Rozwój neolitycznych społeczności rolniczych na niektórych obszarach Świata prowadził do wzrostu zaludnienia i tworzenia się nowych struktur społecznych. Rozwój gospodarki owocował pojawianiem się nowych wynalazków i umiejętności, które pradziejowe społeczności skwapliwie wykorzystywały. W konsekwencji rewolucji rolniczej zaczęły powoli wyrastać zupełnie nowe, zaawansowane społeczności, które były hierarchiczne i scentralizowane. Stosunkowo egalitarne społeczności wiejskie ustąpiły miejsca miastom, wielkim i gęsto zaludnionym ośrodkom władzy, oraz aktywności gospodarczej i religijnej. Powstały pierwsze dziejach organizacje państwowe. Warunki naturalne, zmiany środowiska, przekształcenia populacji, oraz czynniki militarne, polityczne i ideologiczne sprawiły, że pierwsze znane cywilizacje Świata wykształciły się w pasie podzwrotnikowym Ziemi, głównie w Starym, ale także i w Nowym Świecie, pomiędzy IV a II tysiącleciem przed Chr. Działo się to w czasach, kiedy ludzkie populacje zaczęły odczuwać długofalowe skutki rewolucji neolitycznej. Ciepły i wilgotny klimat wczesnego holocenu zaczął się zmieniać w niekorzystny dla grup ludzkich sposób. Klimat stawał się coraz suchszy i coraz chłodniejszy, a kulminacja tych zmian przypadała około 3000 lat przed Chr. Fluktuacje klimatyczne odegrały ważną rolę w kształtowaniu pierwszych rozwiniętych cywilizacji. Około 7000 lat przed Chr. na skutek wahań osi ziemskiej nasłonecznienie obszarów leżących w wyższych szerokościach geograficznych znacznie spadło (dla obszarów leżących w okolicach 60 stopnia szerokości geograficznej północnej aż o siedem procent). Różnice temperatur pomiędzy porami roku zmniejszyły się. Ochłodzenie tropikalnych wód Oceanu Indyjskiego i Spokojnego około 8000 lat przed Chr. wpłynęło na system monsunowy. Monsuny stały się teraz znacznie słabsze i nie docierały już tak daleko na północ, jak we wczesnym holocenie. Monsunowe deszcze nie były już tak obfite, jak w przeszłości. Efektem tego zjawiska było wysuszenie wnętrza Afryki i Azji, a także spadek przepływu wody w Nilu. Sahara i inne obszary zaczęły gwałtownie wysychać i ulegać pustynnieniu. W okresie 5000-3000 lat przed Chr. nasłonecznienie półkuli północnej zmniejszyło się, podczas gdy na półkuli południowej wzrosło. Przesunięcie na południe międzyzwrotnikowej strefy zbieżności sprawiło, że Ameryka Południowa odczuła skutki zwiększonych opadów i wzrostu wilgotności. Ustalił się współczesny wzorzec zjawiska El Niño na Oceanie Spokojnym. Obfitym opadom na pacyficznym wybrzeżu Ameryki Południowej towarzyszyła teraz susza w Azji, a kiedy trend się odwracał, susza dotykająca Amerykę Południową występowała w tym samym czasie, kiedy Azję zasilały deszcze monsunowe. W późnym holocenie częstsze były jednak okresy długotrwałej suszy. Na zmiany klimatu globalnego wpływały też duże erupcje wulkaniczne, które wypuszczały do atmosfery duże ilości związków siarki, które spowodowały dalsze ochłodzenie. Szczególne nasilenie wybuchów wulkanicznych przypadało na lata 4500-3500 przed Chr. Zmiany aktywności słonecznej w okresie 4000-3000 lat przed Chr. również przyczyniły się do istotnych zmian klimatycznych. Nastąpiła seria głębokich minimów aktywności Słońca. Spowodowały one ochłodzenie, które dotknęło przede wszystkim półkulę północną. Wzrosła aktywność Wyżu Syberyjskiego, co spowodowało wysychanie obszarów Azji Środkowej i sprawiło, ze klimat Eurazji stał się suchszy i surowszy, niż dotychczas. Około 4600 lat przed Chr. w środkowej Afryce zaczął się okres suszy, co potwierdzają rdzenie lodowe z góry Kilimandżaro. Trwał on do ok. 4000 lat przed Chr. i dotknął także obszary Afryki Równikowej, Omanu, Indii i południowych Chin. W tym czasie osłabł monsun znad oceanu Indyjskiego, a klimat Indii stał się suchy. Spadek wilgotności na całej kuli ziemskiej osiągnął najniższe wartości około 3300 lat przed Chr. Ekspansja gór lodowych na północnym Atlantyku potęgowała tylko ochłodzenie klimatu. Pomiary izotopów tlenu z sedymentów z Jaskini Soreq w Izraelu i z Kilimandżaro wskazują, że około 3200-2900 lat przed Chr. nastąpił okres znacznego ochłodzenia i osuszenia klimatu w Afryce i Zachodniej Azji. Burze piaskowe i pyłowe stały się częstsze. W środkowej Anatolii na skutek tych zmian wyschło kompletnie Jezioro Tecer. Badania słoi przyrostowych dębów irlandzkich wykazały, że około 3195 r. przed Chr. w północno-zachodniej Europie nastąpiło silne ochłodzenie. Zaznaczyło się ono także w Alpach, gdzie zwiększył się zasięg górskich lodowców. Zmiany klimatyczne dotknęły także Dolinę Nilu, Lewant i Nizinę Mezopotamską. Ich przejawem była susza, spadek rocznych sum opadów i drastyczne zmniejszenie przepływu wody w rzekach. Wyż Syberyjski powodował osuszanie i oziębianie klimatu w Europie i basenie Morza Śródziemnego począwszy od ok. 3900 lat przed Chr. Wszystkie te niekorzystne zmiany klimatu miały potężny wpływ na pradziejowe społeczeństwa ludzkie zamieszkujące obszary Starego Świata.
Zmiany klimatyczne i
przekształcenia natury społeczno-politycznej dotknęły zwłaszcza obszary pasa
podzwrotnikowego Starego Świata. Szczególnie mocno zaznaczyły się na obszarach
Żyznego Półksiężyca, zwłaszcza na terenach Niziny Mezopotamskiej. Wyróżnia się
ona w bliskowschodnim krajobrazie złożonym z równin, płaskowyżów i gór o
odmiennej szacie roślinnej i klimacie. Nizina Mezopotamska leży pomiędzy Wyżyną
Arabską, górami Taurus i Zagros i Zatoką Perską. Znajduje się w tzw. alpejskiej
strefie fałdowej, na skraju południowego ciągu antyklinoriów obejmującego m.
in. góry Zagros i Taurus. Góry te powstały w następstwie zderzenia bloków
kontynentalnych Gondwany z Eurazją i powolnego zaniku praoceanu Tetydy w czasie
orogenezy alpejskiej pod koniec mezozoiku i w kenozoiku. Kolizja bloków
kontynentalnych Gondwany i Laurazji oraz wypiętrzenie morskich sedymentów
Oceanu Tetydy spowodowało powolne uformowanie się obszaru Mezopotamii i Zatoki
Perskiej. Płyta Irańska zderzyła się w tym miejscu z Płytą Arabską. Nizina
Mezopotamska stanowi jedno z tektonicznych zapadlisk przedgórskich wypełnionych
osadami trzeciorzędu (paleogenu i neogenu) i czwartorzędu. Zapadlisko to jest
wypełnione piaskowcami, łupkami ilastymi, marglami i wapieniami, zawierającymi
złoża ropy naftowej. Pokryte są one jednak grubą warstwą czwartorzędowych
żwirów, piasków i mułów. Nizina Mezopotamska dzieli się na Mezopotamię Górną na
północy i Dolną (Nizinę Babilońską) na południu. Od południa graniczy z Zatoką
Perską, od północy z Wyżyną Armeńską i Górami Kurdystańskimi, od zachodu z
Pustynią Syryjską i An-Nafud, a od wschodu z Zagrosem. Nizina Mezopotamska to płaska
równina aluwialna leżąca w większej części poniżej 100 m n. p. m. Przez obszar
Mezopotamii przepływają 2 główne rzeki: Tygrys i Eufrat i ich dopływy: Wielki
Zab, Mały Zab, Chabur, Dijala, Balich. Należą one do zlewiska Oceanu
Indyjskiego. Eufrat i Tygrys zasilane są przez topniejące śniegi i deszcze w
ich górnym biegu. W południowej Mezopotamii występują rozległe bagna. Północna
część Mezopotamii, zwana współcześnie Al-Dżazirą posiada charakter wyżynny i
wznosi się aż do wysokości 200-400 m n. p. m. Mezopotamię charakteryzuje klimat
zwrotnikowy kontynentalny suchy, z małą roczną sumą opadów (150 mm). Temperatury
letnie dochodzą tu do 50 stopni Celsjusza. Występują tu głównie biomy pustynne
i półpustynne oraz nieliczne lasy i bagna w rozlewiskach rzek. Wśród gleb tego
obszaru dominują mady utworzone z materiału naniesionego przez płynącą wodę. Równina
Mezopotamii wznosi się powoli od południowego wschodu na północny zachód. Jej
południowa część jest niemal płaska i została uformowana z osadów naniesionych
przez Eufrat, Tygrys i inne rzeki. Grecka nazwa tego regionu, Mesopotamia [Μεσοποταμία] oznacza kraj położony pomiędzy rzekami, to znaczy
pomiędzy Tygrysem i Eufratem. To właśnie te rzeki ukształtowały obszar
Niziny nanosząc swoje osady w zapadającym się basenie śródgórskim. Jeszcze pod
koniec ostatniego zlodowacenia obszar dzisiejszej Zatoki Perskiej stanowił
aluwialną dolinę. Kiedy skończył się plejstocen i zaczęły topić się lądolody,
obszar ten był sukcesywnie zalewany przez wody morskie. Około 3000 lat przed
Chr. poziom wód Zatoki Perskiej był wyższy niż dziś, a Eufrat i Tygrys
oddzielnie uchodziły do morza. Eufrat to rzeka liczącą 2780 km długości. Tygrys
liczy tylko 1950 km. W Górnej Mezopotamii obydwie rzeki przecinają utwory
geologiczne złożone z wapieni i łupków. Miejscami mają strome brzegi. Na
południu płyną poprzez płaską, aluwialną równinę. W niektórych miejscach
łożysko rzeki, ograniczone terasami, wznosi się ponad poziom równiny. Obydwie
rzeki często zmieniają bieg i tworzą odnogi. Południowa Mezopotamia jest
nawadniana w zasadzie jedynie przez wody Tygrysu i Eufratu. Wylewy obydwu rzek
występują co roku na wiosnę, pomiędzy kwietniem i czerwcem. Zaraz po wylewie
następuje upalne lato i zbiór zbóż, które należało chronić przed wodami wylewu.
Uprawa roli i wykorzystanie wylewów rzecznych było możliwe dla dawnych rolników
jedynie pod warunkiem zastosowania skomplikowanych systemów sztucznego
nawadniania. Składały się one z kanałów, zbiorników, grobli i śluz. Musiały być
dozorowane i utrzymywane przez cały rok. Zadaniem tego systemu jest
przechwycenie części wód wylewu i przechowanie do późniejszego wykorzystania. Uprawom
rolnym w południowej części mezopotamskiego aluwium zagraża zasolenie gleb i
wód gruntowych, wskutek czego żyzne dotąd obszary stają się jałowymi
pustyniami. Nagłe zmiany biegu wód rzecznych i gwałtowne powodzie również mają
negatywny wpływ na uprawy i osadnictwo. Bliźniacze rzeki, zasilane przez opady
śniegu i deszczu w górnym biegu, na obszarze Anatolii i Armenii są dość kapryśne
i nieprzewidywalne. Poziom corocznych wylewów może być mocno zróżnicowany.
Zdarzają się zarówno okresy suszy, jak i katastrofalnych powodzi. Życie
gospodarowanie na takim obszarze było zatem trudne i niosło ze sobą liczne
niebezpieczeństwa. Wszystko jednak wynagradzała niesłychana żyzność
mezopotamskiej gleby. Coroczne wylewy nanoszą na powierzchnię niziny żyzne
osady w postaci mułu bogate w glinę i związki mineralne. W starożytności
zbierano tu plony nawet dwa razy w roku, a zbiory były wielokrotnie większe,
niż w innych rejonach Świata. Wydajność ziemi uprawnej mezopotamskiego aluwium
była legendarna i mogła wynosić nawet 300 kwintali zbóż z hektara. Wystarczała
do wyżywienia mieszkańców Kraju nad Dwoma Rzekami i umożliwiała eksport. Aż do
połowy I tys. przed Chr. nawadnianiu południowomezopotamskich pól uprawnych
służyły głównie wody Eufratu. W południowej Mezopotamii brak złóż surowców
mineralnych i metalicznych, oraz lasów dostarczających drewna budowlanego.
Wszystkie tego typu produkty mieszkańcy aluwium musieli zatem sprowadzać z
zewnątrz. Północna część Niziny Mezopotamskiej jest położona nieco wyżej, a jej
klimat jest nieco łagodniejszy. Tutejsze rolnictwo ma charakter deszczowy i
jest zasilane przez obfitsze opady. Jest to obszar pokryty stepem, który przecinają dopływy
Tygrysu i Eufratu. Tutejsze warunki sprzyjają rolnictwu i pasterstwu.
Ludzie zaczęli zasiedlać obszar aluwium Dolnej Mezopotamii już około 5900 lat przed Chr., w początkach ceramicznego neolitu. Wynalezienie i wprowadzenie do użytku pierwszych systemów irygacyjnych umożliwiło opanowanie i zagospodarowanie tego obszaru przez społeczności pradziejowych rolników. Na początku powstawały tu jedynie małe, rozproszone osiedla, których mieszkańcy zajmowali się jedynie rolnictwem, łowiectwem i rybołówstwem. Wiele z najstarszych osiedli na omawianym obszarze leży nadal pod grubą warstwą aluwialnych osadów. Niektóre zostały jednak zbadane przez archeologów. Mieszkańcy pierwszych osad uprawiali zboża i rośliny strączkowe, hodowali zwierzęta i łowili ryby. Pierwsi osadnicy na południu zaliczani są do tzw. kultury Ubajd (ok. 5900-4200/3700 przed Chr.). Najstarsze stanowiska tej kultury pochodzą z południowego Iraku. Jedno z nich to Eridu, położone w pradziejach nad brzegiem Zatoki Perskiej. W tym miejscu, uważanym przez starożytnych Sumerów za najstarsze miasto Świata, odkryto sekwencję warstw archeologicznych, dzięki której odtworzono dzieje kultury Ubajd. Pozostałości pierwszej fazy istnienia tej kultury odkryto także na pobliskim stanowisku Hadżi Muhammad. Kultura Ubajd była już kulturą chalkolityczna. Je przedstawiciele utrzymywali się z uprawy roli, hodowli zwierząt (głównie bydła), oraz rybołówstwa i łowiectwa. Wytwarzali ceramiczne naczynia, zarówno lepione ręcznie, jak i kształtowane na wolnoobrotowym kole garncarskim. Z wypalanej gliny wyrabiano także oprawy sierpów, ciężarki tkackie, kule do procy, figurki i modele. Ostrza z importowanego krzemienia i obsydianu przymocowywano do narzędzi za pomocą bitumu. Ludzie kultury Ubajd zamieszkiwali niewielkie (do 10 ha powierzchni) osady. Zabudowane były one domami wzniesionymi z cegły mułowej. Domy mogły mieć spore rozmiary, posiadały wiele pomieszczeń, a niektóre nawet piętro. Domom towarzyszyły także spichlerze. W osadach istniały już wydzielone świątynie, w których sprawowano kultury religijne istotne dla całej społeczności. Z biegiem czasu stawały się one coraz bardziej okazałe, co doskonale widać w przypadku sekwencji świątyń z Eridu. Najstarsze osady wznoszono na skrawkach plejstoceńskich teras nadrzecznych. Ubajdzcy osadnicy chowali swoich zmarłych na cmentarzyskach lub obrębie osad, w prostych grobach wykopanych w gruncie. Ich wyposażenie było skromne, co wskazuje na brak dalej posuniętego zróżnicowania społecznego i majątkowego. W początkowym okresie kultura Ubajd rozwijała się wyłącznie w południowej Mezopotamii. W fazie zwanej Ubajd 3 (5400-4800 lat przed Chr.) rozprzestrzeniła się w północnej Mezopotamii i Syrii, aż po Taurus i Zagros. Na tych obszarach pojawiła się ubajdzka ceramika, architektura, figurki i przedmioty codziennego użytku. Badacze spierają się o przyczyny i mechanizmy tej ekspansji. Mogła ona być spowodowana migracją ludności i mieszanymi małżeństwami, a także wymianą handlową. Ekspansja kultury Ubajd sięgnęła też wybrzeży Zatoki Perskiej, aż po obszary dzisiejszego Kataru, Bahrajnu i Omanu. Świadczy to o opanowaniu tajników żeglugi morskiej przez jej przedstawicieli. Wpływy kultury Ubajd sięgnęły aż po zachodni Iran, wybrzeża Morza Śródziemnego i wschodnią Anatolię. Być może ekspansja spowodowana była poszukiwaniem koniecznych surowców przez ubajdzkich mieszkańców południowej Mezopotamii, krainy pozbawionej dóbr takich jak kamień, metale i drewno. To dlatego sporo ubajdzkich osad założono na szlakach wiodących np. do zagłębia wydobycia miedzi Ergani Maden i do porośniętych lasami gór Amanus. W północnej Mezopotamii powstawały duże ubajdzkie osady z budynkami publicznymi, takie jak Tepe Gawra. W osadzie Tell Abada nad Dijalą, obok dużego, centralnie położonego budynku publicznego, odkryto naczynia zawierające gliniane tokeny, czyli przedmioty służące do odnotowywania ilości różnych dóbr. Świadczą one o rozwijającej się wymianie i potrzebie stosowania notacji w gospodarce. Osiedle Tell Abada było zasilane w wodę przez gliniane rury doprowadzające ją z pobliskiego kanału połączonego ze sztucznym zbiornikiem. W osadzie znajdowała się też wydzielona i otoczona murem część, w której działały piece do wypału ceramiki. Istniały już zatem systemy doprowadzania wody do osad i zorganizowana produkcja garncarska. Znad Zatoki Perskiej znane są dowody użycia łodzi, nie tylko do transportu i łowienia ryb, ale także do poławiania pereł. Ludność ubajdzka mieszkała w dobrze zorganizowanych osadach i opanowała technologie, które stały się kluczowe w późniejszych fazach urbanizacji. Pojawiła się instytucja świątyni, rozwinęła wymiana dalekosiężna. W transakcjach na szeroką skalę używano tokenów i pieczęci. Mieszkańcy południowej Mezopotamii docierali do różnych zakątków Bliskiego Wschodu, by pozyskać potrzebne im surowce. Dużo pracy i zasobów wkładali w budowę i funkcjonowanie struktur służących całej społeczności, takich jak świątynie. Angażowali się w dalekosiężny handel i wyspecjalizowaną wytwórczość rzemieślniczą. Rozwinięte rolnictwo oparte na irygacji pozwalało wyżywić coraz większą liczbę ludności i dostarczało nadwyżek produkcyjnych. Te zmiany były wstępem do urbanizacji i powstania zorganizowanych społeczności i miejskiej cywilizacji w południowej części Niziny Mezopotamskiej.
Okres 4500-3200 lat przed Chr. to w północnej i południowej Mezopotamii faza tzw. późnego chalkolitu. W północnej części Dwurzecza rozpoczęto masową produkcję nowych typów naczyń ceramicznych dzięki wprowadzeniu do użytku szybkoobrotowego koła garncarskiego. Społeczności zamieszkujące ten region wchodziły na nowy poziom politycznej i ekonomicznej organizacji. W północnej Syrii i Lewancie również zaczęto masowo wytwarzać naczynia ceramiczne. Wszędzie coraz częściej używano pieczęci do opieczętowywania różnych dóbr i w transakcjach. W Tepe Gawra odkryto sporo pochodzących z okresu późnego chalkolitu przedmiotów wykonanych ze złota, elektrum i obsydianu. Świadczą one o wzrastającej zamożności mieszkańców osady. W Tell Brak znaleziony pochodzący z tego okresu skarb zawierający 350 paciorków ze złota, srebra, lapis lazuli, karneolu i ametystu. Taka obfitość egzotycznych materiałów świadczy o rozległych kontaktach handlowych ludzi zamieszkujących tę osadę. Odkryto tu także pozostałości warsztatów, które specjalizowały się w obróbce importowanych surowców w IV tys. przed Chr. W połowie IV tys. przed Chr. w Uruk, Tell Brak, Suzie i Czoga Misz zaczęto używać pierwszych pieczęci cylindrycznych. Miały się one stać najpopularniejszym typem pieczęci używanym na Bliskim Wschodzie w starożytności. Około 4200-4100 lat przed Chr. pojawiła się w południowej Mezopotamii tzw. kultura Uruk. Osady z czasów kultury Ubajd rozwijały się nieprzerwanie, a przejście od kultury Ubajd do kultury Uruk nie jest łatwo uchwytne. Pojawiła się nowa, wygładzana i niewygładzana ceramika, pomalowana na czerwono i szaro. W IV tys. przed Chr. społeczności należące do kultury Uruk miały przejść fundamentalne zmiany w sferze gospodarczej, politycznej, militarnej i ideologicznej doprowadziły do powstania pierwszej miejskiej cywilizacji używającej pisma i pierwszych struktur państwowych na Świecie. Do kluczowych czynników rozwoju cywilizacji w Mezopotamii można zaliczyć: efektywną gospodarkę rolną przynoszącą wysokie plony i generującą nadwyżki, wzrost społecznej, ideologicznej i gospodarczej roli świątyń, które stały się ośrodkami rozwoju pierwszych miast, pomysłowość mieszkańców inwestujących nadwyżki w nowe formy działalności i aktywności społecznej, pojawienie się elit sprawujących władzę i kontrolujących gospodarkę dzięki wspierającej ich ideologii, administracji i biurokracji. Wszystkie te zjawiska zaistniały w południowej Mezopotamii w IV tysiącleciu przed Chr. Ośrodkiem rozwoju tej pierwszej zaawansowanej cywilizacji stało się Uruk, nazywane czasem pierwszym prawdziwym miastem w historii ludzkości. Położone było nad dolnym Eufratem, a współcześnie identyfikowane jest ze stanowiskiem archeologicznym Warka. Miasto rozwinęło się po obydwu stronach dużego cieku wodnego, który był prawdopodobnie jednym z kanałów Eufratu. Dwoma ośrodkami rozwoju miasta były wielkie kompleksy świątynne znane w późniejszych czasach pod nazwami Eanna (kompleks świątyń sumeryjskiej bogini Inanny) i Kullaba (sanktuarium sumeryjskiego boga An). W okresie rozwoju zurbanizowanej kultury, od ok. 3500 lat przed Chr. miasto Uruk osiągnęło 50 ha powierzchni, stając się największą metropolią ówczesnego Świata. Zamieszkiwały tu dziesiątki tysięcy ludzi, skupionych wokół świątynny kompleksów, będących okazałymi budowlami publicznymi. Świątyniom towarzyszyły budynki administracyjny, spichlerze, magazyny i rezydencje elity. W mieście istniały także otwarte przestrzenie do odbywania zgromadzeń i odrębne dzielnice, w których koncentrowała się produkcja ceramiczna, metalurgiczna i kamieniarska. Było to zatem prawdziwe miasto skupiające funkcję ośrodka władzy, kultu, produkcji i handlu i spełniające różnorodne funkcje. Tutejsze monumentalne świątynie były widomą oznaką władzy i możliwości zarządzającej nimi elity. Okazała Biała Świątynia w okręgu Kullaba została umieszczona na platformie o wysokości ok. 13 metrów. Budynek został pokryty białą warstwą gipsu, co musiało robić szczególnie duże wrażenie w południowomezopotamskim Słońcu. Biała Świątynia zapoczątkowała tradycję budowy mezopotamskich zikkuratów, czyli sanktuariów wznoszonych na sztucznych, monumentalnych podwyższeniach schodkowych. W kompleksie Eanna wzniesiono okazały zespół budynków zdobionych mozaikami złożonymi z malowanych stożków z wypalanej gliny, wtykanych w zaprawę pokrywającą ściany. Budynki wznoszono z cegły mułowej i wapienia. Obydwa kompleksy były wielokrotnie przebudowywane i wznoszone od nowa. Ich wielkość świadczy o możliwościach mobilizacji siły roboczej i zasobów przez elitę rządzącą miastem, która potrafiła w sprawny sposób zorganizować prace budowlane. Uruk zostało otoczone potężnymi fortyfikacjami liczącymi ponad 9,5 km długości. Pod koniec IV tys. przed Chr. ta metropolia obejmowała obszar około 500 hektarów. Nowe osiedla o charakterze typowo miejskim odróżniały się wyraźnie od wiosek, które jeszcze okresie ubajdzkim dominowały w krajobrazie Mezopotamii. W Uruk widoczna była już prężna struktura administracyjna i społeczny podział pracy. Miasto stało się centralnym punktem dla otaczających je wsi, kanałów i pól uprawnych.
Powstanie pierwszych organizacji państwowych i wzrost najstarszych miast wiązał się z wieloma wynalazkami i nowościami w sferze technicznej i ekonomicznej. W południowej Mezopotamii upowszechniły się długie pola uprawne, dostosowane do systemu irygacji bruzdowej. Wąskie, równoległe pola można było w ten sposób łatwiej nawodnić i doprowadzić do nich sieć kanałów. Ich uprawa pozwalała uzyskiwać wysokie plony, wymagała jednak scentralizowanej koordynacji systemu prac rolnych. Ten typ pola dominował w południowej Mezopotamii już w okresie Uruk. Wprowadzono tu do użycia także oryginalne mezopotamskie narzędzie rolnicze, jakim był pługosiewnik. Pług, lub radło ciągnięte przez woły upowszechniło się w Mezopotamii w czasach kultury Uruk. Było znane także mieszkańcom pradziejowej Europy. W Sumerze pług ciągnęły zwykle dwie lub trzy pary wołów. Pług pozwalał spulchniać glebę efektywniej, niż w przypadku motyczenia i znacznie oszczędzał czas rolników, choć nie odwracał jeszcze skiby. Oryginalnym pomysłem mieszkańców Mezopotamii było dodanie do tego urządzenia zbiornika na ziarno umieszczonego na długiej rurze. Dzięki temu ziarno już w czasie orki trafiało bezpośrednio do bruzdy. Była to wydajniejsza metoda siania, niż ręczne rozrzucanie ziaren zbóż. Przyczyniła się ona do podniesienia plonów o ponad 50%. Wprowadzenie tego wynalazku wyraźnie zwiększyło produktywność rolnictwa w południowej Mezopotamii. Do użytku wprowadzono także sanie młockarskie, wybijane krzemiennymi lub obsydianowymi ostrzami. Ciągnięte przez zwierzęta, pomagały sprawnie wymłócić zebrane złoże. Z okresu Uruk znane są ich przedstawienia i ich zużyte krzemienne ostrza. Pracę przy żniwach usprawniały także znane już z wcześniejszego okresu gliniane sierpy z obsydianowymi lub krzemiennymi wkładkami. W czasach kultury Uruk do szerszego użytku wprowadzono także pojazdy kołowe (choć starsze od nich są czterokołowe wozy przedstawione na Wazie kultury pucharów lejkowatych z Bronocic, pochodzące sprzed 3635-3370 r. przed Chr.). Wizerunki pojazdów kołowych pojawiają się na tabliczkach z protopismem z Uruk, pochodzących sprzed 3400-3100 lat przed Chr. Oprócz wozów używano także san ciągniętych przez zwierzęta po błotnistym gruncie. Jeszcze ważniejszy był jednak transport drogą wodną. Po rzekach, kanałach i morzu pływały łodzie, tratwy i większej jednostki przewożące ludzi i towary. W okresie Uruk upowszechniły się statki z napędem wiosłowym i żaglowym. Wprawdzie ludzie budowali sprawne jednostki pływające po morzach już w paleolicie, ale dopiero w IV tys. pojawiły się większe statki z napędem wiosłowo-żaglowym, zdolne to transportu większych ładunków. Są one znane z modeli i przedstawień i z pierwszych tekstów pisanych. Wszystkie te nowe wynalazki wprawiały w ruch zupełnie nowy system organizacji społeczno-gospodarczej, dzięki któremu mogły istnieć miasta, takie jak Uruk. Do jego powstania przyczyniło się także pojawienie się dużych nadwyżek produkcji rolnej i rozwój specjalizacji zawodowej, czyli podziału pracy. Uprawa roli stała się domeną wyłącznie wyspecjalizowanych rolników, zamieszkujących przede wszystkim wsie położone wokół większych ośrodków. W zamian za towary i usługi z miasta rzemieślnicy i inne wyspecjalizowane grupy nabywały żywność. Zawiązana została zatem obustronnie korzystna relacja między producentami, a rzemieślnikami i specjalistami. Z czasem jednak to ci ostatni osiągnęli przewagę. Przejęli kontrolę nad obiegiem dóbr i zmonopolizowali zaawansowane na owe czasy technologie. Na czele społecznej hierarchii stanęli kapłani, skrybowie (pisarze), kontrolerzy i nadzorcy. Zajęli się gromadzeniem i redystrybucją dóbr oraz organizacją pracy całej społeczności. Kontrolę przejęły wielkie organizacje skupione wokół świątyń i pałaców. To tu zapadały strategiczne decyzje dotyczące całej społeczności. Organizacje miały odtąd prawo używać przymusu wobec reszty mieszkańców. Wokół pałaców i świątyń wyrosły warsztaty, magazyny, spichlerze, szkoły skrybów, archiwa, budynki administracyjne. Świątynie stały się wielkimi centrami produkcji, magazynowania i redystrybucji dóbr z rozbudowaną kadrą zarządzającą. Dysponowały nie tylko majątkiem ruchomym, ale także budowlami, ziemią i stadami zwierząt hodowlanych. Pełniły rolę centralnych magazynów i banków, a działały jak wielkie przedsiębiorstwa. W zamian za swoja pracę specjaliści byli wynagradzani racjami żywnościowymi i nadziałami ziemi. Spora część producentów pozostawała względnie niezależna od tego systemu, pracując na roli i samodzielnie gromadząc środki potrzebne do utrzymania. Musiała jednak oddawać część produkcji organizacjom skupionym wokół świątyni i pałacu. W zamian organizacja planowała, kontrolowała i nadzorowała budowę systemu kanałów nawadniających, niezbędnych dla wyżywienia całej ludności. Centralizacja i specjalizacja w zakresie produkcji pozarolniczej zapewniała szybsze tempo wprowadzania innowacji technologicznych i lepszą jakość produkcji. Umożliwiała także produkcję większej ilości wyrobów. Rozpoczęła się masowa produkcja naczyń ceramicznych, narzędzi, przedmiotów metalowych. Zorganizowano duże warsztaty produkcyjne, a w pracę zaangażowano sporą liczbę kobiet i dzieci. Wielkie organizacje świątynne stwarzały jednostkom możliwości awansu poza tradycyjnymi strukturami rodzinnymi, klanowymi i społecznością wiosek rolniczych. Pojawiło się ostre zróżnicowanie społeczeństwa na warstwy/klasy i ścisła hierarchia.
Wielkie organizacje kontrolujące
obieg gospodarczy potrzebowały rozwiniętej administracji i systemów notacji,
aby utrzymać kontrolę nad produkcją i redystrybucją. Już od VIII tys. przed
Chr. na Bliskim Wschodzie stosowano prosty system notacji i mnemotechniki
oparty o użycie małych, geometrycznych przedmiotów z wypalanej gliny, zwanych
tokenami. Służyły one do liczenia i rejestrowania ilości towarów. Najstarsze
takie przedmioty pochodzą ze stanowiska Nemrik, z okresu neolitu preceramicznego
B. Na stanowisku
Tell Abada znaleziono zbiory tokenów przechowywane w naczyniach, co mogło być
formą rejestrowania ilości dóbr. W IV tys. przed Chr. zbiory tokenów zaczęto
zamykać w glinianych kulach, tzw. bullach. Wskazuje to na pojawienie się
potrzeby zabezpieczenia zapisu transakcji, co potwierdza częstsze używanie
pieczęci. W IV tys. przed Chr. w południowej Mezopotamii narodził się system
pisma, początkowo wykorzystywany jedynie w celu czynienia zapisów o charakterze
gospodarczym, które moglibyśmy określić mianem wczesnej księgowości. Pierwsze
wielkie organizacje gospodarcze miast w kraju, który w czasach historycznych
nosił miano Sumeru rozwinęły się jeszcze bez systemów pisma. Ale dalszy ich
rozwój nie był możliwy bez takich właśnie systemów. Tokeny i bulle stały się
niewystarczające. System notacji dokonywanej za ich pomocą wyewoluował w system
pisma piktograficznego. Dotychczas na powierzchni bulli odbijano taką ilość
tokenów, jaka była zamknięta w środku. Aby sprawdzić, czy zapis na powierzchni
zgodny jest ze stanem faktycznym, bullę rozbijano. Później zaprzestano tej
czynności, konkludując, że zapis na powierzchni jest wystarczający. Zarzucono zamykanie tokenów we
wnętrzu bulli. Bullę spłaszczono i przekształcono w glinianą tabliczkę, na
powierzchni której notowano liczbę i rodzaj dóbr, oraz odbijano pieczęcie. Zapisy
można było teraz czynić po obydwu stronach płaskiej tabliczki. Skrybowie szybko
odeszli od praktyki odbijania tokenów na tabliczkach i zaczęli sporządzać
zapiski za pomocą trzcinowego rylca. Pojawiły się znaki oznaczające ilość i
rodzaj odnotowywanych na tabliczkach dóbr (np. owce, piwo, tkaniny, jęczmień). Nowe
pismo piktograficzne zawierało zatem zarówno znaki liczbowe, jak i piktogramy o
określonym znaczeniu. Z biegiem czasu piktogramy stały się zapisem konkretnych
wyrazów w określających przedmioty, a także słów o takim samym lub podobnym
brzmieniu. Np. w języku sumeryjskim rzeczownik ti oznacza zarówno strzałę, jak i życie. Znak stanowiący zapis tego
słowa stawał się zatem znakiem o podwójnym znaczeniu, a ponadto zapisem sylaby ti-. Pierwsze tego typu zapisy były
zatem zapisami języka sumeryjskiego, najstarszego języka na Świecie, który
znalazł odzwierciedlenie w źródłach pisanych. Wprowadzenie zapisu
słono-sylabicznego dało pisarzom możliwość rejestrowania słów określających
pojęcia abstrakcyjne, imiona i czynności. Mogli teraz zapisywać zdania i
tworzyć teksty w języku sumeryjskim. Z pisma piktograficznego wykształciło się
pismo klinowe, które miało przetrwać do pierwszych wieków po Chr. Jednak
dopiero w późniejszym okresie pismo, które zrodziło się z administracyjnych i
ekonomicznych potrzeb pierwszych społeczności miejskich posłużyło do
zapisywania tekstów literackich. Opanowanie systemu pisma wymagało lat nauki było
domeną wyspecjalizowanych skrybów, którzy swoją wiedzę musieli nabywać w czasie
lat nauki w szkołach. Stanowili oni w pewnym sensie wyspecjalizowaną elitę
zajmującą się obróbką informacji. Najstarsze tabliczki z pismem piktograficznym
pochodzą z warstw nr V, IV i III z Uruk (ok. 3300 przed Chr.) oraz z Kisz,
gdzie zachowała się tabliczka wapienna z tego typu zapisem sprzed 3500 lat
przed Chr. Z Uruk znanych jest ponad 5 tys. tabliczek ze znakami wczesnego
pisma. Wraz z nadejściem ery pisma do użytku wprowadzono system miar i wag,
oraz sześćdziesiętny (opierający się na wielokrotnościach liczb 60 i 10) system
liczenia. Systemy te były niezbędne do kontrolowania wielkiej liczby osób i
dóbr przechodzącej codziennie przez świątynne dziedzińce i budynki. Skrybowie
musieli liczyć ludzi, towary, a także mierzyć czas i powierzchnię ziemi. Użycie
zestandaryzowanego systemu miar i wag znacznie ułatwiało zarządzanie oraz obrót
dóbr, ponieważ umożliwiało porównywanie wartości i wielkości przedmiotów. Niektóre
towary stały się uniwersalnymi miernikami wartości i zaczęły pełnić funkcję
analogiczną do pieniądza. W Mezopotamii stały się nimi jęczmień i srebro, które
aż do końca istnienia mezopotamskiej cywilizacji pełniły tę funkcję. Wprowadzono
także kalendarz liczący 12 miesięcy po 30 dni każdy, czyli 360 dni. Materialnym
przejawem standaryzacji były np. naczynia ceramiczne. Spotyka się wśród nich
tzw. misy o ukośnie ściętym brzegu, będące naczyniami o zestandaryzowanej
objętości. Służyły one do wydawania racji żywnościowych robotnikom sezonowym. Jeszcze
bardziej upowszechniło się użycie pieczęci, które pełniły teraz funkcje
podpisów i gwarantowały integralność zapieczętowanych produktów i przedmiotów.
Odciskami cylindrycznych pieczęci znaczono teraz zamknięte naczynia i kosze,
oraz drzwi. Gliniane bulle służyły teraz głównie do odciskania na nich
pieczęci.
Treść większości tekstów z okresu Uruk była administracyjna i gospodarcza. Dotyczy m. in. wydawania racji zboża robotnikom, liczebności stad zwierząt hodowlanych oraz powierzchni działek rolnych. Z biegiem czasu zaczęto sporządzać także listy nazw zawodów, nazw miast, gatunków zwierząt itp. Ze względów czysto praktycznych pisarze musieli zacząć rejestrować także imiona osób. Na jednej z glinianych tabliczek gospodarczych z Uruk sprzed ok. 3000 lat przed Chr. zachowało się imię skryby odnotowującego pewną ilość (135 tys. litrów) jęczmienia. Brzmiało ono Kuszim i jest pierwszym zapisanym imieniem osoby w historii. Był on zapewne szefem jednostki administracyjnej, odpowiedzialnym za nadzór produkcji piwa, za dostarczanie odpowiedniej ilości surowców. Imię to pojawia się także na innych tabliczkach. Na razie w tekstach pojawiały się jedynie pojedyncze imiona, nazwy i pojęcia. Na pierwsze prawdziwie literackie teksty przyszło poczekać jeszcze kilkaset lat.
Rozwój kultury Uruk był procesem złożonym i długotrwałym. Pierwsze duże osiedla o powierzchni dochodzącej nawet do 70-100 ha powstawały w Mezopotamii w okresie 4200-3300 lat przed Chr. Były one obecne na obszarze dolnomezopotamskiego aluwium, szczególnie nad Eufratem. Istniała też cała masa mniejszych oda liczących od 15 do 40 ha powierzchni. Były one centrami dla obszarów, na których dominowały mniejsze wioski. W dużych ośrodkach osadniczych w początkach okresu Uruk żyło mniej niż 50 % populacji Dolnej Mezopotamii. Z biegiem czasu proporcja ta stopniowo wzrastała. W późnym okresie Uruk (3500-3000 lat przed Chr.) sytuacja zmieniła się diametralnie. Teraz 60-70% populacji aluwium mieszkało w dużych ośrodkach. Wiele mniejszych osiedli zostało opuszczonych, a ludność przeniosła się do wielkich ośrodków miejskich. Szczególnie duża liczba osiedli została opuszczona w północnej części aluwium, w okolicach Nippur, a populacja skoncentrowała się w jego południowej części, to znaczy w Uruk i w jego okolicach. Rozmiary miasta Uruk urosły najpierw do 100, a potem do 250 hektarów. Miasto stało się wielką metropolią kontrolującą zależny od niej obszar wiosek i mniejszych osad. Pod koniec omawianego okresu Uruk mogło mieć nawet 80-90 tys. mieszkańców. Nastąpiło zatem spore przemieszczenie populacji z jednych części Dolnej Mezopotamii do innych. Do Uruk przybywała też zapewne ludność spoza aluwium: z północnej Mezopotamii, zachodniego Iranu i innych regionów. Wśród przyczyn tych doniosłych zmian badacze wymieniają zmiany biegu Tygrysu i Eufratu sprzyjające koncentracji osadnictwa na południu aluwium, wzrost znaczenia miast jak centrów lokalnego i ponadregionalnego handlu, a także jako ośrodków kultu religijnego. Na proces powstawania zurbanizowanej cywilizacji w Dolnej Mezopotamii istotny wpływ miały także zmiany klimatyczne. Środkowoholoceński kryzys klimatyczny, którego apogeum przypadało na okres 3200-2900 lat przed Chr. przyspieszył na wielu obszarach Starego Świata przejście od neolitycznego modelu ekonomicznego opartego na strukturze pokrewieństwa, plemionach i wioskach rolniczych do zurbanizowanych organizacji państwowych z pismem, administracją i władzą elit. Zwiększona aktywność Wyżu Syberyjskiego i osłabienie siły monsunów nad Oceanem Indyjskim w okresie 4000-3000 przed Chr. były przyczyną wielkiej suszy, która dotknęła obszary od basenu Morza Śródziemnego po Azję Środkową. Efektem był upadek najbardziej zaawansowanych społeczeństw neolitycznych i wzrost zupełnie nowego typu organizacji społecznej – pierwszych państw. Wielka susza dotknęła oczywiście także obszary Mezopotamii. Około 6000-4000 lat przed Chr. nastąpiła transgresja morska i wody Zatoki Perskiej sięgały okolic Ur, Eridu i Larsy. Eufrat i Tygrys, zasilane intensywniejszymi deszczami i śniegami wschodniej Anatolii stały się jeszcze bardziej dzikie i nieprzewidywalne, niż przedtem. Ich okresowe wylewy regularnie niszczyły wioski i pola uprawne. Ślady takich katastrofalnych powodzi odkryto m. in. w Ur, gdzie zachowała się warstwa osadów sprzed ok. 2900 lat przed Chr. Po seriach takich niszczycielskich powodzi niektóre regiony aluwium były opuszczane przed dotychczasowych mieszkańców, którzy przenosili się w inne miejsca. Gromadzili się wokół miejsc kultu, świątyń i elit, które nimi zarządzały. Te elity, które kontrolowały miejsca kultu mogły zorganizować życie i pracę uchodźców w nowych ośrodkach miejskich, jednocześnie gromadząc majątek i sukcesywnie zwiększając swoje znaczenie. Przejęli kontrolę nad produkcją rolną i dystrybucją jej plonów, dzięki czemu mogli organizować siłę roboczą do budowy kanałów, świątyń, fortyfikacji i innych prac publicznych. Mogli także mobilizować i uzbrajać oddziały wojowników. Proces migracji i koncentracji ludności przyspieszył w czasie zimnego i suchego epizodu klimatycznego na początku IV tys. przed Chr.
Rosnące miasta południowej Mezopotamii właśnie stawały się ważnymi portami morskimi i rzecznymi. Położenie u ujścia dwóch wielkich rzek do Zatoki Perskiej determinowało ich znaczenie gospodarcze na szlakach pomiędzy Oceanem Indyjskim a północną Mezopotamią. Mezopotamia potrzebowała drewna, metalu, kamienia i innych towarów. W zamian mogła zaoferować wielkie ilości zboża i tkanin. Około 3800-2400 lat przed Chr. nastąpiła pewna poprawa warunków klimatycznych, która umożliwiła wzrost miast i ekspansję kultury Uruk poza aluwium. Wkrótce miasta południowej Mezopotamii stały się ogromnymi ośrodkami handlu dalekosiężnego i produkcji. Rozpoczęła się ekspansja, nie zawsze pokojowa, kultury Uruk na ościenne obszary. Wykopaliska prowadzone w północnej Mezopotamii pokazują, że droga do urbanizacji i ekspansja kultury Uruk połączona była często z przemocą i wojną. W Tell Brak odkryto kilka masowych grobów młodych mężczyzn (ok. 3800 lat przed Chr.), którzy zginęli w gwałtowny sposób, a ich ciała zostały rozczłonkowane. Wskazuje to na konflikt pomiędzy grupami, lub konflikt w łonie tej samej społeczności. W Tell Hamoukar odkryto pozostałości dużego osiedla, które zostało najechane i zdobyte około 3500 lat przed Chr, przez najeźdźców z południowej Mezopotamii związanych z kulturą Uruk. Znaleziono tu m. in. tysiące glinianych pocisków do proc. To dotąd kwitnące centrum gospodarcze i administracyjne leżące na szlaku prowadzącym do Anatolii zostało brutalnie zniszczone. Ekspansja kultury Uruk objęła rozległe obszary Bliskiego Wschodu, tereny zróżnicowane pod względem geograficznym i kulturowym. Mieszkańców południowej Mezopotamii pchała do ekspansji przede wszystkim potrzeba pozyskania surowców, które nie występowały w ich ojczyźnie (metali, kamienia i drewna). Specjalizacja produkcyjna i podział pracy jeszcze bardziej pogłębił te potrzeby. Rozwijające się w południowej Mezopotamii miasta potrzebowały wielkich ilości surowców. Zaczął się zatem rozwijać dalekosiężny handel. Największy role odgrywały w tym handlu wielkie organizacje świątynne i pałacowe. Za tekstylia, wyroby rzemieślnicze i żywność mogły one pozyskiwać surowce z dalekich krajów. Te wczesne organizacje państwowe zaczęły zatrudniać kupców, którzy spełniali rolę ich agentów handlowych. Otrzymywali oni z magazynów świątynnych określoną ilość produktów, za które mieli nabyć potrzebne surowce. Kupcy działali już w czasach przed powstaniem organizacji państwowych, a teraz zostali zaangażowani jako pracownicy nowych wielkich organizacji. Można zatem mówić o scentralizowanej działalności handlowej prowadzonej przez wczesne miasta południowomezopotamskie. Oprócz zwykłego handlu i wymiany barterowej poszukiwane dobra można było też pozyskać poprzez wymianę darów z wodzami i elitami z dalekich krain. Kupcy mogli też, obok wykonywania zleceń świątyń, prowadzić interesy na własny rachunek. Administratorzy z wielkich metropolii, takich jak Uruk unikali pośredników i często organizowali ekspedycje handlowe do miejsc, w których występowały poszukiwane surowce. Były to zarówno lądowe ekspedycje karawan ochraniane przez wojsko, jak i morskie ekspedycje statków handlowych. Zwykle za drogie wyroby rzemieślnicze i tańsze tekstylia pozyskiwano sporą ilość surowców. Aby skutecznie prowadzić tak rozwiniętą wymianę handlową i pozyskiwać surowce, administratorzy i kapłani z Uruk potrzebowali punktów handlowych i kolonii zakładanych na głównych szlakach handlowych. Ekspansja, która wyszła z południowej Mezopotamii, z obszaru zwanego później Sumerem, rozpoczęła się jeszcze w pierwszej połowie IV tys. przed Chr. Ceramika kultury Uruk pojawiła się w północnej Mezopotamii aż po Zagros, Taurus w południowo-wschodniej Anatolii i w górach Ergani Maden, a także w Suzjanie i w innych częściach Iranu. Najstarsza faza tej ekspansji wiązała się z kolonizacją przez ludność kultury Uruk Suzjany i Chuzestanu. Suza została zasiedlona przez przybyszów z Uruk. Założyli oni także ufortyfikowaną placówkę w Godin Tepe, położoną na szlaku łączącym wnętrze Iranu i Azję Środkową z Mezopotamią. Zarówno w Suzie, jak i w Godin Tepe odkryto tabliczki gliniane z zapisem liczbowym. Koloniści z Uruk dotarli także do Wielkiej Pustyni Słonej i brzegów Cieśniny Ormuz. W Suzjanie powstały dwa odrębne organizmy polityczne związane z kulturą Uruk: Suza i Czoga Misz. W tym regionie materialna i duchowa kultura rodem z południowej Mezopotamii zakorzeniła się najgłębiej. W efekcie Suzjana stała się po prostu przedłużeniem strefy wpływów Uruk. Kolejna faza ekspansji skierowała się na północne i północno-wschodnie peryferie mezopotamskiego aluwium. Na środkowym Eufratem przybysze z Uruk zakładali nowe kolonie i punkty handlowe na obszarach uprzednio nie zasiedlonych. Stawały się one szybko kwitnącymi miastami. Powstały tu takie centra jak Habuba Kebira i Jebel Aruda. Były to izolowane kolonie założone na szlakach handlowych, w miejscach o strategicznym znaczeniu. Założono je w miejscach, w których południkowe szlaki rzeczne przecinały się z poprzecznymi drogami biegnącymi przez Nizinę Mezopotamską. Habuba Kebira było ufortyfikowanym miastem założonym nad brzegiem Eufratu i dysponującym własnym okręgiem świątynnym. Zbudowano je na regularnym planie. Położone w pobliżu Jebel Aruda było nie tylko osadą, ale także sanktuarium. Odnaleziono tu typową dla kultury Uruk ceramikę, tabliczki, pieczęcie i inskrybowane bulle. Faktorie handlowe kultury Uruk powstały także nad Chaburem, oraz na obszarze późniejszej Asyrii. Tutaj już wcześniej istniały rozwijające się centra miejskie i czas wpływów kultury Uruk stał się dla jednych czasem gwałtownego końca, a dla innych kulminacyjnym okresem ich rozwoju. Kolonie Uruk powstały m. in. w Tell Brak i Tell Hamoukar. W Tell Brak powstała spora świątynia, w której odnaleziono wiele figurek tzw. idoli ocznych, wykonanych z wapienia. Kolejne punkty założono w Hassek Hüyük i w Niniwie. Wszędzie tu dotarła kultura materialna z południa, a koloniści budowali budynki magazynowe i świątynie. Kolonie były zakładane nad rzekami, by ułatwić transport pomiędzy metropolią na południu i obszarami pozyskiwania surowców na północy. Były one przede wszystkim punktami handlowymi. Dzięki koloniom w Suzjanie i Asyrii ludzie z Uruk mieli dostęp do wnętrza Iranu, a placówki nad środkowym Eufratem i w północnej Mezopotamii dawały im dostęp do Anatolii i Syrii. Małe osiedla lub faktorie, w których przynajmniej przez jakiś czas mogły przebywać niewielkie grupy ludności kultury Uruk odkryto w Syrii (Tell Judeideh, Hama, Karkemisz) i we wschodniej Anatolii (Hacinebi, Arslan Tepe, Norsun Tepe). W Arslantepe wpływy kultury Uruk są mocno widoczne i mieszkańcy tej osady musieli pozostawać w bliskich stosunkach z południową Mezopotamią. Wybudowano tu okazałe fortyfikacje, magazyny i świątynię w stylu późnej kultury Uruk. Arslantepe było położone blisko zagłębia wydobycia rud miedzi i stąd wynikało jego znaczenie gospodarcze. Dzięki temu stało się ważnym wczesnym centrum miejskim, którego mieszkańcy zajmowali się rolnictwem irygacyjnym, hodowlą zwierząt, metalurgią i eksploatacją tutejszych zasobów leśnych. Miejscowe warsztaty metalurgiczne zajmowały się wyrobem doskonałych mieczy i grotów broni drzewcowej. Było to swego rodzaju centrum administracyjne sprawujące kontrolę nad przyległym obszarem wiejskim. Ekspansja kolonialna Uruk, której celem było zdobycie jak największej ilości koniecznych surowców mogła przebiegać różnymi drogami. Znaleziska archeologiczne z Tell Brak i Tell Hamoukar wskazują, że czasem mogły jej towarzyszyć podboje militarne i przemoc. W innych przypadkach miała miejsce kolonizacja, zakładanie miast i punktów handlowych przez grupy ludności, które przybywały z południa Mezopotamii. Ekspansja kultury Uruk trwała od ok. 3700 do ok. 3100 lat przed Chr. Badacze wciąż spierają się o jej mechanizmy. Była ona najintensywniejsza w późnym okresie Uruk, kiedy powstało najwięcej kolonii i faktorii handlowych. Obok dużych, wymienionych wyżej kolonii, powstawały też mniejsze ośrodki. Niektóre kolonie były miastami zamieszkanymi wyłącznie przez przybyszów z południe (Habuba Kebira, Dżebel Aruda). Inne zachowywały charakter dzielnic zamieszkanych przez ludzi kultury Uruk, które zajmowały tylko część osad zamieszkanych przez ludność miejscową (Godin Tepe, Hacinebi, Tepecik, Hassek Hüyük). W innych osadach zaznaczył się jedynie wpływ kultury Uruk, a ludzie z południowej Mezopotamii mogli tam przebywać jedynie przez jakiś czas. Założenie kolonii umożliwiło ludności kultury Uruk przejęcie kontroli nad szlakami handlowymi Żyznego Półksiężyca. Dzięki temu uzyskali oni dostęp do najważniejszych surowców regionu: obsydianu, złota, miedzi, cyny, srebra, chlorytu, lapis-lazuli, bazaltu i drewna budowlanego. Kwestią dyskusyjną jest stopień politycznej zależności kolonii od Uruk. Badacze wskazują, że mogło istnieć nieformalne imperium tego miasta, kontrolujące sieć szlaków handlowych i położonych na nich posterunków. Tworzyły one tzw. system-świat lub system regionalny z Uruk jako centrum i regionami ościennymi jako peryferiami dostarczającymi surowców. Znaleziska z Hacinebi i Arslantepe wskazują jednak, że mieszkańcy dalekich krajów wchodzący w interakcję z ludźmi z Uruk mieli do zaoferowania także wysokiej jakości wyroby rzemieślnicze, a nie tylko tanie surowce. Relacje z odległymi partnerami były zatem bardziej wyrównane. Około 3100 lat przed Chr. niemal wszystkie kolonie kultury Uruk w Syrii, Anatolii, Mezopotamii Północnej i w Zagrosie zostały zniszczone lub opuszczone. Ich upadek w wielu przypadkach przerwał okres pomyślnego rozwoju lokalnej urbanizacji i doprowadził do powstania odrębnych formacji kulturowych.
Tymczasem w miastach aluwium kształtowały się i umacniały struktury państwowe, oparte o władze elit, redystrybucję, podatki i organizację pracy. Coraz większa liczba ludzi porzucała dawne struktury wiejskie i plemienne, być żyć w nowym systemie. Około 3200-2800 lat przed Chr. warunki klimatyczne znów się pogorszyły. Zmieniona cyrkulacja atmosferyczna nad Atlantykiem i Oceanem Spokojnym znów sprowadziła na obszary Eurazji suszę i odsunęła monsuny daleko na południe. Zaczął się kolejny epizod katastrofalnie suchego i chłodnego klimatu. Poziom wody w Tygrysie i Eufracie spadł do nie widzianych wcześniej wartości. Sieć powiązań handlowych i politycznych Uruk załamała, a sama kultura zaczęła upadać, robiąc miejsce nowej fazie rozwoju mezopotamskiej cywilizacji. Do Uruk i innych miast napłynęły masy uchodźców szukających wody i żywności w warunkach katastrofalnej suszy. W miastach obok elit kapłańskich zaczęły sprawować władzę elity o militarnym rodowodzie. Pojawiły się pierwsze królewskie dynastie i władcy-wojownicy. W tym momencie ludność południowej Mezopotamii nie mogła już powrócić do dawnego trybu życia neolitycznych rolników. Seria kryzysów klimatycznych przyspieszyła i przypieczętowała pierwszy etap rozwoju najstarszych cywilizacji zurbanizowanych.
Wraz z okresem Uruk południowa Mezopotamia, a w pewnym stopniu także jej peryferia wyszły z pradziejów i wkroczyły w czasy historyczne. Powstały tu zurbanizowane społeczności charakteryzujące się podziałem pracy i stratyfikacją. Różne grupy ludności miały teraz nierówny dostęp do zasobów i zróżnicowany wpływ na podejmowane decyzje. Te ostatnie leżały głównie w gestii uprzywilejowanej elity zarządzającej miastami. „Rewolucja miejska” doprowadziła do powstania pierwszych organizacji państwowych w pełnym znaczeniu tego słowa, czyli organizacji kontrolujących i broniących określonego terytorium i eksploatujących je na rzecz zamieszkujących je populacji. Na czele pierwszych państw stały elity kapłanów i biurokratów, odpowiedzialne za zarządzanie całością i ideologię. Skrybowie i zarządcy administrowali i kontrolowali produkcję oraz rejestrowali wszelkie niezbędne informacje. Wyspecjalizowani pracownicy zajmowali się wznoszeniem niezbędnej infrastruktury (świątyń, kanałów, fortyfikacji itp.), produkcją pozarolniczą oraz obsługą handlu. Reszta populacji zajmowała się rolnictwem i hodowlą, dostarczając żywności sobie i innym. Kapłani organizowali publiczne święta i obrzędy religijne, które spajały całą wspólnotę wokół politeistycznych wierzeń. Elity kontrolowały zatem zarówno sferę gospodarczo-polityczną, jak i religijno-ideologiczną najwcześniejszych państw. Już na tak wczesnym etapie potrafiły one organizować siły zbrojne by strzec wewnętrznego porządku, a także organizować wyprawy wojenne na odległe tereny, jak wskazują na to znaleziska z północnej Mezopotamii. Powstały stałe, profesjonalne armie, które w razie większych konfliktów były uzupełniane oddziałami pochodzącymi z poboru. Na czele państwa stał władca, którego wizerunek jest często widoczny na pieczęciach, płaskorzeźbach i innych dziełach sztuki z okresu Uruk. Rola władcy łączyła się też z reguły z funkcją najwyższego kapłana. Centrami pierwszych miast były sanktuaria miejscowych bóstw, a u źródeł pierwszych organizacji państwowych leżały także niezachwiane wierzenia religijne mieszkańców południowej części mezopotamskiego aluwium. Twórcami miejskiej cywilizacji południowej Mezopotamii byli bez wątpienia Sumerowie. W późnym okresie Uruk zamieszkiwali oni południową część aluwium mezopotamskiego. Dane językowe wywiedzione z najstarszych tekstów, mogą wskazywać, że oprócz nich ten obszar mógł zamieszkiwać jeszcze jeden etnos. Niektóre nazwy miejscowe zanotowane w tekstach nie są sumeryjskie. Język sumeryjski jest językiem izolowanym, niespokrewnionym z żadnym innym. Niektórzy badacze próbowali łączyć go z tybetańsko-birmańską rodziną językową, ale te hipotezy nie zostały powszechnie zaakceptowane. To Sumerowie byli twórcami wczesnego pisma mezopotamskiego, a teksty z okresu Uruk III i późniejsze stanowią zapis ich języka. Sumerowie mogli przybyć do południowej Mezopotami na przełomie VII i VI tys. przed Chr. Nie wiadomo czy przywędrowali tu z północy, czy z południa, droga morską przez wody Zatoki Perskiej (na co wskazywałyby ich mity i tradycje znane z późniejszych źródeł). Kolejny ważny komponent populacji mezopotamskiego aluwium stanowili Semici, którzy już w czasach historycznych (w III tys. przed Chr.) zajmowali jego północną część. Mówili oni językiem wywodzącym się z rodziny afroazjatyckiej, do której należą języki semickie, berbero-libijskie, chamicki, kuszyckie, czadyjskie i język staroegipski. Kolebka tej rodziny języków leżała w północnej Afryce. Około 3500 lat przed Chr. ludność mówiąca językami semickimi rozpoczęła migrację na wschód, przez Egipt i Przesmyk Sueski. Była ona spowodowana katastrofalnymi zmianami klimatu, które spowodowały pustynnienie Sahary. Mieszkańcy Afryki Północnej musieli szukać nowych terenów do osiedlenia się. Semito-chamicka ludność opanowała Dolinę Nilu, mieszając się z miejscową populacją. Około 3300 lat przed Chr. fala migracji ludów semickich dotarła do Palestyny i Syrii, kładąc kres kulturze gassulskiej. Pod koniec IV tys. przed Chr. Semici dotarli nad środkowy Eufrat i do Dolnej Mezopotamii. Zajęli ważne miasta północnej części aluwium, w tym Kisz, które stało się ich głównym ośrodkiem. Semickie imiona władców pojawiają się w „Sumeryjskiej Liście Królów”, a pierwsze teksty w języku akadyjskim (którego używali semiccy mieszkańcy północnego aluwium) pochodzą sprzed ok. 2500 lat przed Chr.
Wzrost scentralizowanej
organizacji państwowej, wprowadzenie do użytku pisma, przedsięwzięcia
gospodarcze na duża skalę i konflikty zbrojne z udziałem regularnych armii są
dla obszaru Żyznego Półksiężyca niezawodną oznaką końca pradziejów i przejścia
do czasów historycznych. Oczywiście początkowo miasta i państwa rozwijały się
jedynie na obszarze Mezopotamii i Suzjany. Przemiany zachodzące na tych
obszarach miały jednak wpływ na to, co działo się na ościennych terenach: w
Syrii, Anatolii, Lewancie i Iranie. W IV tys. przed Chr. na obszarze Syrii
wpływy mezopotamskiej kultury Uruk były bardzo mocno widoczne. Przed początkiem
tej ekspansji, tzn. na przełomie V i IV tys. przed Chr. Syrię zamieszkiwały
rolnicze społeczności używające coraz bardziej zestandaryzowanych naczyń
ceramicznych i tzw. wiórowych ostrzy kananejskich, wykonanych z krzemienia. Ostrza
kananejskie służyły jako wkładki do
sierpów i były produkowane w wyspecjalizowanych centrach, takich jak Tell Brak.
Około 3600-3000 lat przed Chr. w Syrii działały kolonie kultury Uruk. Położone
nad Eufratem kolonie w Habuba Kebira, Jebel Aruda, Sheikh Hassan, Mureybet i
Tell el-Hajj wywierały wpływ na to, co działo się w syryjskim interiorze. Habuba
Kebira znajdowała się blisko słonego jeziora Jabbul, które mogło dostarczać
przybyszom z południa poszukiwanej przez nich soli. W El Kowm na Pustyni
Syryjskiej istniał izolowany punkt bądź posterunek handlowy kultury Uruk.
Sezonowo przebywały tu małe grupy ludności hodujące owce i kozy i polujące na
gazele. Oczywiście Syrię zamieszkiwały w IV tys. przed
Chr. lokalne społeczności, które w różnym stopniu przyswajały elementy kultury
przyniesione przez przybyszów z południa. Na równinie Amuq dominowały
społeczności kultury Amuq F. W dolinie Orontu widoczne były wpływy kultury
Uruk. Wybrzeże śródziemnomorskie było także zamieszkałe, jak świadczą o tym
znaleziska z Tell Sukas. W życiu społeczności rolniczych pradziejowej Syrii
coraz większą role zaczęła odgrywać począwszy od IV tys. przed Chr. hodowla
owiec i kóz. Ludność zamieszkująca obszary biomu stepowego coraz częściej
specjalizowała się w hodowli tych zwierząt na dużą skalę. Być może hodowlą
zajmowały się mobilne grupy pasterzy. Nacisk na gospodarkę pasterską mógł
wynikać z szerszego, niż dotychczas wykorzystywania wełny i mleka zwierząt
hodowlanych. Mieszkańcy Syrii zajmowali się także intensywne polowaniem na
dzikie zwierzęta, przede wszystkim gazele. Duże znaczenie gospodarcze miało
także udomowienie osła, który w tym czasie stał się głównym zwierzęciem pociągowym.
Na obszarach Palestyny w okresie 4300-3300 lat przed Chr. rozwijały się już kultury pradziejowe zaliczane do chalkolitu. Dominowała kultura gassulska, która swoją nazwę zawdzięcza eponimicznemu stanowisku Teleilat Ghassul, położonemu na wschodnim brzegu Morza Martwego. Wiele osiedli powstawało na brzegach wadi (strumieni okresowych) w obszarach o charakterze peryferyjnym. Chalkolityczni osadnicy zasiedlili północny Negew i okolice Beer Szeby. Powstawały osady o zróżnicowanych rozmiarach a tutejsze społeczności można określić stosowanym przez antropologów mianem wodzowstw. Większe osiedla, będące siedzibami wodzów, dominowały nad mniejszymi. Pustynię Judzką zamieszkiwały półkoczownicze, pasterskie społeczności chętnie zamieszkujące tutejsze jaskinie. W oazie En Gadi znajdowała się świątynia, pełniąca rolę religijnego centrum mieszkańców tej pustyni. Chalkolityczne osiedla wyrosły także w dolinie rzeki Jordan. Strefa klimatu śródziemnomorskiego w zachodniej i centralnej Palestynie nie była tak gęsto zasiedlona, jak wnętrze kraju. Spora koncentracja osad istniała na obszarze Wzgórz Golan. Osadnictwo koncentrowało się, na peryferyjnych, półsuchych i suchych obszarach, a nie na najbardziej sprzyjających rolnictwu terenach położonych bliżej Morza Śródziemnego. Przeważała tam gospodarka oparta na hodowli owiec i kóz. Na Wzgórzach Golan i w innych miejscach zaczęto po raz pierwszy sadzić na większą skalę drzewa oliwne (Olea europaea L.) i produkować oliwę. Eksploatowane przez chalkolityczna ludność obszary rolnicze znajdowały się głównie w dolinach rzek. Oprócz drzew oliwnych uprawiano pszenicę, jęczmień, palmę daktylową, rośliny strączkowe, cebulę, czosnek, a także drzewa owocowe i orzechowe. Uprawiano także len, który dostarczał włókien do wytwarzania tkanin. Ważną rolę spełniała hodowla owiec, kóz, bydła i świń. W odsłoniętych przez archeologów osadach znaleziono zarówno pozostałości domów skupionych wokół ulic i nielicznych budynków publicznych. Osady nie były otaczane fortyfikacjami. Budowle wznoszono z reguły z kamienia. Wyróżnia się wśród nich świątynia z En Gedi, zaopatrzona w bramę, ogrodzenie i zbiornik na wodę. Pełniła ona funkcję sanktuarium dla nomadów z Pustyni Judzkiej. Ludność Palestyny używała już lepszej ceramiki, wytwarzanej na kole garncarskim. Produkowano ją na większą skalę, niż w poprzednim okresie. Oprócz narzędzi krzemiennych wytwarzano także kamienne naczynia i wyroby z kości oraz muszli. Nadal importowano obsydian z Anatolii i wyrabiano z niego narzędzia. Mieszkańcy Palestyny opanowali także umiejętność wytopu miedzi i wyrabiania stopów. Rozwinęła się metalurgia miedzi, której poziom najlepiej ukazuje skarb z jaskini Nahal Miszmar, odnaleziony w grocie na Pustyni Judzkiej w 1961 roku. Pochodzi on sprzed 3500 lat przed Chr. i zawiera 436 przedmiotów miedzianych, które zostały zawinięte w matę. Zachowały się w doskonałym stanie dzięki panującemu na pustyni suchemu klimatowi. Towarzyszyły im ceramiczne i kamienne naczynia, przedmioty z kości słoniowej, krzemienne narzędzia, kosze. Przedmioty z drewna i ozdoby z muszli, a także lniane i wełniane tkaniny oraz pozostałości pożywienia. Miedziane przedmioty z Nahal Miszmar wskazują na wysokie umiejętności metalurgiczne ich wykonawców. Wiele z nich zostało wykonanych metodą traconego wosku, co stanowi jedno najstarszych świadectw użycia tej skomplikowanej techniki. Ruda miedzi, z której wytopiono metal użyty do wykonania tych przedmiotów została wydobyta we wschodniej Anatolii lub na Kaukazie. Niektóre z artefaktów zostały wykonane z miedzi zawierającej domieszkę arsenu. Wśród odnalezionych wyrobów można wyróżnić berła, przedmioty o charakterze ceremonialnym, korony, elementy sztandarów, broń, naczynia. Być może skarb był częścią wyposażenia sanktuarium z En Gedi. Wśród innych przejawów sztuki chalkolitycznej Palestyny wyróżniają się malowidła ścienne z Teleilat Ghassul i liczne figurki przedstawiające postacie ludzkie. Po ludziach zamieszkujących region w tym okresie pozostały także cmentarzyska. Po raz pierwszy mieszkańcy Palestyny zaczęli grzebać swoich zmarłych poza osadami właśnie w okresie chalkolitu. Zmarłych chowano pod megalitycznymi dolmenami, tumulusami, lub we wkopanych w ziemie skrzynkowych grobach. Na równinie nadmorskiej i w okolicach Hasor praktykowano składanie kości zmarłych do glinianych ossuariów w kształcie domów. Kultura gassulska rozwijająca się w IV tys. przed Chr. w Palestynie pozostawała w bliskich kontaktach z predynastycznym Egiptem, a także z Syrią. Do jej powstania mogły się także przyczynić wpływy z dalekiej Mezopotamii. Około 3300 lat przed Chr. kultura gassulska zanikła w niejasnych okolicznościach. Wszystkie większe i ważniejsze stanowiska na Wzgórzach Golan i na Pustyni Judzkiej zostały opuszczone. Przyczyną upadku mogły być zmiany klimatyczne, epidemie i militarne interwencje formującego się właśnie państwa egipskiego.
W Anatolii największe zmiany w IV tys. przed Chr. zachodziły na terenach dotkniętych kolonizacją i wpływami kultury Uruk, to znaczy w południowo-wschodniej części regionu. Rozwinęły się kontakty handlowe z południową Mezopotamią, a także z obszarami Południowego Kaukazu. W południowej Anatolii zaczęły się formować pierwsze, przedpaństwowe organizmy polityczne. We wczesnym chalkolicie (4300-3650 lat przed Chr.) w południowej Anatolii zaznaczyły się wpływy kultury Ubajd. Dominowała tu jednak ceramika z czernioną powierzchnią i naczynia typu Coba. W okresie 3650-3450 przed Chr. dominowały wpływy kultury Uruk, widoczne zwłaszcza w Arslantepe i Norşuntepe. Przejawiają się one w monumentalnej architekturze i adaptacji pochodzących z południa wzorców kultury materialnej (pieczęcie, naczynia ceramiczne). Pojawiła się zestandaryzowana ceramika, masowo produkowana na kole garncarskim. We wschodniej Anatolii zaczęli się też pojawiać prymitywniejsi pasterze i rolnicy, pochodzący z Południowego Kaukazu. W okresie 3450-3250 przed Chr. wpływy z południa stały się jeszcze silniejsze. Działała faktoria kultury Uruk w Hacinebi nad górnym Eufratem. W takich faktoriach zamieszkiwały wśród miejscowych małe grupy ludności z południowej Mezopotamii. Przybysze i autochtoni żyli w pokoju i zawierali transakcje handlowe. Obydwie populacje różniły się kulturą: używały innej ceramiki, pieczęci i drobnych przedmiotów, w inny sposób sprawiały tusze hodowlanych zwierząt. Pod koniec okresu późnego chalkolitu we wschodniej Anatolii (3250-3000/2950 przed Chr.) rozwijały się osiedla w których wpływy kultury Uruk były bardzo widoczne: Arslantepe i Hassek Hüyük. Były one częścią sieci handlu dalekosiężnego, której centrum było Uruk. Budowle i naczynia ceramiczne znane z tych stanowisk wskazują na silną obecność południowych wzorców kulturowych. W wymienionych osadach istniał już centralnie sterowany system gospodarczy i zalążki administracji, o czym świadczą znaleziska glinianych bulli i odcisków pieczęci. Obok ceramiki lokalnej używano tu naczyń kultury Uruk. Poza strefa bezpośrednio dotkniętą wpływami mezopotamskimi w Anatolii nadal dominowały wioski rolników i hodowców. Około 3500 lat przed Chr. zaczęła się tu pojawiać ceramika tzw. kultury kuro-arakskiej, która rozprzestrzeniała się szybko z obszaru wschodniokaukaskiego. Jej ekspansja była najprawdopodobniej związana z migracjami ludności zamieszkującej dotąd obszar Zakaukazia. Przyczyną migracji mogły być zmiany klimatyczne, wzrost liczby ludności i poszukiwanie surowców. We wschodniej Anatolii funkcjonowały wtedy ufortyfikowane osady takie jak Sos Höyük (3500-3000 przed Chr.), którego fortyfikacje niszczone przez trzęsienia ziemi były kilkukrotnie odbudowywane. Odkryto tu także ceramikę kultury kuro-arakskiej. Na obszarze zachodniej Anatolii nie zaszły w tym czasie jakieś istotne zmiany osadnicze. Funkcjonowały tu takie osady jak Beycesultan czy Kuruçay, gęsto zabudowane ciasno upakowanymi domami z cegły. Zarówno w środkowej, jak i w północno-zachodniej Anatolii nadal funkcjonowały dziesiątki wiosek rolniczych. W Çadır Höyük w środkwej Anatolii osada posiadała monumentalną bramę, budynki publiczne i fortyfikacje, co wskazuje na obecność elity, która mogła zmobilizować siłę roboczą. W przestrzeniach publicznych organizowano też działalność produkcyjną, na co wskazują znaleziska przęślików, odłupków kamiennych, palenisk i ziaren zboża.
Pod koniec IV tys. przed Chr. zasięg kultury Uruk zmniejszył się i obejmował teraz tylko południową część mezopotamskiego aluwium. Upadek sieci szlaków handlowych i kolonii Uruk stworzył na wielu obszarach próżnię, którą wypełniły nowe struktury. System-świat kultury Uruk upadł wskutek niesprzyjającego wahnięcia klimatycznego (tzw. oscylacja Piora ok. 3200-2900 lat przed Chr.) i migracji. Suzjana została zajęta przez ludność Farsu, co zapoczątkowało unię Anszanu i Suzy, a tym samym rozwój państwa Elamu. Na tym terenie zaczęła się rozwijać tzw. kultura protoelamicka, której zasięg objął rozległe terny Iranu, az po Shahr-i-Sokhta i Zatokę Perską. W północnej Mezopotamii kulturę Uruk zastąpiła tzw. kultura Niniwa V. Miasta południowej Mezopotamii przetrwały, choć kulturę Uruk zastąpiła kultura Dżemdet Nasr (ok. 3100-2900/2800 przed Chr.). Obok gigantycznego Uruk na ważne ośrodki wyrosły miasta Ur, Kisz i Nippur. Przetrwało także pismo, administracja i inne instytucje wczesnych państw. Wiele miast, w tym Uruk, zostało otoczonych murami obronnymi. Obok świątyń na równorzędną instytucje władzy wyrosły pałace i świeccy władcy dysponujący siłą militarną. Region aluwium zamieszkiwali teraz Sumerowie i Akadowie. Istniały tu dalej miasta-państwa, stanowiące zrąb mezopotamskiej cywilizacji, które miały się dalej rozwijać w okresie wczesnodynastycznym i później…
CDN.
Literatura
C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.
Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.
C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.
B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.
K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.
R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first three milion years, Oxford, New York, 2007.
J. K. Kozłowski (aut. i red.), J. Chochorowski, P. Kaczanowski, Encyklopedia historyczna Świata : Tom I: Prehistoria, Kraków, 1999.
J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.
J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.
P. Bieliński, Starożytny Bliski Wschód : od początków gospodarki rolniczej do wprowadzenia pisma, Warszawa, 1985.
M. Roaf, Mezopotamia, Wielkie Kultury Świata, Warszawa, 1998
M. Liverani, The Ancient Near East: history, society and economy, London, New
York, 2014.
A. Ben-Tor, The
Archaeology of Ancient Israel, New Haven, London, 1992.
P. M. M. G. Akkermans, G. M. Schwartz, The Archaeology of Syria: From Complex
Hunter-Gatherers to Early Urban Societies (c.16,000-300 BC), Cambridge,
2003.
K. Radner, N. Moeller, D. T. Potts (aut. i red.), The Oxford history of the ancient Near East: Volume 1. From the beginnings to Old Kingdom Egypt and the dynasty of Akkad, Oxford, 2020.
A. E. Killebrew, M. Laura Steiner (red.), The Oxford Handbook of the Archaeology of the Levant C. 8000-332 BCE, Oxford, 2014.
A. Ziółkowski, Historia Powszechna. Starożytność, Warszawa, 2009.
Ch. K. Maisels, The Emergence of Civilization: From Hunting and Gathering to Agriculture, Cities, and the State in the Near East, London, New York, 1993.
Ch. K. Maisels, Early Civilizations of the Old World, The Formative Histories of Egypt, The Levant, Mesopotamia, India and China, London, New York, 2003.
J. Makowski, Geografia fizyczna świata, Warszawa, 2004.
G. Roux, Mezopotamia, Warszawa, 2008.
K. Radner, N. Moeller, D. T. Potts (red.), The Oxford History of the Ancient Near East: Volume 1: From the Beginnings to Old Kingdom Egypt and the Dynasty of Akkad, Oxford, 2020.
M. Liverani, Uruk : the first city, London, Oakville, 2006.
M. Liverani, The Ancient Near East: history, society and economy, London, New York, 2014.
G. Stein, Rethinking world-systems: diasporas, colonies, and interaction in Uruk Mesopotamia, Tuscon, 1999.
S. Burmeister, Th. J. H. Krispijn, P. Raulwing, Some Notes on Pictograms Interpreted as Sledges and Vehicles Wheeled in the Archaic Texts from Uruk, (w:) P. Raulwing, K. M. Linduff. J. Crouwel (red.), Equids and Wheeled Vehicles in the Ancient World. Essays in Memory of Mary A. Littauer, BAR International Series 2923, Oxford, 2019, s. 49-70.
R. Mattessich, Recent insights into Mesopotamian accounting of the 3rd millennium B.C: Successor to token accounting, Accounting Historians Journal, Vol. 25, Issue 1, 1998, s. 1-27.
G. Algaze, The Uruk World System The Dynamics of Expansion of Early Mesopotamian Civilization, Chicago, London, 1993.
H. Crawford (red.), The Sumerian World, London, New York, 2013.
P. M.M.G. Akkermans, G. M. Schwartz, The Archaeology of Syria: From Complex Hunter-Gatherers to Early Urban Societies (ca.16000-300 B.C.), Cambridge, 2003.
A. Mazar, Archaeology of the land of the Bible, 10,000-586 B.C.E., New Haven, London, 2009.
A. Sagona, P.Zimansky, Ancient Turkey, London, New York, 2009.
M. Tadmor, D. Kedem, F. Begemann, A. Hauptmann, E. Pernicka, S. Schmitt-Strecker, The Naḥal Mishmar Hoard from the Judean Desert: Technology, Composition, and Provenance, Atiqot 27, 1995, s. 95-148.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
,_Iraq._3500-3000_BCE._Iraq_Museum,_Baghdad.jpg)
Sytuacja kulturowo-językowa w Azji Zachodniej w IV tys. przed Chr.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg){kind=spacer}
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz