkowej Europie w okresie 4900-4000 lat przed Chr. Ekspansja rolnictwa na zachód i północ została na pewien czas zahamowana na przełomie VI i V tys. przed Chr. Na niektórych obszarach gospodarka rolnicza nawet się cofnęła, pozostawiając niezamieszkanymi terytoria uprzednio gęsto zasiedlone przez neolitycznych farmerów. Jednak na dwóch obszarach Europy ekspansja rolnictwa trwała i rozwijało się nowe, neolityczne osadnictwo. Pierwszym z nich był obszar Kujaw (gdzie rozwijała się tzw. grupa brzesko-kujawska), a drugim obszar zajęty przez grupę Villeneuve-Saint Germain, z którego rolnictwo ekspandowało na obszary Bretanii i Normandii oraz wybrzeży Atlantyku. Na obszarach Kotliny Panońskiej i Transylwanii rozwijała się kultura nadcisańska. Charakterystyczne dla nie były duże, długo zamieszkiwane osady (telle). Zabudowywano je domami na planie prostokąta zbudowanymi z drewna i gliny. Osady otaczano rowami. Ich mieszkańcy zajmowali się uprawą zbóż i roślin strączkowych, hodowlą bydła, oraz łowiectwem i rybołówstwem. Praktykowali wypalanie lasów pod nowe zasiewy, które nadal uprawiali za pomocą motyk i kopaczek. Swoich zmarłych chowali na cmentarzyskach w ziemnych grobach, owiniętych w maty lub tkaniny. Niektóre groby były bogato wyposażone (w naczynia ceramiczne, rogi jeleni), a ciała zmarłych posypane ochrą. Bogate groby mogły należeć do lokalnych kapłanów bądź szamanów. Społeczności kultury nadcisańskiej eksportowały różne rodzaje kamienia i sól, a znad Morza Egejskiego sprowadzały muszle Spondylusa. Wytwarzały naczynia ceramiczne ozdabiane malowanymi i rytymi motywami. W zachodniej części Kotliny Panońskiej i Słowacji oraz Moraw rozwinęła się kultura lendzielska, która sięgnęła terytoriów Pogórza Alpejskiego, wschodnich Niemiec, Polski, Czech, oraz północnej Chorwacji i Słowenii. Jej twórcy zamieszkiwali otoczone wałami, rowami i palisadami osiedla na wzniesieniach. Budowali domy z drewna i gliny na planie prostokąta lub trapezu. Duże osiedla otaczały często zespoły obozowisk ułatwiających eksploatację lokalnych zasobów. Lendzielscy rolnicy zakładali duże cmentarzyska, na których ciała zmarłych grzebano w pozycji skurczonej na boku, wraz z wyrobami kamiennymi, naczyniami i ozdobami. Zajmowali się uprawą zbóż i hodowlą zwierząt. Wydobywali krzemień i radiolaryt metodami górniczymi. Krzemienie wydobywali na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, natomiast radiolaryty na Słowacji, Węgrzech i nad Dunajem w rejonie dzisiejszego Wiednia. Ludność kultury lendzielskiej wyrabiała gliniane figurki przedstawiające zwierzęta i ludzi. Były one zapewne związane z kultem religijnym. Społeczności kultury lendzielskiej nadal zasiedlały obszary dolin i terenów nadzalewowych, tak jak ich poprzednicy. Około 4900 lat przed Chr. ludność kultury lendzielskiej na obszarach Słowacji i Węgier zaczęła wznosić tzw. rondele (Kreisgrabenanlagen), czyli okrągłe lub owalne w planie konstrukcje drewniano-ziemne, składające się z koncentrycznych rowów, fos i palisad. Mogły one mieć nawet 300 metrów średnicy. Niebawem takie założenia zaczęto wznosić na obszarze Austrii, Czech, Polski i południowych Niemiec. Funkcjonowały one przez około 200-300 lat. Mogły one pełnić różne funkcje. Były zagrodami dla bydła, miejscami handlu i spotkań, a także sprawowania obrzędów religijnych. Wiele rondeli charakteryzuje się astronomiczną orientacją swoich niektórych elementów, a zatem mogły być związane z kalendarzem, obserwacją nieba i mierzeniem czasu. Wejścia do tych założeń były czasem zorientowane na punkty wschodu i zachodu Słońca w dniach przesileń i równonocy. W budowę rondeli neolityczne społeczności wkładały ogromną ilość pracy, czasu i materiałów. Wskazuje to na możliwości mobilizacji siły roboczej i surowców (zwłaszcza drewna) pochodzących z rozległych obszarów. Były one użytkowane przez 2-3 pokolenia neolitycznych rolników zamieszkujących poszczególne regiony. Społeczności kultury lendzielskiej zajmowały się pozyskiwaniem soli, m. in. w rejonie Wieliczki i Bochni. Bardzo poszukiwana sól była niezbędna do przeżycia zarówno dla człowieka, jak i hodowanych przez niego zwierząt. Sól była potrzebna do konserwowania żywności i nadawania smaku potrawom. W paleolicie i mezolicie łowcy i zbieracze dostarczali swoim organizmom dostatecznie ilości soli zawartej w produktach zwierzęcych (mięsie, szpiku), ale w okresie neolitu dodatkowe solenie głównie roślinnych pokarmów stało się koniecznością. W Europie Środkowej produkcja soli rozpoczęła się w czasach środkowego neolitu i w epoce miedzi (eneolicie). W tamtych czasach cenny biały minerał pozyskiwano najczęściej ze słonych źródeł, których woda zawierała dużą ilość chlorku sodu. W tym okresie sól pozyskiwano m. in. w okolicach Wieliczki, Baryczu i Bochni pod Krakowem. Powstały tu najstarsze na ziemiach polskich urządzenia służące do pozyskiwania soli z solanki. Występują tu słone źródła, związane z zalegającymi pod powierzchnią gruntu pokładami soli kamiennej. Sól pozyskiwała tu ludność rolniczej kultury lendzielskiej. Solankę ze źródeł pozostawiano w specjalnych zbiornikach (tzw. osadnikach), aby na dno opadły wszelkie zanieczyszczenia i by można było uzyskać klarowny roztwór. Następnie wpuszczano ją do wykopanego w ziemi systemu kanałów i basenów, by można było ją zagęścić przez odparowanie części wody na słońcu. Potem wolno gotowano solankę na ogniu w dużych naczyniach glinianych. Później resztę wody usuwano gotując solankę w specjalnych, stożkowatych naczyniach, zwanych brykietarkami. Otrzymywano w ten sposób stożkowate bryłki soli o zróżnicowanej wadze. Urządzenia do odparowywania solanki i brykietarki odkryli archeolodzy m. ni .w Baryczu koło Wieliczki. Zapotrzebowanie na sól było duże. Stuosobowa wioska neolitycznych rolników wraz z żywym inwentarzem potrzebowała około 450-1000 kg soli rocznie. Sól była przedmiotem dalekosiężnej wymiany. Jej eksploatacja była podstawą siły ekonomicznej i pozycji niektórych społeczności. Społeczności kultury lendzielskiej jako pierwsze w Europie Środkowej zaczęły wykorzystywać miedź. Zaczęła z niej wytwarzać ozdoby, narzędzia i broń. Miedź wydobywano i przetwarzano w Transylwanii i u podnóża Alp. W środkowym i dolnym dorzeczu Dunaju z miedzi wytwarzano topory, siekieromłoty i siekiery. Drogą wymiany przedmioty miedziane dostawały się na obszary położone na północ od Karpat, m. in. na Niż Polski. Z miedzi wyrabiano także ozdoby: naszyjniki, diademy, zausznice, zawieszki. Wykorzystywane na obszarze Polski przedmioty miedziane były wykonane z surowca pozyskiwanego ze złóż alpejskich i siedmiogrodzkich. W Złotej koło Sandomierza odnaleziono pozostałości lendzielskiego warsztatu metalurgicznego w postaci tygli, dysz ceramicznych i drobin metalu. W południowej części Jury Krakowsko-Częstochowskiej miejscowe złoża krzemieni eksploatowały w tym czasie wyspecjalizowane grupy górników. Grupa brzesko-kujawska kultury lendzielskiej rozwijała się na obszarze Kujaw i nad dolną Wisłą w drugiej połowie V tys. przed Chr. (4600-4300 przed Chr.). Jej przedstawiciele budowali trapezoidalne długie domy (20-30 m długości), swoich zmarłych grzebali w obrębie osad i w sposób intensywny wykorzystywali zasoby środowiska, łącząc rozwinięte rolnictwo i zaawansowaną hodowlę z rybołówstwem, łowiectwem i zbieractwem. Używali miedzi i krzemienia pochodzących z oddalonych źródeł. Zmarłych grzebali według ustalonego rytuału wraz z narzędziami (z krzemienia, kości i kamienia) oraz ozdobami (z muszli, miedzi i kości). Używali bardzo dużej ilości przedmiotów miedzianych, zwłaszcza ozdób. Miedź używana przez ludzki grupy brzesko-kujawskiej pochodziła ze wschodnich Alp i była pozyskiwana w drodze wymiany. Co ciekawe, ludność tej grupy używała t-kształtnych toporów rogowych, charakterystycznych dla mezolitycznej kultury Ertebølle, co wskazuje na rozwinięte kontakty ze zbieracko-łowieckimi społecznościami pobrzeża Bałtyku. Analiza szkieletów ludności należącej do grupy brzesko-kujawskiej wykazała oznaki niedożywienia i stresu, a także obrażeń otrzymanych w walce. Jednym z najważniejszych stanowisk grupy brzesko-kujawskiej są Osłonki koło Brześcia Kujawskiego. Leżą na północnym skraju Pojezierza Kujawskiego, 10 km na zachód od Jeziora Smętowa, w pobliżu doliny rzeki Bachórzy (dziś Kanał Bachorze). Tutejszy polodowcowy krajobraz jest dość płaski, ze wzgórzami morenowymi i kemami. Obszar pokrywają gliny, piaski i żwiry polodowcowe, oraz żyzne czarnoziemy. W V tys. przed Chr. osiedlili się tu rolnicy, przedstawiciele grupy brzesko-kujawskiej kultury lendzielskiej (lendzielsko-polgarskiej), którzy zbudowali swoje domy na obszarze, na którym uprzednio istniała wioska zamieszkana przez ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej. Archeolodzy odsłonili tu pozostałości 30 długich domów, 80 neolitycznych grobów i obronny rów otaczający osadę. Była ona zamieszkana ok. 4600-4100 lat przed Chr. Badacze zdołali tu wyróżnić kilka faz zasiedlenia stanowiska, związanych kulturą lendzielską. Osadę tworzyło zbiorowisko długich domów na planie trapezowatym, zbudowanych w konstrukcji słupowej. W każdym budynku wydzielono część mieszkalną i tą przeznaczoną dla zwierząt. Wokół domów umieszczano konstrukcje o znaczeniu gospodarczym i groby zmarłych. Mieszkańcy osady w Osłonkach zajmowali się uprawą roli i hodowlą bydła. Uprawiali głównie pszenicę i groch. Polowali także na zwierzęta i łowili ryby. Zajmowali się także tkactwem i plecionkarstwem. Pochówki odkryte w czasie wykopalisk w Osłonkach dostarczyły wielu intrygujących informacji o życiu ludzi w neolicie. Odkryto tu 92 szkielety pochowanych w jamach neolitycznych rolników. 22 pochówkom towarzyszyły przedmioty wykonane z miedzi: plakietki, paciorki, części naszyjników. Do grobów składano też ozdoby wykonane z muszli, narzędzia krzemienne i kościane, kamienne toporki i naczynia ceramiczne. Groby zawierające ozdoby miedziane były obficiej wyposażone, niż pozostałe pochówki. Analizy izotopowe szczątków ludzkich wykazały, że osoby pochowane w bogato wyposażonych grobach za życia cieszyły się dietą obfitująca w białko zwierzęce. Reszta osób zadowalała się dietą opartą o produkty mleczne. Były to zatem osoby o wyższym statusie społecznym, który podkreślano za życia i po śmierci. Analiza izotopowa kości hodowanego przez mieszkańców osady bydła wskazuje, że część zwierząt pasła się na lepszych, obfitujących w pokarm roślinny pastwiskach i co za tym idzie mogła należeć do bogatszych mieszkańców. Mieszkańcy neolitycznych Osłonek stanowili zatem społeczność mocno zróżnicowaną pod względem majątkowym i społecznym. W tzw. grobie księżniczki z Osłonek, pochodzącym sprzed ok. 4400 lat przed Chr. odkryto ogromną ilość ozdób z miedzi i muszli co wskazuje na niezwykle wysoki status pochowanej w nim kobiety. Życie ówczesnych rolników i hodowców nie było także wolne od przemocy. W jednym z grobów odkrytych w Osłonkach odnaleziono szkielet mężczyzny, którego czaszka nosiła ślady śmiertelnych obrażeń zadanych rogowym toporem, takim samym, jaki znalazł się w grobie tego zmarłego. Badacze wskazują, że dzieje zhierarchizowanego społeczeństwa kujawskiej osady neolitycznej nie trwały zbyt długo.
W czasie, kiedy na obszarach Centralnej Europy rozwijała się kultura lendzielska, w zachodniej części kontynentu istniały społeczności zaliczane do kultury ceramiki wstęgowej kłutej, wywodzącej się od ludności KCWR. Zmiany, które zaszły w ich trybie życia były nieduże. Kontynuowały one większość zwyczajów swoich przodków, ale zaczęły budować długie domy na planie trapezu i wznosić osady ufortyfikowane rowami i palisadami. Większym osadom odpowiadały rozległe cmentarzyska. Kultura ceramiki wstęgowej kłutej objęła swoim zasięgiem obszar Czech, Śląska, wschodnich Niemiec, Bawarii i Austrii. W Nadrenii rozwijały się społeczności grupy Hinkelstein, a następnie grupy Grossgartach. Znane są one głównie ze znalezisk dużych osad i cmentarzysk. W Nadrenii i nad górnym Dunajem rozwinęła się kultura rösseńska. Jej twórcy wznosili długie, trapezowate domy i budowali rondele. Zmarłych grzebali na cmentarzyskach wraz z ceramiką i kamiennymi bransoletami oraz narzędziami. Około 4950-46540 lat przed Chr. w Basenie Paryskim rozwijała się tzw. grupa Villeneuve-Saint-Germain, której twórcy pełnili funkcję pośredników między światem neolitycznych rolników w głębi kontynentu, a społecznościami mezolitycznych mieszkańców wybrzeży Oceanu Atlantyckiego. Zamieszkiwali oni osady złożone z długich (do 40 m) trapezowatych domów o konstrukcji słupowej. Uprawiali jęczmień, pszenicę i groch, hodując jednocześnie bydło, owce, kozy i świnie. Zmarłych grzebali pod domami, wraz narzędziami i ozdobami używanymi za życia. Ludność grupy Villeneuve-Saint-Germain wytwarzała bransolety i toporki z łupku krystalicznego, który wydobywała na obszarze Półwyspu Armorykańskiego. Poszukiwanie tego surowca, a także krzemienia zacieśniło kontakty rolników z grupy Villeneuve-Saint-Germain z mezolitycznymi społecznościami atlantyckiego wybrzeża. Zakładali oni swoje rolnicze osady z długimi domami w Normandii i w Masywie Armorykańskim. Mieszkańcy niektórych domów w tych osadach specjalizowali się w produkcji bransolet z łupku lub narzędzi krzemiennych. Bransolety były przedmiotem wymiany międzygrupowej i rozchodziły się szeroko, docierając także do mezolitycznych łowców-zbieraczy. Dzięki prężnym, pionierskim społecznościom rolników z grupy brzesko-kujawskiej i grupy Villeneuve-Saint-Germain zasięg gospodarki wytwórczej mógł się nadal rozszerzać, a udomowione gatunki roślin i zwierząt docierały do łowców-zbieraczy zamieszkujących obszary peryferyjne (wybrzeża Morza Bałtyckiego i Oceanu Atlantyckiego).
W V tys. przed Chr. północna i północno-zachodnia Europa zaczęła wchodzić w krąg neolitycznej gospodarki rolniczej. W procesie neolityzacji na tych obszarach prawdopodobnie przynajmniej w niektórych przypadkach brała udział także mezolityczna ludność zbieracko-łowiecka. Stopniowo przyswajała ona sobie niektóre elementy neolitycznej gospodarki: rośliny uprawne i zwierzęta hodowlane. Działo się to na skutek kontaktów ze społecznościami rolniczymi nadchodzącymi z południa. Pod grobowcami megalitycznymi Er Grah i San Michel na Półwyspie Armorykańskim we Francji odkryto ślady konstrukcji mieszkalnych i kości bydła, pochodzące z pierwszych stuleci V tys. przed Chr. Na tym obszarze mezolityczne społeczności zdążyły wygasnąć przed przybyciem rolniczej gospodarki. Około 4700-4400 lat przed Chr. w zachodniej, atlantyckiej części Francji pojawiły się także rośliny uprawne, takie jak pszenica. Około 4000 lat przed Chr. pierwsze rośliny uprawne i udomowione zwierzęta pojawiły się także na Wyspach Brytyjskich, na początku w południowej części Anglii, a potem także w Szkocji i w angielskim regionie Midlands. Pierwsi rolnicy na Wyspach hodowli bydło, świnie, owce i kozy. Uprawiali jęczmień i pszenicę oraz len. Pojawienie się rolnictwa w Brytanii było spowodowane dużą migracją neolitycznej ludności z kontynentu, która przyniosła ze sobą nową, wytwórczą gospodarkę. Około 4000 lat przed Chr. pierwsi rolnicy zawędrowali także do Irlandii. Przybyli tu ze Szkocji, lub z kontynentalnej Europy. Neolityzacja północnej Europy dokonała się stosunkowo późno ze względu na bariery środowiskowe. Rośliny uprawne i udomowione zwierzęta pochodzące z Bliskiego Wschodu i obszaru śródziemnomorskiego potrzebowały wiele czasu by przystosować się do surowych warunków europejskich. Odmienne gleby i klimat musiały na początku stanowić sporą barierę dla wczesnego rolnictwa. Przystosowanie się do nowego środowiska oznaczało zmianę trybu życia zwierząt i wykształcenie się nowych odmian. Np. na Orkadach owce zaczęto karmić poławianymi w morzu glonami. W Europie atlantyckiej zaczęły się kształtować pierwsze kultury megalityczne. W ich genezie wzięły udział niektóre społeczności mezolitycznych łowców zbieraczy, które już wcześniej chowały swych zmarłych w małych kamiennych grobach, oraz społeczności neolityczne z kręgu kultur linearnych (ceramiki wstęgowej rytej i kłutej). Budowle megalityczne to przede wszystkim grobowce różnych rozmiarów związane z kultem przodków i wiarą w życie pozagrobowe. Trapezowaty plan grobowców nawiązywał do neolitycznych długich domów. Z doliny rzeki Yonne we Francji znane są zbudowane na takim planie grobowce kamienne o długości 60-300 metrów. Grzebano w nich dorosłych i dzieci wraz z wyposażeniem w postaci naczyń i ceramicznych i krzemiennych narzędzi oraz grocików strzał. W tym czasie w V tys. przed Chr. wybrzeża Brytanii i Irlandii, Holandii, zachodnich wybrzeży Bałtyku i Wysp Duńskich zamieszkiwały ludy trudniące się głównie połowem ryb, polowaniem na ssaki morskie i zbieraniem małży. Stykały się one i kontaktowały z rolnikami. Należały do nich grupy typowo mezolitycznej kultury Ertebølle-Ellerbek. Ich przedstawiciele wytwarzali ozdoby bursztynu oraz prymitywną ceramikę. Populacje łowców-zbieraczy o typowo mezolitycznym trybie życia przetrwały także na Przedgórzu Alpejskim i na wschód od Wisły.
W dorzeczu Dolnego Dunaju neolityczne społeczności rolnicze pojawiły się za sprawą kultury Vinča około 5600 lat przed Chr. Grupy tej kultury wywodzące się z Tracji budowały otoczone palisadami osady rzędy domów. Pod ich wpływem w Bułgarii i Rumunii pojawiły się lokalne kultury rolnicze Usoje i Dudesti. Około 4800-4700 lat przed Chr. rozwój społeczności rolniczych nad Dolnym Dunajem objawiał się powiększeniem osad i powstaniem dużych cmentarzysk. Powstały wtedy nowe kultury: Sawa, Hamangia i Bojan. Ich przedstawiciele używali naczyń ceramicznych zdobionych rytymi ornamentami. Zamieszkiwali osady zabudowane czworokątnymi domami z plecionki pokrytej gliną. Osady były ufortyfikowane rowami i palisadami. W kulturze Boian zaczęto także używać przedmiotów wykonanych z miedzi. Na bazie wpływów kultury Boian na obszarze nad Prutem i Dniestrem zamieszkanym przez ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej powstała potem kultura Precucuteni, a później kultura Cucuteni-Tripolje (kultura trypolska), tak świetnie rozwijająca się w eneolicie. Osady kultury Precucuteni były wznoszone na terasach rzek i składały się z wydłużonych domów o konstrukcji słupowej. Między Dniestrem a Bohem łowiecko-zbierackie kulury mezolityczne (m. in. kultura grebenicka) ulegały powolnej neolityzacji na skutek kontaktów z sąsiadami z zachodu i południa znającymi rolnictwo i hodowlę. Upowszechniała się hodowla zwierząt i wytwarzanie naczyń ceramicznych. Na bazie tych społeczności rozwinęła się kultura boho-dniestrzańska (VI-V tys. przed Chr.), w której obok łowiectwa i zbieractwa pojawiła się hodowla bydła i uprawa zbóż, zapożyczona od neolitycznych społeczności naddunajskich. W kulturze sursko-dnieprowskiej w dorzeczu Dniepru występowała już hodowla bydła, a jej przedstawiciele zamieszkiwali ziemianki i wytwarzali ceramikę. Pomiędzy Dnieprem, Donem i Dońcem występowała kultura dniepro-doniecka, której gospodarka oparta było o zbieractwo i łowiectwo oraz słabo udokumentowaną uprawę ziemi i hodowlę zwierząt. Ludność tej kultury pozostawiła po sobie także naczynia ceramiczne i cmentarzyska.
Na przełomie V i IV tys. przed Chr. w północnej i środkowej Europie nastąpiły przemiany kulturowe, które doprowadziły do dalszego rozszerzenia zasięgu gospodarki rolniczej. Dotychczas neolityczne ludy rolnicze współistniały tu ze społecznościami mezolitycznymi, uprawiającymi gospodarkę przyswajającą. Te tak różne społeczności łączyły szeroko zakrojone wzajemne kontakty i wymiana. Neolityczna ekonomika oparta na uprawie roli i hodowli zwierząt była w ostatecznym rozrachunku bardziej konkurencyjna, niż pierwotne łowiectwo i zbieractwo. Transformacja sposobu życia i pojawienie się nowych społeczności neolitycznych dokonało się w regionach granicznych, takich jak basen Morza Bałtyckiego, wybrzeża Atlantyku i Pogórze Alpejskie. Żyjące nad Bałtykiem społeczności mezolityczne już od VI tys. przed Chr. kontaktowały się z napływającymi z południa rolnikami. Te kontakty doprowadziły do pojawienia się nowych kultur. Najwyraźniejsze przykłady tych przemian archeolodzy prześledzili na stanowisku Dąbki na Pomorzu. Stanowisko Dąbki znajduje się w woj. zachodniopomorskim, pow. sławieńskim i gminie Darłowo. Położone jest na Pomorzu Środkowym, na obszarze Wybrzeża Słowińskiego, około 1,5 km od brzegu Morza Bałtyckiego. Było ono ulokowane w pobliżu niewielkiej zatoki na wyspie położonej na brzegu nieistniejącego współcześnie jeziora, które zostało wypełnione utworami sedymentacji biogeniczej. Dziś leży na krawędzi piaszczystego cypla otoczonego torfowiskami. Pierwsze ślady aktywności ludzkiej w Dąbkach pochodzą sprzed ok. 5100 lat przed Chr. W tych odległych czasach ludność mezolityczna przybywała na ten obszar, aby zbierać orzechy laskowe, które były istotnym składnikiem ich diety. Nie istniało tu jeszcze wtedy osadnictwo. Datowanie radiowęglowe wskazują, że osadnictwo na stanowisku Dąbki 9 rozpoczęło się ok. 4850 lat przed Chr. i trwało do ok. 3700/3600 lzat przed Chr. Zamieszkiwały tu społeczności żyjące ze zbieractwa i łowiectwa. W V tys. przed Chr. były to społeczności mezolityczne, a w końcu V i w IV tys. przed Chr. lokalni przedstawiciele kultury pucharów lejkowatych. Po mezolitycznych łowcach pozostały odnalezione w tym miejscu liczne narzędzia krzemienne, T-kształtne topory z poroża jelenia, harpuny z poroża sarny, sztylety z kości zwierzęcych, fragmenty lokalnych naczyń ceramicznych. Osadnictwo z epoki kamienia w Dąbkach trwało ponad tysiąc lat ( przerwą trwającą około 150-200 lat w młodszej fazie osadnictwa). Ceramika pojawiła się na stanowisku wraz z początkami tego osadnictwa. Na stanowisku funkcjonowała późnomezolityczna pracownia bursztyniarska, w której wykonywano ozdoby. Wytwarzano tu także narzędzia z poroża i kości. W mezolitycznej osadzie w Dąbkach istniała strefa mieszkalne i położona na północ od niej strefa gospodarcza. Lokalni mezolityczni łowcy zbieracze utrzymywali kontakty z neolitycznymi kulturami rolniczymi pochodzenia naddunajskiego, które zasiedliły obszary położone dalej na południe. Świadczą o tym fragmenty importowanych naczyń ceramicznych kultury ceramiki wstęgowej rytej, kultury ceramiki wstęgowej kłutej, kultury lendzielskiej i kultury Bodrogkeresztúr. Ta ostatnia kultura rozwijała się na obszarze Wielkiej Niziny Węgierskiej i jej naczynia dotarły do Dąbek z odległości około 1000 kilometrów. Miejscowi utrzymywali także ożywione kontakty z rolnikami neolitycznymi z Kujaw, należącymi do grupy brzeskokujawskiej kultury lendzielskiej. Mimo używania naczyń ceramicznych pradziejowi mieszkańcy Dąbek nie uprawiali roli i nie hodowali zwierząt. Utrzymywali jednak ożywione kontakty ze społecznościami rolniczymi pochodzącymi z południa, z którymi wymieniali różne produkty. W Dąbkach stykali się zatem przedstawiciele społeczności o odmiennych systemach gospodarczych i zróżnicowanych tradycjach. Te kontakty odbywały się okresie, kiedy rolnictwo i stałe osadnictwo neolitycznych społeczności wkroczyło już na obszary Niżu Europejskiego, ale w Europie Północnej i na Pobrzeżu Bałtyku zamieszkiwali jeszcze łowcy-zbieracze mezolityczni. W Dąbkach odbywała się szeroko zakrojona wymiana dóbr. Rolnicy mieli do zaoferowania zboże, zwierzęta hodowlane i ceramikę, a mezolityczni łowcy bursztyn, futra oraz wyroby z kości i rogu. Mieszkańcy Dąbek wytwarzali ceramiczne naczynia ostrodenne i lampki już około 100 lat wcześniej, niż przedstawiciele kultury Ertebølle. Badacze prześledzili na stanowisku w Dąbkach proces płynnego, ewolucyjnego rozwoju ceramiki od form późnomezolitycznych do wczesnych pucharów północnej grupy kultury pucharów lejkowatych. Odnaleziono tu naczynia łączące cechy ceramiki mezolitycznej i stylu wczesnej kultury pucharów lejkowatych, które można nazwać formami przejściowymi. Osada rozwijała się nieprzerwanie, przechodząc płynnie od kultury późnego mezolitu do kultury pucharów lejkowatych. W tym czasie strefa mieszkalna przesunęła się na wschód. Na stanowisku zaistniały nowe obiekty i konstrukcje (np. zagłębione półziemianki, budynki o konstrukcji słupowej). Co interesujące, ludność wczesnej kultury pucharów lejkowatych zamieszkująca stanowisko w Dąbkach nadal zajmowała się zbieractwem i łowiectwem. Dopiero około 3700 lat przed Chr. w okolicy Dąbek zaistniało rolnictwo, poświadczone przez wyniki analizy palinologicznej. To właśnie na bazie takich kontaktów, jak te, których ślady odkryto w Dąbkach, powstała zupełnie nowa jednostka kulturowa neolitu, zwana kulturą pucharów lejkowatych. Wykształciła się ona ok. 4200-3900/3800 lat przed Chr., począwszy od Półwyspu Jutlandzkiego i południowych wybrzeży Bałtyku. Prawdopodobnie drogą migracji ludności rozprzestrzeniła się dalej na południe i wschód, na obszary Niżu Polskiego. Objęła ona swoim zasięgiem tereny na dolnym Renem, Holandię, północne Niemcy, Jutlandię, Południową Szwecję, dorzecze Łaby, Czechy, Morawy, Dolną Austrię, ziemie polskie i skrawek zachodniej Ukrainy aż po Wołyń. Była to zupełnie nowa jednostka kulturowa, pod wieloma względami różniąca się od społeczności neolitu naddunajskiego. Jej nazwa pochodzi od charakterystycznego dla niej typu naczynia, zwanego pucharem lejkowatym (niem. Trichtenbecher, ang. Funnel Beaker). Charakterystyczne puchary lejkowatym kształcie, z szeroko otwartym wylewem rozpowszechnione są na całym obszarze tej kultury. Wywodzą się one najprawdopodobniej od ostrodennych naczyń mezolitycznych. Często były zdobione ornamentami rytymi. Były to naczynia służące do picia, które były trzymane oburącz. Służyły najprawdopodobniej do spożywania różnych trunków (piwa, miodu pitnego). Picie takich napojów mogło mieć ważne znaczenie rytualne, religijne oraz społeczne. Oznacza to, że pojawienie się nowych kultur na Niżu związane z było m. in. ze zmianami w sztuce kulinarnej i w spożywaniu napojów przez członków neolitycznych społeczności. Ludność kultury pucharów lejkowatych wytwarzała także inne naczynia ceramiczne: amfory, flasze z kryzą, kubki z uchami typu ansa lunata, naczynia zasobowe, talerze i kubki, miski, wazy i inne. Do masy ceramicznej, z której je wyrabiano, dodawano często rozdrobnionych starszych naczyń jako domieszki schudzającej (na Pomorzu do tego celu używano rozdrobnionego granitu). Z biegiem czasu wielkość i pojemność naczyń się zwiększała, tak samo jak ilość naczyń ornamentowanych. Wczesna ceramika kultury pucharów lejkowatych rozprzestrzeniała się wraz z takimi ważnymi innowacjami jak wiedza o hodowli zwierząt i uprawie roślin oraz budownictwo megalityczne. Społeczności tej kultury funkcjonowały w bardzo różnych warunkach ekologicznych, do których musiały się przystosować. Nauczyły się wykorzystywać zasoby różnych środowisk. Ludność kultury pucharów lejkowatych pozostawiła po sobie więcej stanowisk archeologicznych niż wcześniejsze kultury neolityczne. Osadnictwo kultury pucharów lejkowatych występowało na obszarach żyznych, przeciętnych i zupełnie słabych pod względem przydatności dla rolnictwa. Wkroczyło ono na obszary położone poza najżyźniejszymi glebami wykształconymi na lessach. Obecne jest także nad jeziorami i w nadmorskiej strefie litoralnej, a nawet na obszarach górskich (w Karpatach i Sudetach). Najgęściej zaludnione były oczywiście obszary najżyźniejsze (takie jak Wyżyna Sandomierska, Kujawy, czy Niecka Nidziańska). Bardzo wiele osad założono na obszarach nizinnych. Osiedla kultury pucharów lejkowatych koncentrowały się w większych lub mniejszych regionach osadniczych, koncentrujące się wokół najludniejszych i największych osad. Takie koncentracje osad są zauważalne szczególnie na wyżynach lessowych. To tam odkryto pozostałości stosunkowo nielicznych wielkich osiedli tej kultury. Lokowano je na skrajach wysoczyzn, ponad dolinami rzecznymi. Najlepszym przykładem takiej osady są Bronocice w woj. świętokrzyskim. Ta wielka osada została założona na wyżynnym obszarze lessowym w dorzeczu górnej Wisły, w środkowym odcinku dorzecza rzeki Nidzicy. Usytuowana jest na krawędzi wysoczyzny w obniżeniu doliny Nidzicy. Jest to wielka osada powierzchni około 52 hektarów, założona na obszarze, którego podłoże stanowi less. Osada w Bronocicach rozwijała się w kilku fazach, związanych z różnymi formacjami kulturowymi. Archeolodzy badający stanowisko zdołali wyróżnić pięć faz rozwoju osadnictwa: (BR I - 3770/3710-3540 przed Chr.; BR II 3540-3340/3180 przed Chr.; BR III 3340/3180-3110 przed Chr.; BR IV 3110-2960/2870 przed Chr.; BR V 2960/2870-2670 przed Chr.). Oprócz kultury pucharów lejkowatych w Bronocicach odkryto ślady osadnictwa ludności związanej z kulturą lubelsko-wołyńską ceramiki biało malowanej (cykl lendzielsko-polgarski), a także z kulturą badeńską. Około 3600 lat przed Chr. wokół Bronocic rozwinął się cały mikroregion osadniczy. Bronocice stały się centralnym miejscem w sieci zhierarchizowanych osad położony w dorzeczu Nidzicy. Były wokół niej skupione mniejsze osady i obozowiska, powiązane z nią gospodarczo i organizacyjnie. Plan i rozkład poszczególnych elementów osiedla zmieniał się w kolejnych fazach osadniczych. Początkowo (od ok. 3770 przed Chr.) istniała tu średniej wielkości osada o powierzchni 2 hektarów, związana z początkami osadnictwa kultury pucharów lejkowatych w tym regionie. Koniec tej osady i założenie cmentarzyska się z początkiem ok. stuletniego okresu funkcjonowania ufortyfikowanego, otoczonego rowem obronnym i wałem z palisadą osiedla kultury lubelsko-wołyńskiej ceramiki biało malowanej (lendzielsko-polgarskiej), któremu towarzyszył podwójny grób szkieletowy z bogatym wyposażeniem (ok. 3540 przed Chr.). Około 3600 lat przed Chr. rozwinęła się tu wielka, centralna osada o powierzchni 8 hektarów. Było to otoczone rowami obronnymi osiedle klasycznej fazy kultury pucharów lejkowatych. Składało się z ono głównej osady wraz ze strefa, w której skupiała się działalność gospodarcza, a także cmentarzyska. 3480 lat przed Chr. osada w Bronocicach liczyła już 21 ha powierzchni. Nastąpiła tu wyraźna koncentracja osadnictwa i populacji. Osada kultury pucharów lejkowatych była duża i mogła liczyć nawet 6000 mieszkańców. Mieszkali oni w naziemnych domach budowanych z drewna, których ściany i podłogi były pokrywane gliną. Niektóre budynki mieszkalne mogły mieć więcej niż jedną kondygnację. Towarzyszyły im mniejsze budynki gospodarcze, jamy zasobowe i śmietniskowe, a także gliniane piece. Ludność osady w Bronocicach uprawiała pszenicę, jęczmień, żyto, groch, soczewicę i komosę białą. Hodowała przede wszystkim bydło, owce, kozy i trzodę chlewną. Z upływem czasu rola owiec i kóz w gospodarce osady rosła. Rolnicy z Bronocic gospodarowali w środowisku, w którym dominowały jeszcze duże kompleksy leśne. Lasy trzeba było karczować i wypalać, by pozyskać nowe tereny uprawne i pastwiska. Używano krzemiennych siekier (m. in. z krzemienia pasiastego wydobywanego w Krzemionkach) i ostrzy sierpów, toporów i motyk rogowych. Ludność sady zajmowała się też wytwarzaniem tkanin z lnu i wełny, o czym świadczą liczne znaleziska glinianych ciężarków tkackich i przęślików. Szczególne nagromadzenie tych zabytków odkryto w pozostałościach jednego z domostwa, nazwanego przez badaczy „chatą tkacza” (oraz w obrębie innych domostw). Wytwarzanie tkanin wełnianych i lnianych miało duże znaczenie w gospodarce osady i było związane z coraz intensywniejszą gospodarką hodowlaną. Produkcja tkanin, które stanowiły cenny przedmiot wymiany była kontrolowana przez ówczesną elitę rodowo-plemienną, której ośrodkiem władzy były duże osady, takie jak Bronocice. Widoczne było już rozwarstwienie społeczne ludności osady. W jednej z jam odkrytych na osadzie w Bronocicach odnaleziono też słynne naczynie z przedstawieniem pojazdów kołowych i ówczesnego rolniczego krajobrazu, które pochodzi sprzed ok. 3520 lat przed Chr. i jest najstarszym na Świecie przedstawieniem czterokołowego wozu. Są one starsze od wyobrażeń na tabliczkach glinianych mezopotamskiej kultury Uruk. Mieszkańcy Bronocic byli zatem beneficjentami gospodarczych przemian, które w IV tys. przed Chr. dokonywały się w Europie i szybko zaadaptowali zarówno transport kołowy, intensywną hodowlę, jak i wytwarzanie tkanin. Zajmowali się także produkcją soli, którą pozyskiwali przez gotowanie i odparowywanie solanki w specjalnych naczyniach. Na obszarze osady odkryto sporo pojedynczych i zbiorowych grobów szkieletowych jej mieszkańców. Nieliczne fragmenty ceramiki grzebykowo-dołkowej i naczyń kultury trypolskiej mogą świadczyć o kontaktach mieszkańców osady z północno-wschodnią Europą i obszarami dzisiejszej Ukrainy. Użytkowane przez mieszkańców surowce krzemienne były sprowadzane nieraz z daleka (m. in. z północnego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich, Lubelszczyzny i Jury Krakowsko-Częstochowskiej). Niektórzy badacze przypuszczają, że osady takie jak Bronocice mogły być swego rodzaju centrami dużych regionów osadniczych, a nawet jednostek społeczno-politycznych (grup terytorialnych, plemion?), którym podporządkowane były mniejsze osady. Wiele z tych dużych osad było ufortyfikowanych, tak jak np. osiedle w Stryczowicach na skraju Wyżyny Sandomierskiej. Oprócz dużych osiedli występowały osady małe i średniej wielkości, a także tymczasowe obozowiska, często związane z eksploatacją lokalnych zasobów naturalnych. Ludzie kultury pucharów lejkowatych mieszkali w domach o różnorodnej konstrukcji. Były to zarówno półziemianki, domy o konstrukcji słupowej, lub chaty ze ścianami plecionkowymi pokrywanymi gliną, domy podcieniowe, budynki o lekkiej konstrukcji, ale prawdopodobnie także budynki dwukondygnacyjne. Podstawę gospodarczą bytowania społeczności kultury pucharów lejkowatych stanowiło przede wszystkim rolnictwo i hodowla zwierząt. Uprawy były rozmieszczane głównie w strefie nadzalewowej, w środowisku suchych, wyżynnych lasów i na terasach łęgowych. Uprawy i osadnictwo kultury pucharów lejkowatych wkroczyło na mniej żyzne obszary z glebami gliniastymi i piaszczystymi. Uprawiano przede wszystkim zboża: pszenicę, jęczmień, proso, rośliny strączkowe (soczewicę, groch), len i mak. W systemie ogrodowym uprawiano warzywa. Hodowano przede wszystkim bydło, a dopiero na dalszym planie owce, kozy i świnie. Uprawa roli wiązała się z odlesianiem sporych areałów i gospodarką wypaleniskową. Na wielu obszarach intensywna uprawa prowadziła do znacznych przekształceń lokalnego środowiska. Do zbioru zbóż używano długich wiórów krzemiennych, wykorzystywanych w charakterze sierpów. Do uprawy ziemi po raz pierwszy zaczęto wykorzystywać radła ciągnięte przez zwierzęta (woły). Wykorzystywano zarówno mięso jak i mleko oraz skóry i runo zwierząt hodowlanych. Wytwarzano przetwory mleczne, wykorzystywano siłę pociągową zwierząt i eksploatowano wełnę. Społeczności kultury pucharów lejkowatych jako pierwsze wykorzystywały pojazdy kołowe, czterokołowe wozy podobne do tych przedstawionych na Wazie z Bronocic i na naczyniu z Ostrowca Świętokrzyskiego. Ludność pucharowa nie zrezygnowała z polowania na dzikie zwierzęta (ptaki, dziki, jelenie, tury) i z rybołówstwa. Uzupełniały one ich dietę. Ważną rolę w gospodarce społeczności kultury pucharów lejkowatych pełniło wydobycie i przetwarzanie surowców kamiennych i krzemiennych. Wytwarzano duże narzędzia wiórowe, narzędzia mikrolityczne, a także siekiery krzemienne. Na ziemiach polskich wykorzystywano m. in. krzemień świeciechowski, wołyński i jurajski. Około 3900 lat przed Chr. ludność kultury pucharów lejkowatych zapoczątkowała eksploatację złoża krzemienia pasiastego w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego. Tutejsze złoże znajduje się w wapieniach górno jurajskich w rejonie niecki Magoń-Folwarczysko. Prawdopodobnie ludność pucharowa drążyła tu wyłącznie kopalnie jamowe i niszowe, wydobywając surowiec ze stosunkowo niewielkiej głębokości 2-4 metrów. W przypadku krzemienia świeciechowskiego (kopalnie Świeciechów Lasek w woj. lubelskim) wydobywano surowiec w kopalniach jamowych i szybowych. Wyroby z krzemienia pasiastego i świeciechowskiego rozchodziły się w ramach rozbudowanych systemów dystrybucji i wymiany. Siekiery i ostrza wiórowe miały podstawowe znaczenie przy uprawie roli i trzebieży lasów. Siekiery wyrabiane z krzemienia pasiastego z Krzemionek rozchodziły się w czasach kultury pucharów lejkowatych ok. 250-330 kilometrów od kopalń. W eksploatacji tego surowca i wytwarzaniu siekier brali udział m. in. mieszkańcy osady na Wzgórzu Gawroniec w Ćmielowie. Częśc populacji osady stanowili wyspecjalizowani górnicy i krzemieniarze. Wykorzystywali oni zarówno surowiec pasiasty, jak i krzemień świeciechowski. Społeczności kultury pucharów lejkowatych (KPL) wykorzystywały także krzemień czekoladowy i lokalnie występujący krzemień narzutowy. Nie wszystkie społeczności tej kultury miały dostęp do najlepszego surowca. Narzędzia i broń wytwarzano także ze skał krystalicznych, przede wszystkim topory i buławy. Używano także narzędzi wykonanych z kości i rogu. Społeczności KPL znały przedmioty wykonane z miedzi: bransolety, siekierki, sztylety i figurki. Importowano je z Kotliny Karpackiej i Wołynia. Na niektórych stanowiskach na ziemiach polskich oświadczona jest produkcja lokalna przedmiotów miedzianych na niewielką skalę. Przedmioty z tego metalu miały znaczenie symboliczne i prestiżowe. Były też zapewne bardzo cenne. Na obszarze Małopolski społeczności KPL kontynuowały produkcję solowarską, zapoczątkowaną jeszcze przez kulturę lendzielską. Wielkie znaczenie gospodarcze miało wprowadzenie uprawy sprzężajnej i transportu kołowego. Wykorzystanie siły pociągowej zwierząt zwielokrotniło możliwości gospodarcze społeczności środkowego neolitu. Radła i wozy ciągnięte przez woły stały się nieodłącznym elementem życia rolniczych społeczności. Ze stanowisk kultury pucharów lejkowatych znane są ślady orki (najczęściej pod kurhanami), a nawet pozostałości dróg wyłożonych balami drewnianymi (np. z torfowiska koło Nieuw-Dordrecht w Holandii). Nowinki w dziedzinie transportu sprzyjały dalekosiężnym kontaktom. Ludność KPL utrzymywała kontakty ze społecznościami lendzielsko-polgarskimi zamieszkującymi na terenach współczesnej południowej Polski i ze społecznościami późnomezolitycznymi na wybrzeżach Bałtyku, a także na wschodzie, nad Dnieprem i Prypecią. Kwitły kontakty z rozwijającą się na północny wschód od ziem polskich para neolityczną kulturą niemeńską, a także z kulturą badeńską i Kotliną Karpacką na południu. Ludność kultury pucharów lejkowatych grzebała swoich zmarłych w zróżnicowany sposób. Zmarłych niespalonych składano zwykle w jamach grobowych na wznak, zazwyczaj z kilkoma naczyniami ceramicznymi i narzędziami krzemiennymi. Zdarzały się także pochówki rozczłonkowane bądź niekompletne, co związane było ze specyficznymi rytuałami pogrzebowymi. Zmarłych grzebano w obrębie osiedli lub na małych cmentarzyskach. Znane są także pochówki megalityczne w dolmenach, grobach korytarzowych i w długich grobach ziemnych z obstawą kamienną (w tzw. grobowcach kujawskich, znanych przede wszystkim z rezerwatów archeologicznych Sarnowo i Wietrzychowice koło Izbicy Kujawskiej). Pochówki megalityczne pojawiły się w kulturze pucharów lejkowatych prawdopodobnie pod wpływem oddziaływań kultur megalitycznych z obszaru zachodniej, nadatlantyckiej Europy. Były one także wynikiem oddziaływania neolitycznych społeczności rolniczych na ludy mezolityczne. Monumentalne grobowce zaczęły być w KPL wznoszone około 3900/3800 lat przed Chr. W grobowcach kujawskich i grobach kamienno-ziemnych, ziemnych i kamienno-drewniano-ziemnych chowano jedynie niewielką liczbę osób (1-3). Przypuszcza się, że pochowani w takich monumentalnych grobowcach ludzie należeli do elity ówczesnych społeczności. Takie budowle były elementem kultu i sakralizacji zmarłych, a także krajobrazu sakralnego. Stanowiły namacalne potwierdzenie praw danej społeczności do terenu, na którym się znajdowały. Wokół grobowców koncentrowały się rytuały ważne dla całej społeczności. Szczególne znaczenie musiał mieć wielki kompleks pogrzebowo-rytualny w Słonowicach (woj. świętokrzyskie), złożony z przestrzeni otoczonej z trzech stron wałami ziemnymi i z dziesięciu drewnianych, wydłużonych grobowców pokrytych ziemią, zwanych przez archeologów megaksylonami. W środku umieszczone były obramowane kamieniami komory grobowe, w których umieszczano zwłoki, często z bogatymi darami grobowymi, takimi jak miedziane sztylety i siekierki. Wokół monumentalnych megaksylonów rozmieszczone były groby płaskie, nie tak bogato wyposażone. W megaksylonach pogrzebano zapewne przedstawicieli ówczesnych elit. Istnienie większych osiedli i monumentalnych grobowców wskazuje na postępującą hierarchizację społeczeństw, wykształcanie się elit i być może lokalnych ośrodków władzy. O rozbudowanych rytuałach religijnych i kulcie przodków może świadczyć także znalezisko wielkiego ośrodka kultowego z Sarup w Danii, złożonego z systemu rowów i palisad. Na terenie Danii istniał także zwyczaj wrzucania do jezior i bagien ofiar w postaci naczyń ceramicznych, narzędzi krzemiennych i kamiennych oraz przedmiotów drewnianych. Rozprzestrzenienie się kultury pucharów lejkowatych oznaczało przesunięcie granicy rolnictwa daleko na północ, ku wybrzeżom Bałtyku i Morza Północnego, na Półwysep Jutlandzki i do południowej części Skandynawii. Na terenie Jutlandii i południowej Szwecji łowcy, rybacy i zbieracze kultury Ertebølle porzucali dawny tryb życia i przechodzili do rolnictwa, stając się częścią neolitycznej kultury pucharów lejkowatych. Około 4000 lat przed Chr. na terenie Danii po raz pierwszy pojawiło się udomowione bydło. Mieszkańcy Skandynawii stopniowo przechodzili od pokarmu pochodzenia morskiego do pożywienia pochodzenia lądowego, czyli do produktów rolnych, co poświadczają badania izotopów węgla z kości ludzkich. Około 3900-3700 lat przed Chr. mieszkańcy południowej Skandynawii zaczęli budować grobowce w formie długich, ziemnych nasypów. Później wznosili także typowo megalityczne budowle: dolmeny i groby korytarzowe. Kryły one zbiorowe pochówki, niekiedy setek osób.
Od zachodu sąsiadowała z kulturą pucharów lejkowatych kultura michelsberska, rozwijająca się głównie na obszarach Belgii i Nadrenii. Jej twórcami były społeczności wywodzące się z kręgu kultur naddunajskich. W IV tys. przed Chr. zasięg tej kultury objął nowe tereny (wschodnia Francja i środkowe Niemcy). Jej przedstawiciele zamieszkiwali ufortyfikowane osady wznoszone na wzgórzach i otoczone rowami oraz palisadami. Osady przybierały nieraz spore rozmiary. Otoczone wałami ziemnymi osiedle Kapellenberg liczyło 45 ha powierzchni i było skupione wokół grobowców megalitycznych. Ludzie kultury michelsberskiej byli nie tylko rolnikami i hodowcami. Zajmowali się także podziemnym górnictwem krzemienia. To m. in. oni byli twórcami kompleksu kopalń krzemienia w Spiennes w Belgii. Zmarłych grzebano w kulturze michelsberskiej w zbiorowych grobach z konstrukcjami kamiennymi. Na południe od kultury michelsberskiej i przy pewnym jej udziale uformował się na Przedgórzu Alp krąg kultur Chassey-Cortaillod-Lagozza. Powstał on około 4500 lat przed Chr., początkowo na obszarze Prowansji, Akwitanii i Langwedocji na bazie grup należących do kultury ceramiki impresso-cardium. Objął on później większą część obszarów dzisiejszej Francji, a także Ligurii i Szwajcarii. Osiedla kompleksu Chassey-Cortaillod-Lagozza były zakładane nad brzegami rzek i jezior. Najrozleglejsze dochodziły do wielkości 30 hektarów i były otaczane fosami. Wiele osad zakładano nad brzegami alpejskich jezior. Zapoczątkowana została w ten sposób tradycja budowania palafitów, czyli osiedli na platformach drewnianych, budowanych w sąsiedztwie zbiorników wodnych. Była ona kultywowana także w epoce brązu i żelaza. Od chwili odkrycia badaczy zajmowało zagadnienie, jak zbudowane były palowe osady i znajdujące się w nich domy. Dopiero niedawno okazało się, że nie było jednego wzorca osiedla nadjeziornego i wiele zależało od lokalnych warunków i kulturalnego tła mieszkańców. Nowe metody datowania (radiowęglowa i dendrochronologiczna) pozwoliły ustalić chronologię osad. Były ona zasiedlone od V tys. przed Chr. aż do VII-V w. przed Chr., a nawet później. Osiedla nie były zamieszkane w jednym czasie. Pomiędzy latami, w których w osadach kwitło życie mieszkańców występowały okresy, kiedy były one całkowicie opuszczone. Palafity były bardzo zróżnicowane i istniało wiele typów konstrukcji. Niektóre były wznoszone na wodach jezior, inne na brzegu, a jeszcze inne na suchym lądzie. Dobrze zachowane konstrukcje drewniane osad palowych pozwoliły badaczom na szczegółowe datowanie i sporządzenie sekwencji dendrochronologicznych. Sięgając one od ok. 5 tys. lat przed Chr. do ok. 600 lat przed Chr., choć nie są kompletne z uwagi na przerwy w użytkowaniu osad. Czasy, w których palafity były zamieszkane, pokrywały się z grubsza z okresami sprzyjającego klimatu (choć nie zawsze tak było – w czasach optimum klimatycznego ok. 3500-3450 lat przed Chr. północnoalpejskie osiedla nadjeziorne nie były zamieszkane). Były też lata, kiedy sytuacja ekonomiczna i militarna w okolicy powodowała opuszczanie osiedli. Nie były one zasiedlone w czasach dominacji eneolitycznej kultury pucharów dzwonowatych (2500-180 przed Chr.). Mieszkańcy osiedli zbudowanych na brzegach alpejskich jezior żyli z rolnictwa, pasterstwa, rybołówstwa, myślistwa i zbieractwa. Oznacza to, że ich dieta była bardzo zróżnicowana. Szczególnie rozwinięte było rybołówstwo, co jest naturalne w przypadku ludzi zamieszkujących w pobliżu zbiorników wodnych. Około 50% spożywanych kalorii mieszkańcy palafitów czerpali ze spożywanych zbóż: pszenicy (płaskurki, samopszy) i jęczmienia. Pomiędzy 3500 a 2700 lat przed Chr. intensywnie uprawiali len i mak. Od ok. 2500 lat przed Chr. coraz intensywniej wykorzystywali zwierzęta hodowlane, zwłaszcza bydło, które dostarczało siły pociągowej, mięsa i mleka. Używali rozmaitych technik rybackich, które mogły się różnić diametralnie nawet między blisko położonymi osiedlami. Dużą rolę w gospodarce mieszkańców palafitów odgrywał lokalny i dalekosiężny handel. Wymiana dotyczyła szczególnie różnych rodzajów krzemienia. Poszczególne osady nadjeziorne nieraz bardzo różniły się od siebie. Małe lub duże wsie wznoszono nad płytkimi wodami i na terenach podmokłych (np. na bagnach). Rozmieszczenie osad było nieregularne i zależało od wielu czynników (geograficznych, demograficznych, środowiskowych). Wśród osiedli nadjeziornych były malutkie wioski liczące do ośmiu domów (bardzo liczne), osiedla średniej wielkości liczące do 20 domów były także dość często budowane. Największe osady liczyły ponad 20 domów (niekiedy nawet 160 jak osiedle Sipplingen-Osthafen nad Jeziorem Bodeńskim). Zasiedlenie brzegów alpejskich jezior i gęstość zaludnienia zmieniały się w dłuższych okresach czasu. W niektórych okresach istniały jedynie nieliczne, rozproszone na większym obszarze osiedla, ale były czasy (ok. 4000-3000 lat przed Chr.), kiedy duże osady i mniejsze wioski sąsiadowały ze sobą i dzieliły te same odcinki brzegów jezior. Osady rozwijały się zwykle w ten sam sposób: najpierw budowano dwa lub trzy mniejsze domki, wokół których wyrastało później dużo większe osiedle. Jedno osiedle mogło bez większych zmian i remontów trwać od 5-8 lat do 10-15 lat. Eksperymenty archeologiczne z replikami pomostów i osad pokazały, że drewniane konstrukcje umieszczone w wodzie lub blisko niej nie wytrzymują więcej czasu. Niektóre osady były zatem zasiedlone dłużej, a inne krócej. W czasach tzw. kultury Pfyn (3900-3400 przed Chr.) wioski nadjeziorne w zachodniej Szwajcarii trwały dłużej, niże te we wschodniej i centralnej części kraju. Osady na zachodzie kraju funkcjonowały przez dłuższe okresy. Niektóre domy były odnawiane i reperowane wielokrotnie, inne zaś w ogóle nie były remontowane. Co ciekawe, rozmiary i kształty domów z neolitu i epoki brązu były mocno zestandaryzowane, choć różniły się techniką wykonania. Obok zwykłych domów wznoszono spichrze, magazyny i budynki służące kultowi religijnemu. Dzięki dokładnym analizom dendrochronologicznym możno szczegółowo odtworzyć historię poszczególnych domów. Osiedla palowe mogły być wznoszone na podniesionych ponad poziom gruntu (i wody) platformach (na jeziorach i na ich brzegach), lub niemal bezpośrednio (lub na niskich platformach) na powierzchni ziemi (wznoszono je na obszarach mokradeł). Najczęściej budowano domy na platformach, nawet wtedy, kiedy nie umieszczano ich ponad wodami jezior. Pale wbijano bezpośrednio w grunt, lub w dno jeziora, a potem umieszczano na nich drewniane pomosty, które stanowiły jednocześnie powierzchnię osady i podłogi domów. Pale wspierające pomosty i te podpierające dachy domów były ze sobą połączone. Do budowy używano różnych rodzajów drewna. W każdej wiosce oprócz zwykłych domów, pomieszczeń magazynowych znajdowały się obory, a także budynki kultowe. Zwierzęta czasami trzymano w specjalnych budowlach (oborach, stodołach), albo w pomieszczeniach w obrębie domów. W osadzie Marin nad Jeziorem Neuchâtel odkryto pozostałości małej świątyni, wzniesionej na sztucznym wzgórzu w obrębie wioski, na końcu 100-metrowego pomostu. Ze względu na doskonały stan zachowania archeologom udaje się nawet rekonstruowanie historii poszczególnych domostw. Domy miały zazwyczaj dwa lub trzy pomieszczenia w środku, oddzielone zwykle cienką ścianą działową. W pomieszczeniach lokowano często otwarte paleniska i piece zbudowane z gliny. Podłogi konstruowano z małych desek lub belek i niekiedy pokrywano gliną. Ściany zewnętrzne domów budowano z drewnianych belek lub desek, albo z plecionki (sporządzonej z gałęzi) pokrywanej gliną. Każde pomieszczenie mogło pełnić różne funkcje, zależnie od pory dnia i aktualnego zapotrzebowania. Odpadki (kości zwierzęce, pozostałości posiłków, odpadki produkcyjne, odchody) wyrzucano w dół, w przestrzeń pod domami za pomocą specjalnych, zamykanych otworów. W obrębie jednego domostwa istniały także pomieszczenia służące różnym odrębnym celom. Na terenie osiedla Arbon-Bleiche 3 nad Jeziorem Bodeńskim różne czynności (np. produkcyjne, związane z przygotowywaniem żywności) prowadzono jedynie w niektórych domach, lub w wydzielonych częściach wioski. Mieszkańcy niektórych domów wyspecjalizowali się w łowiectwie, a innych w hodowli bydła. Bydło trzymano w północnej części osady, a świnie w południowej. Mieszkający w części północnej rybacy wyspecjalizowali się w łowieniu przybrzeżnym za pomocą rozciąganych sieci, a ci z południowej łowili z łodzi. Mieszkańcy każdego domostwa sami wytwarzali narzędzia krzemienne na swój użytek, ale naczynia ceramiczne dla całej wioski produkował jeden garncarz. Mieszkańcy osad wiele czynności gospodarczych wykonywali wspólnie, choć ich domostwa były odrębnymi jednostkami. Osady były często chronione palisadami. Prowadziły do nich długie, drewniane pomosty. . Osiedla palowe dostarczyły ogromnej ilości świetnie zachowanych zabytków archeologicznych. Przedmioty wykonane z materiałów organicznych (drewna, tkanin, kości, skóry itd.) dobrze zachowują się w środowisku przesiąkniętym wodą. Palafity dostarczyły zatem wielu informacji o pradziejowych przedmiotach, które na zwykłych stanowiskach raczej się nie zachowują. Dzięki temu wiedza o życiu ludzi w Europie w neolicie i epoce brązu znacznie się poszerzyła. Właśnie dlatego odkrycia nad szwajcarskimi jeziorami wzbudziły tak żywiołowe zainteresowanie specjalistów i opinii publicznej na całym Świecie. Wiele znalezisk było naprawdę sensacyjnych. Pomiędzy 1976 a 1978 r. w czasie wykopalisk na terenie osady otoczonej palisadą w dzielnicach Zürich-Pressehaus i Zürich-Akad odkryto trzy drewniane koła i oś, pochodzące sprzed 3150-2700 lat przed Chr. Są to jedne z najstarszych kół i części pojazdu na Świecie. Na pewno są jednymi z najstarszych w Europie (podobne drewniane koło z drugiej połowy IV tys. przed Chr. odkryto na terenie osady jeziornej Stare Gmajne w Słowenii). Na terenie alpejskich osad palafitowych zachowały się w całości narzędzia krzemienne z ich drewnianymi oprawami: sierpy, siekiery, radła, noże, przedmioty z kości i rogu. W podmokłym środowisku przetrwały tkaniny i ubrania, obuwie, części roślin, kosze, worki, torby i inne pojemniki. Ludność kręgu kultur Chassey-Cortaillod-Lagozza stanowili typowi neolityczni rolnicy. Uprawiali oni zboża i rośliny strączkowe, a także len (służył od do wytwarzania oleju i tkanin). Hodowali głównie bydło. Rolnictwo tego kręgu kulturowego było wysoko rozwinięte i wywierało poważny wpływ na środowisko. Obszary rolnicze wokół osad były intensywnie odlesiane. Dietę rolników i hodowców uzupełniało zbieractwo (np. małży nad Morzem Śródziemnym) i łowiectwo. Rozwinięta uprawa umożliwiła powstanie gęstej i ustabilizowanej sieci osadniczej. Na terenie Francji powstawały wielkie osiedla (15-30 ha powierzchni) otoczone drewnianymi fortyfikacjami. Narzędzia wykonywano z lokalnego krzemienia, obsydianu importowanego z Wysp Liparyjskich, oraz z kości i rogu. W Alpach wytwarzano także polerowane siekierki z zielonego jadeitu, które szeroko rozchodziły się w Zachodniej Europie. Na terenie Basenu Paryskiego i gór Jura rozwijało się wyspecjalizowane górnictwo krzemienia. W Alpach ludność kręgu kultur Chassey-Cortaillod-Lagozza zaczęła wytwarzać wyroby miedziane z metalu pochodzącego z lokalnych rud. Zmarłych chowano w prostych jamach wykopanych w ziemi, a także w grobach w formie skrzynek kamiennych. Pojawiały się też typowe groby megalityczne i pochówki w jaskiniach. Niektóre groby (tzw. groby książęce) były bardzo bogato wyposażone, co wskazuje na fakt, że pochowano w nich przedstawicieli ówczesnej elity. Z kulturami neolitycznymi rozwijającymi się na obszarze Alp związane jest słynne znalezisko „człowieka z lodowca” (zwanego Ötzi), czyli świetnie zachowanych w lodowcu na przełęczy Hauslabjoch w Alpach Tyrolskich ciała człowieka z towarzyszącymi mu przedmiotami i elementami ubioru, pochodzącego sprzed ok. 3345-3100 lat przed Chr. Wskazuje ono na kontakty ludności zamieszkującej po obu stronach Alp. Siekierka miedziana w drewniane oprawie znaleziona przy zwłokach człowieka z lodowca wskazuje na rozwój metalurgii w społecznościach neolitycznych tego okresu.
W czasach środkowego neolitu
społeczności rolnicze Europy przeżywały rozkwit. Niektóre z nich opanowały
tajniki obróbki pierwszych metali wykorzystywanych przez człowieka, czyli
miedzi i złota. Najbardziej rozwinięte społeczności archeolodzy i prehistorycy
określają już mianem eneolitycznych. Przeszły one szereg przemian gospodarczych
i technologicznych, które wprowadziły do życia ludzkich społeczności zupełnie
nowe elementy. Rozwinęło się przede wszystkim wszechstronne wykorzystanie
zwierząt hodowlanych w postaci zbierania i przetwarzania wełny owczej i przetwarzania
mleka. Wyrabianie przetworów mlecznych (serów, śmietany, jogurtu) było obecne
już u starszych społeczności neolitycznych, ale właśnie w IV-III tys. przed
Chr. szczególnie się rozwinęło. Rozwijało się tkactwo tkanin lnianych i
wełnianych, z których zaczęto wytwarzać ubrania, noszone obok skórzanych. Zaczęto
na szerszą skalę wytwarzać i spożywać napoje alkoholowe, przede wszystkim piwo
i miód pitny, a na obszarach śródziemnomorskich wino gronowe. W charakterze
używek wykorzystywano także pochodne maku (opiaty) i konopi. Wielkie znaczenie
zyskał rozwijający się transport kołowy i orka za pomocą radeł ciągniętych
przez woły. W europie rozwijało się solo warstwo, górnictwo krzemienia i miedzi
oraz metalurgia. Na stepie nadczarnomorskim i nadkaspijskim udomowiono konia.
Społeczności ludzkie obszaru Eurazji stawały się bardziej mobilne. Rosło znaczenie
wzajemnych kontaktów i dalekosiężnej wymiany. Jej przedmiotami były surowce
(krzemień, obsydian, miedź, złoto), muszle, naczynia, narzędzia, ozdoby,
żywność, stroje. Efektem przemian gospodarczych były zmiany struktury
neolitycznych społeczności. Pojawiła się hierarchia społeczna i lokalne elity,
dzierżące władzę. W niektórych społecznościach wysunęli się na czoło naczelnicy
i wodzowie, którzy przewodzili lokalnym, a czasem nawet ponadregionalnym grupom
rolników. Świadectwem ich pozycji, prestiżu społecznego i bogactwa są bogato
wyposażone pochówki. Nowe elity dziedziczyły w wyraźny sposób swoje bogactwo i
pozycję społeczną. Elity potrzebowały dóbr luksusowych, których dostarczało
górnictwo, rzemiosło i handel. Liczba ludności rosła i w wielu kulturach
pojawiły się wielkie osady o charakterze miejsc centralnych, a w niektórych
przypadkach także ośrodków władzy. Współdziałanie dużych grup ludzkich przy
budowie fortyfikacji i grobowców megalitycznych świadczy o możliwościach
mobilizacji sporej siły roboczej przez neolityczne społeczności Europy. Te
doniosłe zmiany sposobu życia w największym stopniu dotknęły neolityczne i
eneolityczne kultury rozwijające się na Półwyspie Bałkańskim i na wybrzeżach
Morza Czarnego. To właśnie tutaj około 4500 lat przed Chr. pojawiły się bardzo
wysoko rozwinięte kultury, zwane przez archeologów i prehistoryków
protocywilizacjami. W pewnym sensie wyprzedziły one w rozwoju pierwsze
cywilizacje miejskie Bliskiego Wschodu, Egiptu, subkontynentu indyjskiego i
Chin, które wykształciły się później. Pojawiły się tu ośrodki władzy
politycznej, elity akumulujące dobra luksusowe, początki protopisma, a także
wielkie, ufortyfikowane osady, a także rozwinięta wytwórczość pozarolnicza. Te
nowe, zaawansowane kultury wywodziły się od lokalnych, neolitycznych
społeczności rolniczych. Na ich bazie rozwinęły się kultury Gumelnita-Karanowo
na północno-wschodnich Bałkanach, kultura Warna w Bułgarii, oraz
Cucuteni-Tripolje (trypolska) na obszarze Mołdawii i Ukrainy.
W osadnictwie kultury Gumelnita-Karanowo dominowały wielkie, ufortyfikowane
osady na tellach, wznoszone na
terasach rzek i na wyspach rzecznych. Były one zabudowane rozmieszczonymi w
rzędach domami z gliny i plecionki, wznoszonymi na prostokątnym planie. Otaczano
je systemami wałów, rowów i palisad. Taki osady znane są m. in. z Poljanicy,
Owczarowa, Ezero, Karanowa, Targowiszte. W wielu z nich znajdowały się
specjalne budynki, w których znaleziono ołtarzyki oraz figurki gliniane i
marmurowe oraz pozostałości malowanych ścian i kolumn. Pełniły one funkcje
świątyń. Mieszkańcy osad kultury Gumelnita-Karanowo uprawiali rolę i hodowali
zwierzęta. Uprawa sprzężajna za pomocą radeł ciągniętych przez zwierzęta
pozwalała na rozszerzenie areału pól i zwiększenie zbiorów, co skutkowało
wzrostem liczby ludności. Hodowano kozy, owce, bydło i świnie. Na obszarze
bułgarskiego wybrzeża Morza Czarnego (od ujścia Dunaju do gór Strandża)
rozwinęła się w drugiej połowie V tys. przed Chr. kultura Warna. Utrzymywała
ona szerokie kontakty handlowe z innymi społecznościami. Jej przedstawiciele
odbywali podróże morskie. Zamieszkiwali osiedla palafitowe nad lagunami
morskimi, osiedla na przybrzeżnych wyspach, bądź osady typu telli. Pochodzące z okresu eneolitu niezwykle
bogate cmentarzysko wspomnianej neolitycznej kultury Warna w Warnie nad Morzem
Czarnym to jedna z najważniejszych i najokazalszych pradziejowych nekropolii
odkrytych przez archeologów. Na tutejszym cmentarzysku odkryto aż 294 groby,
ale tylko w 61 pochówkach znaleziono cenne przedmioty ze złota, które już wtedy
były dla ludzi wyznacznikiem wysokiego statusu społecznego i prestiżu. We
wszystkich odkrytych grobach znaleziono 3100 złotych przedmiotów o łącznej
wadze około 6 kilogramów. Niektóre pochówki były czysto symboliczne i nie
zawierały ciał (szkieletów) zmarłych, lecz tylko dary grobowe, niekiedy bardzo
bogate. Były to zapewne groby osób, które zginęły lub zmarły daleko od domu.
Złote przedmioty odkryte w Warnie stanowią jeden z najstarszych w dziejach
ludzkości zbiór przedmiotów z tego metalu (prawdopodobnie nieco starsze
znaleziska znane są z nekropolii Durankulak w Dobrudży) i jego największe
nagromadzenie znane z epoki eneolitu. W grobach z Warny odkryto złote
bransolety, naszyjniki, apliki naszywane na odzież, okucia, zawieszki, paciorki
i inne przedmioty. Technika i poziom artystyczny ich wykonania świadczą o
wysokim poziomie ówczesnej metalurgii i złotnictwa. Cenny metal potrafiono już
nie tylko topić, ale także mieszać go z innymi metalami (np. z miedzią), oraz
odlewać z niego przedmioty w specjalnie przygotowanych formach. Złote
przedmioty starannie wykańczano i polerowano. Metalurdzy z Warny potrafili też
wytwarzać przedmioty pozłacane. Żółty metal pozyskiwano poprzez płukanie
zawierającego samorodki i złoty piasek osadu z rzek i strumieni wschodniej
Bułgarii. Oprócz wyrobów ze złota w grobach z Warny znajdowały się przedmioty z
kości, krzemienia, karneolu, marmuru, miedzi i muszli.
Krzemień i miedź pochodziły z obszaru dzisiejszej środkowej i zachodniej
Bułgarii, a muszle znad Morza Egejskiego lub Czarnego. Nie wszystkie groby na
cmentarzysku były tak samo bogato wyposażone, co świadczy o postępującej stratyfikacji
społecznej wśród ludzi żyjących w tej części Bałkanów w eneolicie. Na
cmentarzysku znaleziono groby bardzo bogato wyposażone, dostatnio wyposażone i
bardzo ubogie. Pojawiła się tam elita manifestująca w widoczny sposób swoje
bogactwo, władzę i pozycję w społeczeństwie. Osoby, które pogrzebano w Warnie
mogły nie tylko zgromadzić olbrzymi majątek w postaci złotych i miedzianych
przedmiotów, ale także zmobilizować ludzi do ich produkcji i urządzania
wystawnych uroczystości pogrzebowych. Działo się to czasach wzrostu
demograficznego, rozwoju tzw. protocywilizacji (czyli nadzwyczaj wysoko
rozwiniętych kultur) południowo-wschodniej Europy i przemian technologicznych
(m. in. w dobie rozkwitu wczesnej metalurgii). Narodził się wtedy nowy typ
zhierarchizowanego, zamożnego społeczeństwa o bogatej kulturze materialnej,
kierowanego przez polityczne i religijne elity. Na terenach Mołdawii, Rumunii i
Ukrainy pomiędzy Seretem, Prutem, Dniestrem i Dnieprem rozwinęła się w V i IV
tys. przed Chr. kultura Cucuteni-Tripolje, zwana też kulturą trypolską. Jej
twórcy prowadzili wysoko rozwiniętą gospodarkę rolniczą i hodowlaną,
szczególnie na żyznych gruntach lessowych (czarnoziemach). Uprawiali zboża i
hodowali bydło, owce, kozy i trzodę chlewną. Od mieszkających na wschód od nich
ludów stepowych przejęli w IV tys. przed Chr. udomowione konie. Zamieszkiwali
wielkie, rozległe osady, które stanowią największe tego typu założenia znane z
neolitycznej Europy. Te trypolskie „megastanowiska”,
nazywane czasem osadami o charakterze protomiejskim były umieszczane na
terasach rzecznych. Największe z nich to osada Talianki (400 ha powierzchni) i
Majdanieckoje (ok. 270 ha). Zamieszkiwało je nawet 20-40 tys. mieszkańców, co
wskazuje na rozmiary populacji trypolskich rolników. Osady zabudowane były
długimi, prostokątnymi domami ze ścianami z gliny i słupów drewnianych. W wielu
wypadkach były to budynki dwukondygnacyjne. Skupione były koncentrycznie wokół
kolistego, centralnego placu osady. Czasem domy były łączone ścianami
szczytowymi, tworząc pierścień zewnętrznej fortyfikacji osady. Domy zaopatrzone
były w gliniane ławy, żarna, paleniska i przedmioty kultowe. Do budowy takich
osiedli potrzebowano ogromnych ilości gliny i drewna. W niektórych domach umieszczano
wyspecjalizowane pracownie garncarskie. Oprócz osad-gigantów funkcjonowały w
kulturze Cucuteni-Tripolje osiedla o mniejszych rozmiarach. Ludność kultury
trypolskiej wykorzystywała krzemień, który wydobywano w kopalniach nad
środkowym Dniestrem. Wykorzystywała miedź wydobywaną na Kaukazie i w
Transylwanii. Wytwarzała z niej ozdoby, broń i inne przedmioty. Z obszaru
kultury trypolskiej znane są skarby zawierające setki wyrobów z tego metalu. Trypolscy
garncarze wytwarzali piękną, zaawansowaną pod względem technicznym malowaną
ceramikę. Była ona prawdopodobnie obtaczana na kole i wypalana w temperaturze
ok. 1000ºC. W osadach kultury trypolskiej obok rolników i pasterzy żyli
wyspecjalizowani wytwórcy: garncarze, krzemieniarze, górnicy. Rozwijało się tkactwo
i plecionkarstwo. Pojawiły się lokalne elity społeczne i zaczątki
hierarchicznej organizacji społeczeństwa. Postępował wzrost demograficzny, a
gospodarka rozwijała się prężnie, podobnie jak w kulturach bałkańskich. Z
Tartarii i Gradesznicy pochodzą znaleziska tabliczek opatrzonych symbolicznymi
znakami, które część badaczy interpretuje jako protopismo. Pochodzą one z
okresu 5000-3400 lat przed Chr. Na zachodzie Europy nadal rozwijały się w tym
czasie kultury megalityczne. Imponujące budowle z tego okresu zachowały się m.
in. w Barnenez i Carnac w Bretanii. Monument znany pod bretońską nazwą Karn
Barnenez, znajduje się w pobliżu miejscowości Plouezoc’h, na Półwyspie Kernéléhen
w departamencie Finistère. Barnenez to wielki grobowiec korytarzowy. Ma 72 metry
długości i 20-25 metrów szerokości. Nasyp wznosi się na wysokość 9 metrów. Ma
formę pryzmy wzniesionej na planie trapezu. Do jego zbudowania zużyto 7000
metrów sześciennych kamienia. Mieści on 11 korytarzy zakończonych komorami
grobowymi w formie dolmenów. Korytarze są umieszczone blisko siebie, a ich
wejścia skierowane są na południe. W trakcie wykopalisk stwierdzono, że budowa
całego założenia przebiegała w wielu następujących po sobie etapach. Na
początku zbudowano prosty grób z dwoma komorami, a potem dobudowywano
sukcesywnie następne segmenty, powiększając budowlę. Później zwiększono
szerokość budowli i wydłużono korytarze. Pierwotny grobowiec mocno różnił się
od tego, który możemy oglądać dziś. W czasach neolitu grobowiec był położony
nieco dalej od morza, niż dziś. Dzięki datowaniu radiowęglowemu udało się
ustalić, że grobowiec był wznoszony w okresie 4700-3500 przed Chr. Jest to
jeden z najstarszych grobowców megalitycznych na Półwyspie Armorykańskim.
Budowlę wzniesiono z użyciem większych i mniejszych bloków kamiennych
(dolerytowych i granitowych), stosując różnorodne techniki budowy (suchy mur,
łuki wspornikowe). Mury oporowe z większych głazów podtrzymują konstrukcję
nasypu złożonego z luźnych kamieni. Kamienie służące do budowy grobowca były sprowadzane
z odległości 1-2 kilometrów. Część głazów tworzących ściany korytarzy zostało
ozdobionych reliefami i malowidłami
przedstawiającymi linie, motywy geometryczne, jarzma, czy siekierki, a także
przedstawienie przypominające postać ludzką (tzw. bogini z Barnenez).
Przypominają one podobne przedstawienia z megalitycznych grobowców na Półwyspie
Iberyjskim, co może wskazywać na kontakty obu regionów w tej odległej epoce. W
niektórych komorach grobowych archeolodzy znaleźli krzemienne ostrza i groty strzał,
a także gładzone toporki kamienne. Fragmenty ceramiki i grociki strzał związane
z kulturą pucharów dzwonowatych wskazują, ludzie odwiedzali grobowiec jeszcze
na początku epoki brązu. Grobowiec był wtórnie użytkowany przez ludność kultur
Chassey i pucharów dzwonowatych. Na zewnątrz, w pobliżu wejść do korytarzy
znaleziono pozostałości ceramiki, wskazujące, ze przed grobowcami składano
ofiary i odprawiano rytuały. Zachowała się także niewielka ilość pozostałości
kości ludzkich, należących do osób pochowanych w komorach grobowych. Wielkość
monumentalnego założenia wskazuje na możliwości szerokiej mobilizacji siły
roboczej przez społeczności zamieszkujące neolityczną Bretanię. Wskazuje to na
pewne zróżnicowane ówczesnego społeczeństwa. Budowa wielkiego, widocznego z
daleka grobowca miała podkreślać więź mieszkańców okolicznych terenów z
przodkami i z ziemią, na której zamieszkiwali. Barnenez mogło być centrum o
charakterze religijnym dla wielu okolicznych społeczności rolniczych. Były to
duże, liczące 1000 lub więcej osób grupy ludzi, które antropolodzy i
archeolodzy określają mianem plemion bądź społeczeństw segmentarnych. Jeden z
największych w Europie zespołów budowli megalitycznych znajduje się w okolicach
miejscowości Carnac w Bretanii, we francuskim departamencie Morbihan. Znajduje
się tu jedno z największych zgrupowań megalitycznych budowli w Europie. Cały
kompleks jest usytuowany ok. 3 km od wybrzeża Zatoki Quiberon, na pofałdowanym
terenie w pobliżu brzegów Oceanu Atlantyckiego. Cały zespół stanowisk wokół
Carnac jest przykładem rozległego pradziejowego krajobrazu kulturowego, który
został ukształtowany przez działalność człowieka. Kompleks megalityczny w
Carnac rozciąga się na przestrzeni ok. 4 km, na osi południowy zachód –
północny wschód. Do dnia dzisiejszego zachowało się tu około 3 tys. pionowo
stojących kamieni (menhirów), choć w pradziejach mogło ich być tutaj około 10
tysięcy. Wiele menhirów posadowiono bezpośrednio na powierzchni skały
stanowiącej miejscowe podłoże. Kompleks Carnac składa się z czterech grup
menhirów: Le Menéc, Kermario, Kerlescan i Petit, ciągnących się z zachodu na
wschód. Każda z nich składa się z ok. 500-1200 pionowych kamieni. Wszystkie
zgrupowania kamieni są ustawione wzdłuż linii prostych lub zbliżonych do
prostej. Np. Le Menéc składa się z 12 linii menhirów, którym towarzyszą 2
kromlechy (kręgi kamienne). Szeregi menhirów niekiedy zmieniają kierunek, co
sugeruje, że były wznoszone w kilku fazach. Zgrupowania leżą w niewielkiej
odległości od siebie, a pomiędzy nimi i wokół nich znajdują się liczne
megalityczne grobowce (dolmeny i groby korytarzowe). W grobowcach odkryto
liczne przedmioty z krzemienia, węgiel drzewny, paciorki z waryscytu i
jadeitowe toporki. W pobliżu znajdują się też podłużne tumulusy usypane z
ziemi. Menhiry mają od 50 cm do 4 metrów wysokości. Największy kamień z
kompleksu Carnac waży ok. 50 ton. Niektóre menhiry pokryto starannie wykonanymi
płaskorzeźbami. Kamienne monumenty wzniesiono z miejscowego granitu, kwarcytu i
łupku. Dzięki datowaniu radiowęglowemu, zabytkom archeologicznym i obserwacjom
przyrodniczym udało się określić wiek budowli w Carnac. Najstarsze megality
pochodzą z V tys. przed Chr., czyli z wczesnego neolitu, natomiast najmłodsze z
drugiej połowy III tys. przed Chr., to znaczy z początku epoki brązu. Większość
budowli pochodzi z IV tys. przed Chr. Pierwsze monumenty postawili tu
prawdopodobnie ludzie, którzy porzucili zbieracko-łowiecki tryb życia i
zaadaptowali rolniczo-hodowlaną gospodarkę neolitu. Stawianie dużych grup
menhirów mogło być elementem konkurencji pomiędzy różnymi grupami ludzkimi.
Założenia z Carnac były wielkimi centrami kultowymi, związanymi z religijnymi
wierzeniami rolniczych społeczności neolitu. Obecność wielkich grobowców
kamienno-ziemnych (tumulusów) wskazuje też na rozwinięty kult zmarłych w
tamtych czasach. Największy z nich to liczący ok. 10 m wysokości Tumulus of
Saint-Michel, zawierający liczne komory grobowe. Prawdopodobnie usytuowanie
niektórych menhirów może mieć związek z astronomią, pozorną wędrówką Słońca po
niebie i z ważnymi elementami roku, takimi jak równonoce i przesilenia.
Zgrupowania menhirów tworzyły swoistą sakralną przestrzeń dla swoich
neolitycznych budowniczych i użytkowników.
Stojące dziś na miejscu kamienie są prawdopodobnie pozostałością dużo
większego kompleksu, który funkcjonował tu w pradziejach. Społeczeństwa, które
je wznosiły, były rządzone przez starszyznę plemienną, która kontrolowała
zarówno religię, jak i dystrybucję kamiennych siekier, a także organizowała
wysiłek budowlany wspólnoty. Poszczególne grupy konkurowały ze sobą wielkością
monumentów. Budowniczowie mogli korzystać z bogatych zasobów żyznego Półwyspu
Armorykanskiego, bagien nadbrzeżnych, a także pobliskiego oceanu. W drugiej
połowie IV tys. przed Chr. tutejsze zhierarchizowane społeczeństwa neolityczne
upadły. Zaprzestano budowania wielkich monumentów, prawdopodobnie z powodu
zmian klimatycznych i narastających konfliktów międzygrupowych. Równie okazała
budowla megalityczna został wzniesiona w Newgrange w Irlandii. Znajduje się on
w dolinie rzeki Boyne w pobliżu miasta Drogheda w Irlandii i znany jest pod
współczesnymi nazwami Newgrange i Sí an Bhrú. Jest to jedna z największych
megalitycznych budowli w Europie. Newgrange jest przede wszystkim wielkim,
kolistym kopcem wybudowanym z warstw rzecznych otoczaków i torfu, o średnicy 76
metrów i wysokości 12 metrów. Zajmuje powierzchnię około 4,5 tys. metrów
kwadratowych i jest posadowiony na niskim stoku wzniesienia w polodowcowym
krajobrazie. Kopiec jest otoczony 12 stojącymi kamieniami dekorowanymi
płaskorzeźbami. Pierwotnie było ich 35-38. Zewnętrzną część kopca tworzy
konstrukcja z płyt szarogłazu i łupku ozdobionych geometrycznym reliefem.
Powyżej wybudowany otaczający kopiec mur oporowy z piaskowca i granitu o
wysokości 3 metrów. W środku grobowca znajduje się zespół trzech komór
grobowych na planie krzyża, do którego dochodzi się prowadzącym z zewnątrz
korytarzem, liczącym 20 m długości. Komorę grobową pokrywa sklepienie
wspornikowe zbudowane z kamiennych głazów. Korytarze i komory grobowe zbudowane
są z kamiennych płyt. Nad wejściem do grobowca umieszczono kamienne okno, przez
które może do wnętrza wpadać światło słoneczne. W komorach grobowych znajdowały
się zagłębienia, w których składano szczątki zmarłych. Archeolodzy odkryli tu
kości ludzkie, w tym szczątki kilku osób, które zostały skremowane. Była to
tylko część szczątków, jaka musiała spoczywać w komorach przed otwarciem
grobowca w XVII wieku. Grobowiec był użytkowany przez neolitycznych mieszkańców
Doliny Boyne ok. 3200-2600 lat przed Chr., co stwierdzono na podstawie
datowania radiowęglowego pozostałości organicznych. Grzebano tu sukcesywnie
kolejne pokolenia należące do elitarnego rodu lub klanu, niekiedy wraz z
towarzyszącymi im przedmiotami. Wybudowanie tak wielkiego grobowca było dla
neolitycznych rolników zamieszkujących Irlandię wyrazem kultu przodków i
podkreśleniem swoich praw do okolicznych terenów. Analizy paleobotaniczne
wykazały, że Newgrange zostało zbudowane w czasie, kiedy okoliczne tereny były
dopiero odlesiane w celu uzyskania miejsca pod pola uprawne. Po kilku tysiącach
lat struktura monumentu nadal jest stabilna. Konstrukcja została zaplanowana i
zbudowana w powiązaniu z obserwacjami astronomicznymi, które dla ludzi neolitu
mogły mieć pewne znaczenie religijne. Przez kamienne okno-niszę u wejścia do
megalitu, co roku w dniu przesilenia zimowego do wnętrza komory grobowej
wpadają promienie słoneczne. Pokrywające wiele głazów budowli reliefy spiral,
kół i wijących się linii mogą być powiązane z ówczesnymi wierzeniami. Wielkość
monumentu i nakład pracy, jakiego wymagało jego wzniesienie wskazuje, że już
wtedy w neolitycznej Irlandii istniała swego rodzaju elita, która była w stanie
pokierować pracami i zmobilizować siłę roboczą. Mimo, że w późniejszych epokach
Newgrange zaczęło ulegać powolnej destrukcji, to nadal było ważnym miejscem dla
mieszkańców Irlandii.
Rozwój protocywilizacji Półwyspu Bałkańskiego i wybrzeża Morza Czarnego przypadał na końcowy odcinek holoceńskiego optimum klimatycznego, czyli okresu atlantyckiego. Zakończył się on około 4500-3850/3600 lat przed Chr., ustępując miejsca chłodniejszemu, suchszemu i mniej sprzyjającemu gospodarce okresowi subborealnemu. Wschodnia i południowo-wschodnia Europa uległy procesowi stepowienia. Kolejne społeczności porzucały rolniczy tryb życia, przechodząc do koczowniczego pasterstwa. Rozpoczęły się ruchy ludności koczowniczej, pochodzącej ze stepu pontyjskiego. Wędrowała ona w kierunku Niżu Europejskiego i doliny Dunaju. Przejście do mobilnego trybu życia dokonało się np. w kulturze tiszapolgarskiej na Wielkiej Nizinie Węgierskiej. Osady ustąpiły tu miejsca cmentarzyskom. Równie mobilna była ludność kolejnej kultury, która zdominowała ten obszar, czyli kultury bodrogkereszturskiej. W grobach przebadanych na cmentarzyskach obydwu kultur odnaleziono wiele wyrobów z miedzi i złota. Zmiany klimatyczne, migracje i prawdopodobnie także konflikty zbrojne były przyczyną upadku protocywilizacji Europy Południowo-Wschodniej (kultur Gumelnita-Karanowo, Warna i Cucuteni-Tripolje). Przemiany związane ze zmianami środowiskowymi dotknęły także obszary Europy Środkowej. Wielkie regiony osadnicze kultury pucharów lejkowatych upadły pod koniec IV tys. przed Chr. Doszło do poważnych przekształceń demograficznych, społecznych i ekonomicznych na obszarach zajętych przez tę kulturę. Rozwój zaawansowanych społeczności neolitycznych rolników KPL został zahamowany. Wielkie skupiska osadnicze zostały opuszczone. Dotychczasowa ludność zaczęła przyjmować nowe prądy kulturowe związane z kulturą badeńską z południa i z rodząca się na terenach uprzednio zajętych przez KPL kulturą amfor kulistych. Ostatnie grupy kultury pucharów lejkowatych zanikły w drugiej połowie III tys. przed Chr. Kultura badeńska (zwana też kulturą ceramiki promienistej) rozwinęła się już w połowie IV tys. przed Chr. nad środkowym Dunajem i w Kotlinie Karpackiej. Objęła ona potem także obszary Dolnej Austrii, Czech, Moraw, Słowacji, południowej Polski i północnych Bałkanów. Narodziła się ona pod wpływem społeczności z obszaru anatolijsko-egejskiego i ze stepu pontyjskiego. Jej nosiciele wznosili osady ufortyfikowane na wyżynach i wzgórzach oraz osiedla nizinne. Zabudowane były domami z apsydą, zaopatrzonymi w gliniane piece. Zboże przechowywano w trapezowatych jamach zasobowych. Gospodarka kultury badeńskiej opierała się na uprawie roli i hodowli zwierząt, prowadzonej jednak w warunkach mało sprzyjającego, chłodniejszego i wilgotniejszego klimatu. Hodowla krów pełniła ważną rolę, o czym świadczą znaleziska wielkich zagród dla bydła. Narzędzia krzemienne tej kultury produkowali z dobrych, wyselekcjonowanych surowców wyspecjalizowani krzemieniarze. Ludzie kultury badeńskiej wprowadzili ciałopalny obrządek pogrzebowy. Ciała swoich zmarłych palili na stosach, a zebrane spaloe szczątki składali w specjalnych naczyniach (popielnicach) i grzebali w grobach. Oprócz tego praktykowali także grzebanie zmarłych niespalonych. Kultura badeńska rozprzestrzeniła się na szerokich obszarach Europy a jej wpływy przekształciły wiele lokalnych kultur. Na terenie Małopolski ludzie kultury badeńskiej poszukiwali dobrego krzemienia ze złóż na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Często chroniła się w tutejszych jaskiniach. Potem społeczności pochodzące z obszarów leżących na południe od Karpat zaczęła zakładać osady na żyznych małopolskich glebach. Wpływom tej kultury uległy społeczności kultury pucharów lejkowatych, co widoczne jest m. in. na osadzie w Bronocicach. Tymczasem około 3500/3100 lat przed Chr. na Niżu Środkowoeuropejskim zaczęła się rozwijać tzw. kultura amfor kulistych (KAK). Rozwijała się ona aż do ok. 2450-2350 lat przed Chr. Jej zasięg ogarnął większość obszarów zajętych uprzednio przez kulturę pucharów lejkowatych. Rozprzestrzeniła się ona na obszarach wschodnich Niemiec (dorzecza Łaby), Niżu Polskiego, Wołynia i zachodniej Ukrainy oraz Mołdawii. Przeniknęła także na tereny zachodniej Białorusi. Charakterystyczne były dla niej formy ręcznie lepionych naczyń: amfory kuliste, od których wzięła swoją nazwę, misy, wazy, puchary, kubki, bębny gliniane. W gospodarce kultury amfor kulistych hodowla bydła pełniła większą rolę, aniżeli rolnictwo. Oprócz tego hodowano świnie, owce i kozy oraz konie. Uprawiano pszenicę, jęczmień, proso i rośliny strączkowe. Znane są zarówno stałe osiedla, jak i tymczasowe obozowiska kultury amfor kulistych. Osiedla stałe składały się z kilku domostw, bądź tylko z jednego domu. Domostwom towarzyszyły piece i paleniska. Wznoszono zwykle domy o konstrukcji słupowej lub ziemianki na czworokątnym planie. Niektóre osady były wznoszone blisko miejsc pozyskiwania surowców takich jak krzemień. Generalnie ludność kultury amfor kulistych była bardziej mobilna, niż jej poprzednicy. Trudniła się ona także pozyskiwaniem i przetwarzaniem różnych surowców. To właśnie ona w bardzo intensywny sposób eksploatowała krzemień pasiasty na polu górniczym w Krzemionkach w woj. świętokrzyskim. Górnicy kultury amfor kulistych wydrążyli tu najgłębsze i najbardziej zaawansowane pod względem technologicznym kopalnie. Kopalnie filarowo-komorowe drążone przez drużyny liczące co najmniej 5 górników na głębokość 5-6 m. Od dna szybu drążono podziemne wyrobiska długości 8-9 m. Skalne filary miały je chronić przed zawaleniem. Kopalnie komorowe umożliwiały dotarcie do surowca krzemiennego najwyższej jakości. Były drążone w zwartych warstwach skały wapiennej, a ich głębokość dochodziła do 9 m. Od dna szybu drążono chodniki, które następnie poszerzano, tworząc komory o wielkich rozmiarach, dochodzących nawet do 600 m2. Wydobyciem krzemienia zajmowały się grupy górników liczące od 2 do 9 osób. Do pracy używano narzędzi wykonanych z drewna, skał krystalicznych, krzemienia i poroża jeleni, saren i łosi. Wnętrze kopalń oświetlano żagwiami z żywicznego drewna sosnowego. Na powierzchni selekcjonowano wydobyty surowiec krzemienny i dokonywano jego wstępnej obróbki. Za pomocą narzędzi z różnych materiałów obrabiano konkrecje krzemienia, z których wytwarzano siekiery oraz dłuta. Siekiery polerowano na płytach szlifierskich wykonanych z piaskowca. Nad niektórymi szybami budowano naziemne konstrukcje drewniane, a część była zaopatrzona w drewniane obudowy szybów co świadczy o tym, że praca w kopalni mogła trwać przez wiele lat. W czasach kultury amfor kulistych siekiery wykonane z krzemienia pasiastego rozchodziły się w promieniu 500-660 kilometrów od kopalń w Krzemionkach. Były one zarówno bronią i narzędziami, jak i przedmiotami prestiżowymi, grzebanymi w grobach wraz z właścicielami. Brały udział w różnych ceremoniach i rytuałach. Dystrybucja siekier z krzemienia pasiastego mogła być prowadzona w toku zrytualizowanej, poddanej ścisłym zasadom społecznym i niepisanym prawom wymiany (przypominającej rytualną wymianę kula na Trobriandach), a także w ramach zwykłej wymiany barterowej (towar za towar) przypominającej rynkową. Zapewne uczestniczyły w kilku zróżnicowanych systemach wymiany i obiegach. Oprócz krzemienia pasiastego społeczności KAK wykorzystywały krzemień świeciechowski, narzutowy, jurajski i wołyński. Zajmowały się także wytwarzaniem przedmiotów z kamienia, gliny, drewna oraz miedzi. Ich szczególne zainteresowanie wzbudził bursztyn bałtycki, który zaczął być pozyskiwany i obrabiany na większą niż dotąd skalę. Wyrabiano z niego ozdoby i amulety. Prawdopodobnie przypisywano mu znaczenie religijne. Wytwarzano z bursztynu małe paciorki, zawieszki i dyskowate plakietki. Wytwarzano je w warsztatach bursztyniarskich działających na Żuławach i w rejonie Zatoki Gdańskiej (warto pamiętać, że w tamtych czasach Bałtyk głębiej wdzierał się w obszar dzisiejszych Żuław, a Wisła uchodziła do morza w rejonie dzisiejszego Tczewa i Malborka). Ludność KAK stosowała różnorodne formy grzebania zmarłych. Przeważają groby w skrzyniach i innych konstrukcjach kamiennych, często zbiorowe. Najczęściej składano do nich zmarłych niespalonych, ale zdarzała się także kremacja. Czasem znajduje się w grobach szkielety rozczłonkowane i niekompletne, co świadczy o praktykowaniu niejasnych już dziś rytuałów pogrzebowych. Do grobów składano wraz ze zmarłymi naczynia z jedzeniem i napojami, ozdoby, siekiery krzemienne i narzędzia. W Koszycach nad Nidą odkryto zbiorowy grób 15 osób różnej płci i wieku, pogrzebanych we wspólnej jamie wraz z naczyniami ceramicznymi, siekierami i ozdobami. Zmarli byli ofiarami przemocy między grupami, lub zostali poddani specyficznemu rytuałowi pogrzebowemu, około 2875-2670 lat przed Chr. Ich kości noszą bowiem ślady obrażeń zadanych narzędziem w typie krzemiennej siekiery. W kulturze amfor kulistych praktykowano obyczaj starannego chowania niektórych zwierząt hodowlanych w grobach, niekiedy z obstawą kamienną i darami grobowymi. Była to być może forma składania ofiar ze zwierząt. Wskazuje ona duże znaczenie rytualne, jakie przypisywano inwentarzowi hodowlanemu. Społeczności KAK były przede wszystkim ruchliwymi, małymi grupami rodzinnymi i krewniaczymi zamieszkującymi dany teren i przenoszącymi się niekiedy z miejsca na miejsce. Łączyły je wspólne rytuały religijne i kult przodków. Kolejna, ostania już faza rozwoju społeczności neolitycznych (późny neolit, końcowa faza eneolitu) na obszarach Europy związana już była z innymi społecznościami i wpływami ze stepu pontyjskiego i Półwyspu Iberyjskiego.
Rolnictwo, które narodziło się na obszarach centrum neolityzacji w Żyznym Półksiężycu (Bliski Wschód) przeniknęło nie tylko na północ i zachód, do Europy. Jego ekspansja szła także w kilku innych kierunkach: na południe, do Doliny Nilu, na Kaukaz, a także na wschód do Iranu i Azji Środkowej. Obszarem, na który mimo sąsiedztwa dwóch prężnych centrów neolityzacji (bliskowschodniego i północnoafrykańskiego/saharo-sudańskiego) gospodarka rolnicza zawitała stosunkowo późno był dolny odcinek Doliny Nilu, czyli Egipt. Pierwsze społeczności rolnicze pojawiły się tu na przełomie VI i V tys. przed Chr. dzięki oddziaływaniom kultur neolitycznych z Bliskiego Wschodu, Sahary i środkowej Doliny Nilu (Sudanu). Najstarsza kultura neolityczna Egiptu, kultura Fajum A, narodziła się w Oazie Fajum na około 5500 lat przed Chr. i istniała do ok. 4500 lat przed Chr. Około 4200-3400 lat pzed Chr. funkcjonowała tutaj także kultura moeryjska (biorąca swoją nazwę od potężnego niegdyś jeziora Moeris, które w pradziejach i w starożytności zajmowało znaczną część Oazy Fajum, a dziś jego pozostałością jest Jezioro Karun). Ludność tych kultur jako pierwsza w Egipcie utrzymywała się z uprawy roli i hodowli zwierząt. Zajmowała się także rybołówstwem i polowaniem na zwierzęta żyjące w pobliżu wody. Uprawiała pszenicę, jęczmień i len. Hodowała bydło owce, kozy i świnie. Odróżniała się wyraźnie od poprzedzających ją społeczności epipaleolitycznych. Jej przedstawiciele używali prostej, ściśle użytkowej ceramiki o czarnym lub czerwonym kolorze i drążyli w gruncie jamy zasobowe, w których trzymali zboże. Znane są sezonowe obozowiska kultury Fajum ze śladami palenisk. Osadnictwo wciąż więc przypominało tymczasowe osiedla łowców-zbieraczy. Oprócz drewnianych sierpów z krzemiennymi wkładkami służących do zbioru zbóż, fajumscy rolnicy używali innych narzędzi: kościanych harpunów, krzemiennych grotów strzał, siekierek, a także żaren i rozcieraczy. Umieli wyrabiać kosze i tkaniny lniane. Używali także ozdób z importowanych materiałów: muszli znad Morza Śródziemnego i paciorków ze skalenia z Pustyni Wschodniej. Neolityzacja Egiptu była prawdopodobnie dziełem społeczności pochodzących z zewnątrz. Wskazuje na to fakt, że żaden gatunek udomowionego zwierzęcia lub rośliny nie występuje naturalnie w Egipcie. Dla pierwszych rolników z Oazy Fajum rolnictwo było jeszcze dodatkiem do łowiectwa i zbieractwa. Bogaty w wodę i inne zasoby obszar wokół Jeziora Moeris zapewniał im obfitość wszelkiego pożywienia i doskonałe warunki do życia. W Delcie Nilu rozwijała się ok. 5000-4100 lat przed Chr. kultura Merimde (od stanowiska Merimde Beni Salama). Stanowisko Merimde Beni Salama położone jest na niskiej terasie nad Nilem i liczy około 20 ha powierzchni. Było zamieszkane około 4750-4250 lat przed Chr. Na początku zamieszkiwali je ludzie związani z neolitycznymi kulturami Lewantu. Zajmowali się uprawą roli, hodowlą żywego inwentarza, a także łowiectwem i rybołówstwem w bogatym środowisku Delty. Wytwarzali figurki ludzi zwierząt z gliny. W kolejnej fazie zasiedlenia na stanowisku Merimde Beni Salama pojawiły się owalne chaty z drewna i plecionki. Towarzyszyły im jamy zasobowe i paleniska. Wokół domów znajdowały się groby zmarłych. W gospodarce wzrastała rola hodowli. W ostatniej fazie istnienia tego osiedla stało się ono gęsto zasiedloną wioską, zabudowaną owalnymi domami z mułu i słomy oraz chatami. Pomiędzy nimi znajdowały się uliczki i przestrzenie robocze, w których wykonywano różne potrzebne prace. W domach znajdowały się paleniska, żarna, naczynia na wodę i jamy zasobowe. Jamy zasobowe były wyłączną własnością poszczególnych rodzin zamieszkujących domostwa. Mieszkańcy osady wytwarzali różne przedmioty z kości, muszli i kości słoniowej, a także gliniane figurki. Wyrabiali ręcznie różnorodne naczynia ceramiczne (misy, kubki, półmiski) ozdabiane rytą dekoracją. Wytwarzali narzędzia z krzemienia wydobywanego na terasach wapiennych nad Nilem, a także przedmioty z terakoty, kości i muszli. Na terenie osady Merimde Beni Salama działał wyspecjalizowany warsztat krzemieniarski. Wytwarzano tu także paciorki z terakoty, muszli i kamieni półszlachetnych. Ludzie kultury Merimde swoich zmarłych grzebali na obszarze osady, często pod domostwami. Zwłoki grzebano owinięte w maty lub skóry, w owalnych jamach wykopanych w ziemi. Do grobów składano także naczynia i żywność. Kultura Merimde reprezentowała już w pełni rozwiniętą neolityczną gospodarkę wytwórczą, zdominowaną przez uprawę roli i hodowlę. W Dolnym Egipcie rozwijała się także neolityczna kultura Omari. Swoją nazwę wzięła ona od stanowiska el-Omari koło Heluanu, zasiedlonego około 4600-4400 lat przed Chr. Odkryto tu pozostałości domów o ścianach z plecionki pokrytej gliną oraz jamy zasobowe, a także jamy mieszkalne wykute w skale lub wykopane w żwirowym gruncie. Ludzie kultury Omari uprawiali jęczmień, bób, groch i len. Hodowali świnie, bydło, owce i kozy. Posiłkowali się także zbieractwem i polowaniami. Wytwarzali wiórowe narzędzia krzemienne, a także noże, wykonywane z importowanego surowca krzemiennego, oraz naczynia ceramiczne. Nosili ozdoby wykonane z kamieni półszlachetnych, muszli, kości i skorup strusich jaj. Wyposażenie szkieletowych grobów nie było zbyt bogate i najczęściej ograniczało się tylko do jednego ceramicznego naczynia. Równolegle z kulturą Fajum A w Górnym Egipcie pojawiły się kultury przejściowe, wykazujące cechy zarówno epipaleolitu z gospodarką przyswajającą, jak i typowego neolitu. W zachodnich Tebach, na stanowisku El-Tarif polscy archeolodzy odkryli narzędzia krzemienne i naczynia ceramiczne pozostałe po społeczności łowców i zbieraczy, nazywanej kulturą tarifską. Nie istniała tu jeszcze uprawa roli i hodowla. Pierwszą prawdziwie neolityczną kulturą Górnego Egiptu była kultura Tasa (od stanowiska Deir Tasa). Była ona obecna nie tylko w Dolinie Nilu, ale także na Pustyni Zachodniej i Pustyni Wschodniej. Tworzyła ją nomadyczna populacja przemieszczała się pomiędzy Nilem, pustynią i górami nad Morzem Czerwonym. Wytwarzali charakterystyczną ceramikę, wśród której wyróżniały się tulipanowa te puchary z wylewem pomalowanym na czarno, a także palety kosmetyczne z wapienia i alabastru. Utrzymywali szerokie kontakty z innymi społecznościami. W środkowym Egipcie wykształciła się neolityczna kultura Badari (ok. 4500-3700 lat przed Chr.), która objęła swoim zasięgiem Górny Egipt i Pustynię Wschodnią aż po Morze Czerwone. Jej twórcy pozostawili po sobie osady i cmentarzyska odkrywane przez archeologów na tym obszarze. Do rozwoju tej kultury mogły się przyczynić wpływy bliskowschodnie i dolnoegipskiej. Jej gospodarka opierała się na uprawie pszenicy i jęczmienia, lnu i roślin strączkowych oraz na hodowli kóz, bydła i owiec, oraz na zbiorze jadalnych bulw roślin. Polowano także na zwierzęta wodne i łowiono ryby. Osiedls kultury Badari to z reguły niewielkie rolnicze wioski. Zabudowane były one mieszkalnymi szałasami z nietrwałych materiałów, którym towarzyszyły wyłożone plecionką jamy zasobowe, a także zagrody typu zeriba, przeznaczone dla udomowionego bydła. Ludność kultury Badari dostosowała się do warunków środowiskowych Doliny Nilu, szczególnie do cyklicznych wylewów tej wielkiej rzeki. Byli stosunkowo mobilni i oprócz uprawy roli zajmowali się wędrownym pasterstwem i łowiectwem. Ta działalność związana była z tymczasowymi obozowiskami odkrywanymi w czasie wykopalisk. Badaryjscy rolnicy, myśliwi i pasterze zakładali cmentarzyska na żwirowych pagórkach w pobliżu osad. Groby odkryte na tych cmentarzach są zróżnicowane pod względem wyposażenia, które składano razem ze zmarłymi. Istniały groby bogato i ubogo wyposażone, co wskazuje na zróżnicowanie społeczne i majątkowe wśród mieszkańców badaryjskich wiosek. Bogate pochówki wiązały się z rozbudowanym ceremoniałem, co miało się stać regułą w historycznej cywilizacji egipskiej. Badaryjska kultura materialna była już stosunkowo bogata. Wytwarzali oni odzież lnianą i skórzaną, igły i szpile, bransolety, paciorki, grzebienie, łyżeczki i pierścionki z kości słoniowej i kości hipopotama. Paciorki z muszli i kamieni, kamienne palety, starannie wykonane narzędzia krzemienne, figurki przedstawiające kobiety i zwierzęta. Wyrabiali starannie wykonaną ceramikę, malowaną na czarno i czerwono. Potrafili już wytwarzać niebiesko-zieloną glazurę, którą pokrywali różne przedmioty. Ich kontakty z odległymi obszarami były bardzo rozbudowane, dzięki czemu mogli oni używać dużej ilości importowanych towarów. Z Bliskiego Wschodu sprowadzali turkusy, miedź i muszle morskie. Kultura badaryjska powstała na gruncie egipskim pod wpływem oddziaływań z Bliskiego Wschodu i Pustyni Zachodniej. Dalszy rozwój pradziejowych, predynastycznych kultur w Dolinie Nilu w IV tys. przed Chr. prowadził już do powstania starożytnego państwa egipskiego i rozwiniętej cywilizacji Egiptu.
Ekspansja neolitycznego rolnictwa z obszarów Bliskiego Wschodu prowadziła do neolityzacji kolejnych obszarów i rozszerzenia zasięgu gospodarki wytwórczej. Neolityczny sposób życia pojawił się w górach Zagros, na Płaskowyżu Irańskim i w Azerbejdżanie, a potem ekspandował dalej na wschód. Neolityczni osadnicy wkroczyli tu na tereny górzyste i wyżyny. Weszli do Chuzesatnu, Azerbejdżanu i środkowego Zagrosu. Tylko południowo-zachodni część Iranu (Chuzestan) to żyzna równina aluwialna. Na skutek tej ekspansji narodziły się zróżnicowane neolityczne kultury zasiedlające obszary Iranu. Do najwcześniejszych osiedli rolniczych na tych obszarach należą: Ganj Dareh w rejonie Kermanszachu (ok. 8000-7000 lat przed Chr.), Tepe Guran (6500-5500 lat przed Chr.), czy Asiab. Wokół wiosek rolniczych nadal żyli łowcy-zbieracze. Mieszkańcy niektórych osad zajmowali się też tran sumacyjnym, górskim pasterstwem. Z obszaru nad jeziorem Urmia znane jest stanowisku Hadżi Firuz, którego mieszkańcy zajmowali się rolnictwem i pasterstwem. Wytwarzali także wino z winogron, co jest poświadczone już ok. 5400-5000 lat przed Chr. Rolnicy z gór Zagros używali malowanej ceramiki. Z Chuzestanu znane jest neolityczne osadnictwo w rejonie Suzjany i Deh Luran. Już w VII-V tys. przed Chr. powstała osada Czoga Misz w okolicach Suzy. Jego mieszkańcy żyli z uprawy zbóż, hodowli żywego inwentarza i polowań na dzikie zwierzęta. Zamieszkiwali domy z mułu i suszonej cegły. W VI tys. przed Chr. Czoga Misz rozrosło się do 2,5 ha powierzchni. Wybudowano na jego terenie budynki publiczne. Pojawiły się domy ceglane na kamiennych fundamentach i domostwa elity (wodzów?). Produkowano tu kamienne naczynia i amulety oraz ceramikę. Używano narzędzi z krzemienia i obsydianu. W połowie V tys. przed Chr. Czoga Misz uległo zniszczeniu w dużym pożarze. Zostało ponownie zasiedlone w IV tys. przed Chr. W okolicach Deh Luran odkryto wiele najwcześniejszych, jeszcze przedceramicznych osad neolitycznych, takich jak Ali Kosz czy Czoga Sefid. Z biegiem czasu wśród społeczeństw neolitycznych Iranu pojawiły się takie innowacje, jak piece garncarskie, sztuczne nawadnianie, oraz nowe gatunki zbóż i zwierząt udomowionych. We wschodnim Iranie neolityczne osady i ceramika pojawiły się przed połową VI tys. przed Chr. Kolejne stulecia rozwoju pradziejowych kultur na obszarze Iranu prowadziły do pojawienia się tam pierwszych historycznych organizacji państwowych, przede wszystkim Elamu.
Neolityczne rolnictwo przeniknęło także dalej na wschód, na obszary Azji Środkowej. W VII tys. przed Chr. w Turkmenistanie, na północ od gór Kopet-Dag pojawiła się neolityczna kultura dżejtuńska (ok. 6200-5000 lat przed Chr.). Znana jest ona przede wszystkim ze stanowiska Dżejtun koło Aszchabadu. Jej gospodarka opierała się na uprawie jęczmienia i pszenicy. Zboża zbierano za pomocą sierpów z krzemiennymi wkładkami. Hodowano owce, kozy i bydło. Ciągle jeszcze spożywano wiele mięsa upolowanych zwierząt. Osady kultury dżejtuńskiej, wznoszone najczęściej na piaszczystych wydmach, były zabudowane prostokątnymi domami z suszonej cegły. W niektórych osadach domy były ciasno upakowane i rozdzielone tylko wąskimi uliczkami. Mieszkający w nich ludzie używali malowanej ceramiki i mikrolitycznych narzędzi krzemiennych. Kultura dżejtuńska zajmowała obszary od gór Kopet-Dag po pustynię Kara-kum. Podnóże wspomnianych gór, bogate w cieki wodne, tworzyło wspaniałe warunki dla rolnictwa, choć uprawa w tym regionie wymagała zastosowania sztucznego nawadniania. Neolityczni rolnicy przybyli tu z południa. Kultura dżejtuńska została zastąpiona przez kulturę Anau i kulturę Namazga. Kultura Anau rozwijała się w VI-III tys. przed Chr. Jej przedstawiciele używali malowanej ceramiki oraz mikrolitycznych narzędzi krzemiennych, gładzonych siekier i przedmiotów miedzianych. W młodszej fazie istnienia tej kultury wzrost demograficzny doprowadził do powstania dużych osiedli, liczących nawet 10 ha powierzchni. Osady składały się z domów na planie okrągłym lub prostokątnym, zbudowanych z cegieł suszonych. Ludność kultury Anau utrzymywała kontakty z mieszkańcami Iranu i sprowadzali stamtąd wyroby ze złota, lazurytu i turkusu. W początkach V tys. przed Chr. powstała kultura Namazga, nosząca już typowe cechy eneolitu. Ekspandowała ona w kierunku rzeki Tedżen (Hari) i północno-zachodniego Tadżykistanu. Bardzo dobrze zostały przebadane jej osady z rejonu oazy Geoksjur. Były one usytuowane na wyspach rzecznych lub aluwialnych wzniesieniach. Sąsiadował z nimi krajobraz rzadkich lasów, zarośli i trzcin. Osady były zabudowane kwadratowymi budynkami mieszkalnymi gospodarczymi, tworzącymi odrębne zagrody. Ludzie kultury Namazga uprawiali jęczmień i pszenicę, hodowali owce i kozy i polowali na dzikie zwierzęta. Wytwarzali nieliczne przedmioty z miedzi i używali malowanych naczyń ceramicznych. W trzeciej i czwartej fazie istnienia kultury Namazga stała się ona już typowym ugrupowaniem epoki brązu. Na 0bszarze od pustyni Kyzył-Kum aż do Morza Aralskiego rozwijała się od VI do III tys. przed Chr. kultura kelteminarska. Jej osady były lokowane nad brzegami rzek, które dostarczały wody w tym ekstremalnie suchym środowisku. Ludność tej kultury używała ceramiki zdobionej motywami rytymi, mikrolitycznych narzędzi krzemiennych i niewielkiej ilości przedmiotów z miedzi. Zamieszkiwała owalne domy z dachami z trzciny, oraz półziemianki. Nie była to kultura typowo neolityczna, bo jej gospodarka opierała się na łowiectwie, zbieractwie i rybołówstwie. W tym samym czasie w górnym biegu rzeki Zerafszan rozwijała się kultura Gissar, zaliczana do tzw. neolitu górskiego. Nie używano tu ceramiki, a jedynie narzędzi kamiennych. Te kultury zostały niebawem zastąpione przez społeczności reprezentujące już epokę brązu. Dla ekspansji kultur neolitycznych dalej na północ istotną barierą okazał się step eurazjatycki, z którego miały potem wyjść grupy wojowniczych koczowników.
Osadnictwo związane z neolityczną gospodarką rolniczą pojawiło się także na obszarze subkontynentu indyjskiego. Jeszcze do niedawna archeolodzy uważali, że rolnictwo pojawiło się tu na skutek migracji neolitycznych osadników z Azji Zachodniej. Dziś wiadomo już, że możemy mieć do czynienia z lokalnym, odrębnym centrum neolityzacji w Indiach. Przejście od łowiectwa i zbieractwa do gospodarki przyswajającej dokonało się tu prawdopodobnie niezależnie od pozostałych centrów neolityzacji. Różne gatunki roślin i zwierząt zostały udomowione lokalnie na obszarze Południowej Azji. Dzięki temu mogły się tu rozwinąć osiadłe społeczności rolnicze. Na subkontynent indyjski dotarły z Bliskiego Wschodu różne udomowione gatunki i innowacje w dziedzinie uprawy i hodowli, pierwsze już około 7000 lat przed Chr. Tutejszy klimat kształtowany jest przez letnie monsuny i cechy krajobrazu. Subkontynent jest obszarem izolowanym przez warunki geograficzne od sąsiadujących terenów, a jednocześnie obszarem o dużej gęstości zaludnienia. Migrowały tu społeczności z Płaskowyżu Irańskiego i Azji Środkowej, oraz z Południowo-Wschodniej Azji. Przynosiły one ze sobą nowe rośliny uprawne i zwierzęta hodowlane, które stały się integralną częścią rolniczej gospodarki subkontynentu. Najstarszą neolityczną osadą rolniczą w Południowej Azji było osiedle Mehrgarh w dolinie rzeki Bolan, u podnóża Płaskowyżu Indo-Irańskiego w dzisiejszym Pakistanie. Powstała ona około 7000-6500 lat przed Chr. Jej mieszkańcy nie używali jeszcze naczyń ceramicznych, ale uprawiali jęczmień, pszenicę, hodowali bydło i zbierali dzikie rośliny jadalne (daktyle, owoce głożyny pospolitej), polowali na dzikie zwierzęta. Stanowisko Mehrgarh zajmuje powierzchnię około 2 km kwadratowych. Około 6500-6000 lat przed Chr. istniało tu niewielkie osiedle rolnicze, zabudowane kwadratowymi domami i spichlerzami z cegły mułowej. W grobach mieszkańców osady odkryto liczne importowane przedmioty z turkusu, muszli morskich, steatytu i miedzi. Mieszkańcy Mergharh wytwarzali kosze pokrywane bitumem, które pełniły funkcję naczyń i z powodzeniem zastępowały ceramikę. Bitumem przymocowywano także krzemienne wkładki do drewnianych sierpów. Robili próby z udomowieniem jęczmienia. W kolejnym etapie istnienia osady (6000-5500 lat przed Chr.) mieszkańcy zaczęli używać naczyń ceramicznych, a ilość gatunków udomowionych w ich diecie się zwiększyła. Hodowali lokalnie udomowione bydło, czyli zebu indyjskie (Bos indicus). Jego hodowla stała się podstawą ich gospodarki. W kolejnej fazie istnienia osady (5500-4800 lat przed Chr.) mieszkańcy używali miedzi i udomowili bawełnę. Mieszkańcy Mergharh tworzyli najstarszą rolniczą społeczność neolityczną w Południowej Azji. Udomowili niektóre gatunki roślin i zwierząt. Architektura ich osady, gliniane figurki ludzi i część uprawianych roślin mogą wskazywać na ich związki z z neolitycznymi rolnikami z Płaskowyżu Irańskiego i z kultury dżejtuńskiej. Osady reprezentujące neolit ceramiczny znane są nie tylko z Balochistanu (Kili Gul Muhammad), ale także z Kotliny Bannu i pochodzą sprzed 4500 lat przed Chr. Kili Gul Muhammad było zasiedlone już 7000-6000 lat przed Chr. Jego mieszkańcy uprawiali jęczmień i pszenicę hodowali owce, kozy oraz bydło. Nie używali jeszcze ceramiki. Część uprawianych w tym regionie roślin pochodziła zewnątrz (przede wszystkim z Żyznego Półksiężyca: pszenica, jęczmień, strączkowe, len). Niektóre gatunki, takie jak zebu i bawełna zostały udomowione na miejscu. Udomowiono także krokosz barwierski (Carthamus tinctorius). Właśnie dlatego, mimo związków z Bliskim Wschodem, zachodni skraj subkontynentu indyjskiego może być uważany za odrębne centrum neolityzacji. Warto pamiętać, że Azji Południowej udomowiono także bawoły wodne (Bubalus bubalis), kurę domową (Gallus gallus), sezam (Sesamum indicum), ryż (Oryza sativa subsp. indica), kilka gatunków prosa i roślin strączkowych, ogórki, melony i jutę. Około 4000 lat przed Chr. ilość osad w regionie Balochistanu dramatycznie się zwiększyła, co wskazuje na szybki wzrost liczby ludności. Mieszkańcy osad używali narzędzi krzemiennych i ręcznie lepionej ceramiki. Utrzymywali ożywione kontakty z mieszkańcami obszarów położonych na północy, południu i zachodzie. W IV tys. przed Chr. rozwinęły się neolityczne społeczności Kaszmiru i doliny rzeki Swat. Rozprzestrzeniły się one w górskich dolinach południowej części Karakorum i Himalajów. Mieszkańcy tutejszych wiosek używali toporów kamiennych, sierpów i drążyli w gruncie jamy zasobowe. Jedną z osad tego regionu jest Burzahom, zamieszkane około 3000-1700 lat przed Chr. Jego najwcześniejsi mieszkańcy nie używali jeszcze ceramiki, która pojawiła się tu dopiero około 2850 lat przed Chr. Zamieszkiwali one wydrążone w gruncie ziemianki. Później budowali także domy z cegły mułowej i drewna. Mieszkańcy neolitycznych wiosek z Kaszmiru i doliny Swatu uprawiali jęczmień, soczewicę i pszenicę, hodowali owce i kozy, wspomagając się polowaniami. Neolityczne osady w dolinie Swatu rozwijały się później, około 1700-1400 lat przed Chr. Kolejnym ośrodkiem neolityzacji Indii była dolina rzeki Ganges. Mezolityczni mieszkańcy wykorzystywali różne zasoby swego środowiska, ze szczególnym uwzględnieniem dzikich roślin, które zbierano i przetwarzano za pomocą kamiennych żaren. Zbierano tutaj szczególnie dziki ryż, który stał się istotnym składnikiem diety. Jedną z najstarszych osad w tym regionie jest Lahuradewa w stanie Uttar Pradesz, zasiedlona już około 9000 lat przed Chr. Około 6400 lat przed Chr. jej mieszkańcy wykorzystywali już ceramikę i wysiewali ryż. Specjaliści spierają się, czy ta roślina został udomowiona już w tak wczesnym okresie, czy też dopiero później. Już w schyłkowym plejstocenie i wczesnym holocenie miejscowa ludność wypalała obszary w dolinie Gangesu, by ułatwić rozprzestrzenianie się dzikiej odmiany ryżu. Powstały tu wczesnoneolityczne osiedla takie jak Chopani Mando, Mahagara i Koldihawa. W Chopani Mando istniało w IV tys. przed Chr. 1,5 hektarowe osiedle zabudowane chatami. Jego mieszkańcy wykorzystywali dziki ryż i hodowali bydło, kozy i owce. Wytwarzali ceramikę i używali narzędzi kamiennych oraz żaren. Osada Mahagara, zajmująca ok. 0,8 ha powierzchni składała się z kilkunastu chat zgrupowanych wokół obszaru ogrodzonego palisadą. Jej mieszkańcy hodowali bydło, konie, owce i kozy, zajmowali się także polowaniem. Używali ceramiki oraz narzędzi krzemiennych. Mezolityczni łowcy i zbieracze przetrwali w dolinie Gangesu jeszcze długo. W IV i III tys. budowali oni już osady i zaczęli używać naczyń ceramicznych. Około 2000 lat przed Chr. zaczęły tu wyrastać kolejne wioski neolitycznych rolników. 2200-2000 lat przed Chr. miejscowi rolnicy zaadaptowali gatunki udomowione pochodzące spoza subkontynentu: jęczmień, pszenicę, rośliny strączkowe oraz owce i kozy. Z południowych Indii dotarły wtedy do doliny Gangesu proso i fasola złota. Około 1700 lat przed Chr. rolnicy neolityczni nad Gangesem uprawiali już w pełni udomowiony ryż. Oczywiście już wcześniej ta roślina była wysiewana i uprawiana. Około 1900-1700 lat przed Chr. ryż chiński/japoński (Oryza sativa subsp. japonica) pojawił się w Kaszmirze i w Dolinie Swatu, wraz z konopiami, prosem i nożami żniwnymi podobnymi do okazów znanych z neolitycznych chińskich kultur Jangszao i Longszan. To właśnie skrzyżowanie ryżu indyjskiego i chińskiego pozwoliło uzyskać w pełni udomowioną roślinę uprawną. W późnym neolicie nad Gangesem rozwinęło się stałe osadnictwo, współcześnie z rozkwitem cywilizacji Doliny Indusu (ok. 2500-1700 lat przed Chr.). Były to małe wioski składające się z chat i zagród dla bydła. Około 1500-1000 lat przed Chr. neolityczne i chalkolityczne osady rolnicze rozwijały się na wschodnim wybrzeżu Indii. Ich mieszkańcy uprawiali ryż, proso i rośliny strączkowe. Udomowiono tu strączkową niklę indyjską (Cajanus cajan). Hodowano bawoły wodne, owce i kozy. Używano tu ceramiki, narzędzi kościanych i toporów kamiennych. Kolejne lokalne centrum neolityzacji rozwinęło się w południowym Dekanie. Udomowiono tu rośliny strączkowe i niektóre gatunki prosa. Stało się to być może około 3000-2000 lat przed Chr. Lokalna neolityczna ludność zajmowała się uprawą roli i pasterstwem w środowisku sawanny i tropikalnych lasów. Używała szarej i brązowej ceramiki. Około 3500 lat przed Chr. pasterstwo i użycie ceramiki pojawiło się społeczności zamieszkujących wschodni i południowy skraj pustyni Thar. Pierwsze neolityczne osiedla w południowym i północnym Dekanie pojawiły się około 2500-2300 lat przed Chr. Jakieś 2200-2000 lat przed Chr. neolityczni rolnicy i pasterze jeszcze gęściej zasiedlili południowy i północny Dekan, wraz z sawannowym pasem przebiegającym przez środek subkontynentu. Na południu subkontynentu charakterystycznym śladem neolitycznego osadnictwa są kopce popiołu stanowiące pozostałość po spalaniu dużych ilości krowiego nawozu. Istniały tu także wielkie zagrody dla licznych stad bydła hodowanych przez mieszkańców. Lokalnych eksperymentów z udamawianiem różnych gatunków dokonywano także na Półwyspie Saurasztra i na obszar pomiędzy dorzeczami Indusu i Gangesu. Udomowiono tu fasolę mungo i lokalne proso. W IV i III tys. przed Chr. zamieszkiwali tu rolnicy i pasterze zajmujący wioski złożone z okrągłych chat i używający ceramiki. Neolityczni rolnicy subkontynentu indyjskiego korzystali nie tylko z udomowionych gatunków roślin i zwierząt, ale także z innych wynalazków tej epoki. Używali ceramiki i narzędzi kamiennych. Mieszkali w domach z cegły mułowej, chatach bądź w ziemiankach. Osady miały różną wielkość, ale w wielu wypadkach były większe od 1 hektara. Na południu Indii i nad Gangesem dominowały mniejsze wioski (ok. 0,2 ha). Wielkie znaczenie gospodarcze miała hodowla bydła. Neolityczni rolnicy hodowali duże stada trzymane w pokaźnych zagrodach. Zboże mielili na mąkę na kamiennych żarnach i wypiekali w piecach glinianych chleb w formie płaskiej. Używali różnorodnej ceramiki kuchennej i stołowej. Później pojawiło się także wytwarzanie tkanin i użycie miedzi. Dalszy rozwój rolniczych społeczności dorzecza Indusu i Płaskowyżu Indo-Irańskiego prowadził już do powstania zurbanizowanej cywilizacji Doliny Indusu (cywilizacji harappańskiej). Na pozostałych obszarach subkontynentu indyjskiego neolityczne społeczności rozwijały się jeszcze długo, aż do nadejścia epoki żelaza.
Neolityczne kultury opierające się na uprawie ryżu i prosa nadal rozwijały się we Wschodniej Azji, na obszarze dzisiejszych Chin. Na tych obszarach doszło do zjawiska unifikacji kulturowej. W środkowych Chinach wyrastały nowe osady, których mieszkańcy zajmowali się głównie uprawą prosa. Na obszarze Płaskowyżu Lessowego (teren dzisiejszych prowincji Qinghai, Gansu i Shaanxi) rozwinęła się kultura Jangszao (Yangshao), a na wschód od niej kultura Dawenkou. Kultura Jangszao rozwijała się w okresie 5000-3000 lat przed Chr. Jej przedstawiciele zamieszkiwali osady złożone z półziemiankowych domów i jam zasobowych. Uprawiali proso, hodowali bydło, świnie i psy. Używali malowanej w geometryczne wzory ceramiki wypalanej w piecach garncarskich. Zmarłych grzebali w grobach na dużych cmentarzyskach. Z biegiem czasu zaznaczało coraz większe zróżnicowanie dóbr składanych do grobów, będące efektem rozwijającej się stratyfikacji społeczeństwa. Obok grobów bardzo bogato wyposażonych występowały groby pozbawione jakichkolwiek darów. Jedną z osad wczesnej fazy kultury Jangszao była licząca 5 ha powierzchni Jiangzhai. Była otoczona obronną fosą. W środku oprócz domów zgrupowanych w kwartały istniała konstrukcja, w której wykonywano różne prace: wytwarzano narzędzia, obrabiano skóry i cięto słomę. Osada była skupiona wokół centralnego placu, na którym sprawowano różne ceremonie. Wokół osady zgrupowane były cmentarzyska. We wczesnym etapie istnienia osady nie było jeszcze oznak zróżnicowania społecznego. Około 4000-3500 lat przed Chr. sytuacja w kulturze Jangszao zaczęła się zmieniać. Osady zwiększyły swoje rozmiary, pojawiły się oznaki zróżnicowania jednostek pod względem statusu społecznego. Jednostki o wyższym statusie odróżniały się teraz wielkością domów, jakością i ilością spożywanego pożywienia oraz ilością darów grobowych. Pojawiły się ogromne osiedla, takie jak liczące 40 hektarów Xipo. Jego mieszkańcy nadal bytowali w ziemiankach, a ich dieta oparta było o spożywanie prosa. Hodowali świnie i polowali na dzikie zwierzęta. W Xipo istniały dwa duże, ozdobione malowidłami budynki na planie kwadratu. Służyły one ceremoniom religijnym i rytualnym ucztom. Na pobliskim cmentarzysku archeolodzy odkryli niezwykle bogate groby. Zmarłym ofiarowano tu świetne naczynia ceramiczne, tkaniny przedmioty z jadeitu i kości słoniowej. Przedstawiciele elity jadali lepiej, niż pozostali członkowie społeczności, spożywali duże ilości wieprzowiny. W kulturze Jangszao nastąpiła stabilizacja neolitycznych systemów osadniczych. Stosowano gospodarkę wypaleniskową, trzebiąc lokalne lasy. Uprawiano konopie, których włókna służyły do produkcji tkanin. W systemie ogrodowym uprawiano jarzyny. Posiłkowano się także zbieractwem i rybołówstwem. We wschodnich Chinach, w dolnym biegu rzeki Huang-Ho rozwijała się ok. 4150-2600 lat przed Chr. kultura Dawenkou. Ludzie kultury Dawenkou uprawiali ryż i proso oraz hodowali trzodę chlewną. Badania cmentarzysk i pożywienia dostarczają danych o rosnącym zróżnicowaniu tej społeczności. Zaczęła ona używać koła garncarskiego do wytwarzania naczyń około 3550-3050 lat przed Chr. Wraz z ciałami zmarłych do grobów składano naczynia ceramiczne, ozdoby z kamienia i jadeitu, kamienne ciosła. Ceramikę i przedmioty z jadeitu wytwarzali już wyspecjalizowani rzemieślnicy. Domy kultury Dawenkou wskazują na zróżnicowane majątkowe i społeczne swoich mieszkańców, tak samo jak pochówki. Widoczne bogactwo niektórych rodzin wynikało z uzyskiwania nadwyżek w produkcji rolnej, a także z wytwarzania i wymiany takich dóbr jak ceramika i wyroby z jadeitu. Począwszy od VI tys. przed Chr. w dolinie rzeki Jangcy postępowała ekspansja neolitycznego osadnictwa rolniczego. Około 4500-3300 lat przed Chr. w środkowej części doliny tej rzeki rozwijała się kultura Daxi. Liczba wiosek rolniczych w tym regionie zwiększała się i objęła większe niż dotąd obszary. Osady zakładano na wzniesieniach nad obszarami podmokłymi. Były one zabudowane domami na planie kwadratu, wzniesionymi z gliny i bambusa. Mieszkali w nich rolnicy uprawiający ryż i hodujący świnie i bydło. Zajmowali się także rybołówstwem. Najważniejszą osadą kultury Daxi jest Chengtoushan. Zajmowała ona ok. 8 hektarów i była otoczona fortyfikacjami. Oprócz domów odkryto tu pochówki, niektóre bardzo bogato wyposażone. Mieszkańcy używali ozdób z jadeitu, koszy z trzciny i bambusa, tkanin lnianych i drewnianych łodzi wiosłowych. Około 3300-2500 lat przed Chr. na północ i południe od środkowej partii doliny Jangcy rozwijała się kultura Qujialing. Przeżyła ona okres wielkiego wzrostu demograficznego. Osada Qujialing zajmowała aż 2636 hektarów. Wielkość osad stale rosła. Tuejsi rolnicy uprawiali ryż i proso w subtropikalnym, wilgotnym środowisku. W osadach istniały zepoły budynków mieszkalnych zgrupowane wokół centralnego dziedzińca i sąsiadujące z cmentarzyskiem. Używano naczyń ceramicznych wytwarzanych przez specjalistów i wypalanych w piecach. Mimo rozwiniętej kultury materialnej (bambusowe maty, paleniska, siekiery kamienne, ceramika, przęśliki) ludzie cierpieli z powodu pasożytów i chorób rozprzestrzeniających się w gęsto zaludnionych osiedlach. Groby kultury Qujialing wskazują na społeczne i majątkowe zróżnicowanie ludności. Nad dolnym biegiem rzeki Jangcy rozwijały się około 5000-3300 lat przed Chr. kultury Majiabang i Songze. Były to kultury rolników uprawiających ryż i zamieszkujących spore osady. Rozwijały się w ich obrębie społeczne elity. Wiele stanowisk kultury Majiabang było skupionych wokół jeziora Taihu. Nad jego brzegami wznoszono domy, których mieszkańcy uprawiali ryż, łowili ryby i polowali na ptactwo wodne. Wioskom towarzyszyły cmentarze, na których zmarli byli grzebani wraz z licznymi darami grobowymi: ceramiką, biżuterią i narzędziami. Osadnictwo kultury Majiabang było już ustabilizowane. Osiedla były długotrwale zamieszkane. Kultura Songze rozwijała się po kulturze Majiabang na tym samym obszarze. Zarówno pochówki jak i domostwa tej kultury wskazują na zróżnicowanie społeczne i majątkowe jej przedstawicieli. Dary składane do grobów stały się jeszcze liczniejsze i bogatsze niż w poprzednich czasach: ozdoby z agatu, jadeitu, naczynia ceramiczne, siekierki kamienne. Oprócz ryżu i prosa społeczności neolityczne Chin uprawiały także grykę zwyczajną (Fagopyrum esculentum). Wielkie zmiany w bytowaniu neolitycznych społeczeństw i osadnictwie zostały zapoczątkowane wraz z osłabieniem cyrkulacji monsunowej i osuszeniem klimatu około 4000 lat przed Chr. Około 3500 lat przed Chr. w osadach pojawiły się pierwsze budynki wspólnotowe. Były wśród nich świątynie, hale, monumentalne kopce grobowe i ołtarze. Do około 2000 lat przed Chr. duże obszary północnych Chinach zostały zasiedlone przez neolitycznych rolników. Upowszechnienie gospodarki wytwórczej przyczyniło się do znacznego wzrostu demograficznego w dolinach Huang-Ho i Jangcy. Rozwijające się społeczności rolnicze poszukiwały nowych terenów uprawnych i osadniczych i zaczęły zasiedlać sąsiednie obszary. Skolonizowali obszar Syczuanu, uprzednio niezamieszkany. Około 2700-1700 lat przed Chr. na wielu obszarach Chin zaczęły powstawać wielkie osiedla (liczące nawet 245 ha powierzchni) otoczone fortyfikacjami. Ekspansja rolniczego osadnictwa prowadziła tymczasem w kierunku południowym, na obszary południowej części dzisiejszych Chin i Azji Południowo-Wschodniej. Docierali tam rolnicy z północy, przynosząc ze sobą uprawę ryżu, hodowlę świń i bydła, tkactwo i garncarstwo. Seria migracji rolników neolitycznych na południe rozpoczęła się z III tys. przed Chr. Przemieszczali się oni z doliny Jangcy w kierunku dzisiejszego Hong-Kongu i Wietnamu. Z doliny rzeki Bei znane są osady takie jak Shixia, Xincun, Chuangbanling i Niling. Towarzyszyły im cmentarzyska z grobami, w których odkryto liczne wyroby z jadeitu. Pod koniec III tys. przed Chr. rolnicze osadnictwo pojawiło się w prowincji Junnan u stóp Himalajów. W osadach takich jak Baiyancun zamieszkiwali tu rolnicy uprawiający ryż i używający ceramiki. W grobach chowali swoich zmarłych pozbawione głów, bez darów grobowych. Z terenów Junnanu rolnicy przeniknęli na równiny północnego Wietnamu. Obszary te były zamieszkane dotychczas przez łowców-zbieraczy. Około 2000 lat przed Chr. uformowała się tu neolityczna kultura Phung Nguyen. Jej osady liczyły ok. 1-3 ha powierzchni i były lokowane na wzniesieniach nad ciekami wodnymi. Ich mieszkańcy uprawiali ryź, zajmowali się wytwarzaniem naczyń ceramicznych oraz narzędzi kamiennych i tkactwem. Wyrabiali ozdoby z nefrytu. Zmarłych chowali w głębokich (do 5 metrów) grobach z ziemnymi półkami. Kultura Phung Nguyen wykazuje wielkie podobieństwa do neolitycznych kultur z obszaru Chin. Około 1700 lat przed Chr. neolityczni rolnicy pojawili się w północno-wschodniej Tajlandii. Wędrowali wzdłuż rzeki Mekong. Nowi przybysze pozostawili po sobie cmentarzyska szkieletowe, na których zmarli chowani byli z naczyniami ceramicznymi, kośćmi zwierzęcymi i ozdobami. Uprawiali ryż i zajmowali się też rybołówstwem, łowiectwem i zbieraniem małży. Zakładali osady takie jak Ban Chiang, zasiedlona około 1500 lat przed Chr. Około 1750 lat przed Chr. powstała osada Ban Non Wat. Archeolodzy odkryli tu ok. 700 grobów jej mieszkańców. Uprawiali oni ryż i hodowali trzodę chlewną. Używali toporków i cioseł z importowanego kamienia do wycinania lasu. Sprowadzali muszle kauri z wybrzeża morskiego. Ich osada otoczona była obronnym rowem. Na pobliskim cmentarzysku pogrzebano z darami grobowymi zarówno rolników-osadników, jak i potomków miejscowych łowców-zbieraczy. Kolejne fale migrujących rolników dotarły do doliny rzeki Dong Nai i Delty Mekongu. Dolina rzeki Dong Nai była gęsto zaludniona w pradziejach. Powstawały tu takie osady jak An Son (2000-1000 lat przed Chr.). Mieszkańcy tych osad używali ceramiki, cioseł kamiennych, żaren, pocisków do proc, ozdób z muszli. Wysiewali sprowadzony z doliny Jangcy ryż i hodowali świnie oraz psy. Na Równinie Bangkoku i na brzegach Zatoki Tajlandzkiej przybywający z północy rolnicy weszli w kontakt z miejscowymi łowcami-zbieraczami. Stało się to około 2000 lat przed Chr. Pochodząca z tego okresu osada Khok Phanom Di przebadana przez archeologów była początkowo zamieszkaną przez łowców i zbieraczy zajmujących się także rybołówstwem. Używali ceramiki, ale nie uprawiali jeszcze roli, tak jak ich sąsiedzi. Dopiero w późniejszym okresie przeszli do uprawy ryżu jako głównego źródła pożywienia. Pojawiły się też szczególnie bogato wyposażone groby. Neolityczne rolnictwo z obszaru Chin zawędrowało także na północ, na Półwysep Koreański. Rolnicy uprawiający ryż napotkali tu prężne społeczności zbieracko-łowieckie. Około 5500-2000 lat przed Chr. na Półwyspie Koreańskim rozwinęła się kultura Chulmun. Jej pierwsi przedstawiciele zajmowali się głównie polowaniami, rybołówstwem i zbieractwem. Dopiero około 3500 lat przed Chr, zaadaptowali uprawę prosa. Zwiększyła się liczba ludności i wielkość osad. Powstawały nowe osiedla. Około 2000-500 lat przed Chr. z Chin dotarła do Korei uprawa ryżu. Około 1000 lat przed Chr. mieszkańcy Półwyspu zaczęli używać malowanej na czerwono ceramiki i budować megalityczne grobowce dolmenowe. Było to związane z pojawieniem się lokalnych elit, których przedstawiciele byli grzebani w tych grobowcach. Uprawa prosa, a potem ryżu przeniknęła także do zbieracko-łowieckich społeczności kultury Jomon zamieszkujących archipelag Wysp Japońskich. Dalszy rozwój rolniczych kultur na obszarze wschodniej Azji prowadził do powstania starożytnej cywilizacji chińskiej i kilku innych wysoko rozwiniętych społeczności…
CDN.
Literatura
C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.
Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.
C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.
B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.
K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.
R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first three milion years, Oxford, New York, 2007.
J. K. Kozłowski (aut. i red.), J. Chochorowski, P. Kaczanowski, Encyklopedia historyczna Świata : Tom I: Prehistoria, Kraków, 1999.J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.
J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.
A. Pydyn, Argonauci epoki kamienia: Wczesna aktywność morska od pierwszych migracji z Afryki do końca neolitu, Toruń, 2011.
J. K. Kozłowski, P. Kaczanowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Wielka Historia Polski, t. 1, Kraków, 1998.
P. Bieliński, Starożytny Bliski Wschód : od początków gospodarki rolniczej do wprowadzenia pisma, Warszawa, 1985.
M. Roaf, Mezopotamia, Wielkie Kultury Świata, Warszawa, 1998.
A. H. Simmons, The neolithic revolution in the Near East : transforming the human
landscape, Tuscon, 2007.
M. Liverani, The Ancient Near East: history, society and economy, London, New
York, 2014.
A. Ben-Tor, The
Archaeology of Ancient Israel, New Haven, London, 1992.
P. M. M. G. Akkermans, G. M. Schwartz, The Archaeology of Syria: From Complex Hunter-Gatherers
to Early Urban Societies (c.16,000-300 BC), Cambridge, 2003.
J. Cauvin, The
Birth of the Gods and the Origins of Agriculture, New Studies in
Archaeology, Cambridge, 2002.
K. Radner, N. Moeller, D. T. Potts (aut. i red.), The Oxford history of the ancient Near East: Volume 1. From the beginnings to Old Kingdom Egypt and the dynasty of Akkad, Oxford, 2020.
A. E. Killebrew, M. Laura Steiner (red.), The Oxford Handbook of the Archaeology of the Levant C. 8000-332 BCE, Oxford, 2014.
A. Ziółkowski, Historia Powszechna. Starożytność, Warszawa, 2009.
M. Liverani, The Ancient Near East: history, society and economy, London, New York, 2014.
S. Milisauskas, J. Kruk, Rozkwit i upadek społeczeństw rolniczych neolitu, Kraków, 1999.
P. Urbańczyk, P. Włodarczak (red.), The
Past Societies 2. Polish lands from the first evidence of human presence to the
Early Middle Ages: 5500-2000 BC, Warszawa, 2017.
S. Milisauskas, (red.), European Prehistory: A Survey, Interdisciplinary contributions to archaeology, New York, 2002.
A. W. R. Whittle, Europe in the Neolithic: The Creation of New Worlds. Cambridge, 1996.
Ch. Fowler, D. Hofmann, J. Harding (red.), The Oxford Handbook of Neolithic Europe, Oxford, 2015.
W. O’Brien, Prehistoric Copper Mining in Europe 5500–500 BC, Oxford, 2014.
http://www.paundurlic.com/e_rglava.htm
P. Díaz-del-Río, S. Consuegra, E.
Capdevila, M. Capote, C. Casas, N. Castañeda, C. Criado, A.Nieto, The Casa Montero Flint Mine and the Making
of Neolithic Societies in Iberia, (w:) P. Anreiter et al. (red.), Mining in European History and its
Impact on Environment and Human Societies – Proceedings for the 1st Mining
in European History-Conference of the SFB-HIMAT, 12.–15. November 2009,
Innsbruck, 2010, s. 351-355.
S.
Consuegraa, N. Castañedab,
E. Capdevilaa, M.
Capotec, C. Criadod, C.
Casase, A. Nietof, P. Díaz-del-Río, The Early Neolithic
flint mine of
Casa Montero (Madrid,
Spain), 5350-5220 cal BC
= La mina de
sílex del Neolítico
Antiguo de Casa
Montero (Madrid, España),5350-5220 cal
a. C., Trabajos de
Prehistoria, 75 (1), 2018, s. 52- 66.
http://www.casamontero.org/en/index.html
M. Tarantini, G. Eramo, A. Monno, I.M. Muntoni, The Gargano Promontory flint: Mining
practices and archaeometric characterization, (w:) Ressources lithiques,
productions et transferts entre Alpes et Méditerranée. Actes de la journée de
la Société Préhistorique Française de Nice, 28-29 mars 2013, Séances de la
Société Préhistorique Française, 5 (2016), 2013, s. 249-267.
S. Consuegra, P. Díaz-del-Río, Early Prehistoric Flint Mining in Europe: a
Critical Review of the Radiocarbon Evidence, (w:) D. H. Werra, M. Woźny
(red.), Between History and Archaeology: Papers in honour of Jacek Lech,
Oxford, 2018, s. 1-8.
A. Czekaj-Zastawny, A.
Rauba-Bukowska, A. Kukułka (red.), Najstarsza
osada kultury ceramiki wstęgowej rytej z terenu Polski Gwoździec stan. 2, gm.
Zakliczyn = The earliest settlement
of the Linear Pottery Culture from the territory of Poland Gwoździec site 2,
com. Zakliczyn, Kraków, 2021.
S. Milisauskas, Early Neolithic Settlement. and Society at Olszanica, Memoirs of the Museum of Anthropology University of Michigan, No 19, Ann Arbor, 1986.
http://www.muzeum.bochnia.pl/archeologiczny/warzelnictwo-pradziejowe/
A. Czekaj-Zastawny, J. Kabaciński , T. Terberger, Geneza kultury pucharów lejkowatych w kontekście przemian kulturowych w Europie Północnej w V tys. BC, Przegląd Archeologiczny, 2013, 61, s. 189-213.
J. Kabaciński, T. Terberger, J. Ilkiewicz, Archeologiczne badania późnomezolitycznego osadnictwa w Dąbkach, (w:) W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Historia i kultura Ziemi = Sławieńskiej, t. 6: Gmina Darłowo = History and Culture of the Sławno region, vol. 6: Darłowo Community, Fundacja „Dziedzictwo”, Sławno, 2007, s. 47-56.
J. Kruk, S. Milisauskas, Wyżynne osiedle neolityczne w Bronocicach, woj. kieleckie, Archeologia Polski, t. XXVI: 1981, z. 1, s. 65-113.
J. Kruk, S. Milisauskas, Chronologia absolutna osadnictwa neolitycznego z Bronocic, woj. kieleckie, Archeologia Polski, t. XXVIII: 1983, z. 2, s. 257-320.
J. Kruk, S. Milisauskas, Bronocice : osiedle obronne ludności kultury lubelsko-wołyńskiej (2800-2700 lat p.n.e.), Wrocław, Warszawa, Kraków, 1985.
M.-L. Pipes, J. Kruk, S. Milisauskas, Neolithic Textile Production Artifacts at Bronocice, Sprawozdania
Archeologiczne 70 (2018), s. 87-118.
S. Milisauskas, J. Kruk, K Hudson, Bronocice Funnel Beaker Vessel with Wagon Motif: Different Narratives, Archaeologia Polona, vol. 57: 2019, s. 233-240.
F. Keller, The Lake Dwellings of Switzerland and Other Parts of
Europe, t. 1, 2,
London, 1878.
F. Menotti, Living
on the Lake in Prehistoric Europe: 150 Years of Lake-Dwelling Research,
London, New York, 2004.
J. M. Coles, B. Coles, Enlarging the Past: The Contribution of Wetland Archaeology, Wetland
Archaeological Research Project, Society of Antiquaries of Scotland, Monograph
, No 11, Edinburgh, 1996.
J. Kruk, Wzory
przeszłości : studia nad neolitem środkowym i późnym, Kraków, 2008.
R. Krauß, C. Schmid, D. Kirschenheuter, J. Abele, V. Slavchev, B. Weninger, Chronology and development of the Chalcolithicnecropolis of Varna I, DocumentaPraehistorica XLIV, 2017, s. 282-305.
V.Leusch, B.Armbruster, E. Pernicka, V.Slavčev,
On the Invention of Gold Metallurgy: The
Gold Objects from the Varna I Cemetery (Bulgaria)—Technological Consequence and
Inventive Creativity, Cambridge Archaeological Journal, Vol. 25, Issue 01, 2015,
s. 353 – 376.
Ch. Scarre (red.), Monuments and Landscape in Atlantic Europe: Perception and Society During the Neolithic and Early Bronze Age, London, New York, 2002.
P.N. Peregrine, M. Ember, E. Kuzmina (red.), Encyclopedia of Prehistory, Volume 4: Europe, New York, 2001.
B. S. Paulsson, Time and Stone: The Emergence and Development of Megaliths and Megalithic Societies in Europe, Oxford, 2017.
M. Patton, Statements in stone: monuments and society in Neolithic Brittany, London, New York, 1993.
G. Bailloud, Ch. Boujot, S. Cassen, Ch.-T. Le Roux, Carnac : Les premières architectures de pierre, Collection Patrimoine, Paris, 2009.
J. T. Bąbel, „Krzemionki Opatowskie” : monument prahistorii Europy : kopalnie krzemienia pasiastego, Ostrowiec Świętokrzyski, 2015.
B. M. Fagan, Snapshots of the Past, Walnut Creek, Lanham, New York, Oxford, 1995.
K. A. Bard, Introduction to the archaeology of ancient Egypt, Malden, Oxford, 2007.
._Archaeological_Museum_Athens.jpg)
.jpg)
_-_kultura_lendzielska.jpg)
.jpg)
.jpg)
