Początki cywilizacji cz. 6 Ameryka Południowa i Andy

Najstarsze cywilizowane społeczeństwa na obszarze Nowego Świata pojawiły się w Ameryce Południowej na obszarze Andów i sąsiadujących z nimi wybrzeży Oceanu Spokojnego. Procesy rozwoju, które prowadziły od małych, zbieracko-łowieckich społeczeństw paleoindiańskich do powstania pierwszych wysoko rozwiniętych kultur opartych o rolnictwo, wymianę, hierarchię społeczną i rozwinięte religie były długie i zawiłe. Cywilizacje Nowego Świata wykształciły się w odmiennych warunkach ekologicznych, geograficznych i klimatycznych, niż te, które powstały na obszarach Starego Świata (Azji, Afryki i Europy). Inaczej przebiegał też rozwój technologii. Odmienne były rośliny uprawne i formy rolnictwa. Zadecydowało to o ich oryginalnych cechach i wyraźnej odrębności. Mimo to widoczne są także pewne cechy wspólne, charakteryzujące cywilizacje obu obszarów i prawidła ich rozwoju. Zarówno w Starym jak i w Nowym Świecie kluczowe było opanowanie umiejętności uprawy roli i przyjęcie osiadłego trybu życia. W obydwu przypadkach ewolucja społeczeństw doprowadziła do powstania organizacji państwowych lub quasi-państwowych opartych  o hierarchię społeczną, wierzenia religijne i technologie.

Ameryka Południowa to kontynent o powierzchni 17,8 mln kilometrów kwadratowych, leżący w przeważającej części na półkuli południowej Ziemi. Leży także w całości na półkuli zachodniej. Jest czwartym pod względem powierzchni kontynentem na Ziemi. Kontynent południowoamerykański jest bardzo zróżnicowany pod względem ukształtowania powierzchni, krajobrazów, stref klimatycznych i biomów. Z wysokimi górami (np. Andy) sąsiadują tu rozległe niziny (np. Nizina Amazonki), a z pustyniami wilgotne lasy równikowe i stepy. Przez Przesmyk Panamski i Antyle łączy się z Ameryką Północną. Cieśnina Drake’a oddziela ją od Antarktydy. Od wschodu opływa ją Ocean Atlantycki, a od zachodu Spokojny. Jest ona zatem mocno izolowana od reszty kontynentów naszej planety, łącząc się wąskim przesmykiem lądowym jedynie z Ameryką Północną. Jej rozciągłość z północy na południe wynosi ok. 7400 kilometrów, a ze wschodu na zachód ok. 5200 km. Jest zatem lądem wybitnie rozciągniętym południkowo. Kontynent leży niemal w całości w obrębie południowoamerykańskiej płyty tektonicznej litosfery i tworzy zwarty cokół kontynentalny. Wspomniana płyta graniczy z płytą Nazca na zachodzie, karaibską i północnoamerykańską na północy, antarktyczną i płytą Scotia na południu oraz z płytą afrykańską na zachodzie. Płyta południowoamerykańska przesuwa się w kierunku zachodnim na skutek ruchów materii płaszcza ziemskiego. Główny, krystaliczny trzon kontynentu stanowi prekambryjska platforma południowoamerykańska, będąca częścią prakontynentu Gondwany. Składają się na nią tarcze: środkowobrazylijska, wschodniobrazylijska i gujańska oraz leżące pomiędzy nimi obniżenia-syneklizy: Amazonki, Sao Francisco, Paranaiby i Parany. Tarcza gujańska zbudowana jest z gnejsów, czarnokitów i granulitów sprzed 3,4-3,1 mld lat z młodszymi intruzjami. Najstarsze skały tarczy wschodniobrazylijskiej liczą sobie 3,8-2,7 miliarda lat. Wyższe warstwy platformy południowoamerykańskiej zbudowane są z nieco młodszych skał liczących 2,0-1,9 mld lat. Są to pochodzące z młodszego proterozoiku gnejsy, kwarcyty, fyillity i skały magmowe, a także zlepieńce, piaskowce, arkozy i łupki ilaste. Wyżej leżą triasowe i kredowe zlepieńce, piaskowce, arkozy i łupki ilaste, które zachowały się jedynie lokalnie. W syneklizach osadziły się utwory paleozoiczne, kredowe i trzeciorzędowe. Są to głównie zlepieńce, piaskowce, mułowce, łupki ilaste i wapienie i żyły skał magmowych. Pokryte są one czwartorzędowymi utworami aluwialnymi. Z syneklizy Parany pochodzą kenozoiczne trapy bazaltowe i wielkiej grubości. W orogenezie alpejskiej utworzył się wielki łańcuch górski Andów, powstały na granicy płyt tektonicznych: południowoamerykańskiej, Nazca, kokosowej i antarktycznej. Andy zbudowane są ze skał pochodzących z różnych okresów geologicznych od prekambru do kenozoiku. Są wśród nich zarówno skały osadowe, zmetamorfizowane jak i magmowe. Tworzeniu tego łańcucha górskiego towarzyszył wzmożony wulkanizm i intruzje magmy. Jego rzeźbę ukształtowały lodowce górskie w plejstocenie. Andy dzielą się na część północną, środkową i południową. Część północna, leżąca w strefie równikowej składa się z ośnieżonych i zlodowaconych masywów górskich oraz wulkanów o ogromnej, przekraczającej 6000 metrów wysokości. W części środkowej pomiędzy górami leżą suche płaskowyże (puna). W Andach Południowych łańcuchy górskie poprzecinane są poprzecznymi dolinami tektonicznymi, często wypełnionymi wodami jezior. Andy ciągną się na długości niemal 9000 km z północy na południe. Składają się x kilku równoległych łańcuchów górskich. Ich najwyższy szczyt to Aconcagua, liczący 6959 m n. p. m. Od zachodu Andy graniczą z wybrzeżem Oceanu Spokojnego, a od zachodu z aluwialnymi nizinami Orinoko, Amazonki i La Platy. Powierzchnia tych nizin została ukształtowana przez wielkie rzeki wraz z ich dopływami: Amazonkę, Orinoko, Paranę i Paragwaj. Na obszarze Niziny Amazonki pod wierzchnią warstwą czwartorzędowych osadów aluwialnych leżą morskie i lądowe osady trzeciorzędu, a niżej morskie osady kredy i sfałdowane utwory paleozoiczne. Synekliza Amazonki leży pomiędzy tarczą gujańską a tarczą środkowobrazylijską. Tarcze te od prekambru podlegały ruchom wypiętrzającym i zostały pokryte młodszymi skałami osadowymi. Zapadlisko Orinoko-La Plata powstało na przełomie kredy i trzeciorzędu na skutek wypiętrzenia Andów. Południowo-wschodnią część Ameryki Południowej zajmuje platforma patagońska zbudowana z prekambryjskich i paleozoicznych skał, które uległy sfałdowaniu podczas orogenezy kaledońskiej i hercyńskiej w erze paleozoicznej. Większa część Ameryki Południowej znajduje się w strefie międzyzwrotnikowej. Na klimat wpływ wywiera tu przede wszystkim ukształtowanie powierzchni oraz cyrkulacja pasatowa. Wielką barierę dla wędrujących mas powietrza stanowi łańcuch górski Andów. Dominują wyże podzwrotnikowe półkuli północnej, pomiędzy którymi rozciąga się obszar niskiego ciśnienia. Istotną rolę w kształtowaniu klimatu kontynentu odgrywają opływające go prądy morskie, przede wszystkim Prąd Brazylijski (ciepły) oraz prąd Peruwiański (zimny). Południowa część kontynentu znajduje się w zasięgu polarnych niżów. Większa część Ameryki Południowej znajduje się w strefie klimatów równikowych. Na Nizinie Amazonki panuje klimat równikowy wilgotny. Obfite opady występują tu przez cały rok. Klimat podrównikowy wilgotny charakterystyczny jest dla Niziny Orinoko, Niziny Boliwijskiej, Wyżyny Gujańskiej i Wyżyny Brazylijskiej. Na tych obszarach szczególne natężenie opadów przypada na lato, a zima jest porą suchą. Dalej na południe rozciąga się strefa klimatów zwrotnikowych, obejmująca południową część Wyżyny Brazylijskiej i Nizinę La Platy. Południowa część kontynentu to domena podzwrotnikowej i umiarkowanej strefy klimatycznej. Obszar Andów zdominowany jest w większości przez suchy, kontynentalny klimat górski. Jest on w rzeczywistości bardzo zróżnicowany i charakteryzuje się piętrowością, uzależnioną od wysokości danego obszaru nad poziomem morza. Południowy skraj kontynentu leży w strefie klimatów okołobiegunowych. Wybrzeża Oceanu Spokojnego charakteryzują się klimatem wybitnie morskim. Obszar omawianego kontynentu leży w zlewiskach oceanów Atlantyckiego i Spokojnego. Występują tu jedne z najgęstszych sieci rzecznych na Ziemi. Prym wiedzie Amazonka, druga po Nilu pod względem długości rzeka na naszej planecie, licząca ok. 7000 km. Powstaje ona z połączenia rzek Maranon i Ukajali. Jej dorzecze zajmuje 7,3 mln km kwadratowych. Amazonka posiada kilkaset dopływów. Rzekę zasilają śniegi, deszcze i lodowce andyjskie. Kolejne rozległe systemy rzeczne tworzą Parana i La Plata, a także Orinoko. W Ameryce Południowej, zwłaszcza w Andach znajdują się liczne jeziora pochodzenia tektonicznego i polodowcowego. Największe wśród nich to Maracaibo, Patos, Poopo i Titicaca. Gleby kontynentu rozwinęły się głównie na piaszczysto-ilastych pokrywach zwietrzelinowych i młodych osadach aluwialnych. Na obszarach wilgotnych lasów równikowych dominują czerwonożółte gleby ferralitowe (laterytowe). W południowej części kontynentu ukształtowały się gleby ferralitowe, brunatnoziemy, kasztanoziemy, buroziemy i gleby szarobrązowe. W obszarach chłodniejszych na południu występują gleby łąkowe, próchniczne, gliniaste, ciemnopróchniczne, buroziemy i czarnoziemy. W Andach dominują gleby wulkaniczne, inicjalne, brunatne i solonczaki. W Ameryce Południowej występuje typowa roślinność państwa neotropikalnego: wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe (północna i środkowa część kontynentu z Niziną Amazonki), górskie lasy równikowe (stoki Andów), sawanny i widne lasy zrzucające liście w porze suchej (Wyżyna Brazylijska, Wyżyna Gujańska, Wyżyna Parany, stoki Andów), stepy i półpustynie (Nizina La Platy, Wyżyna Patagońska), pustynie (Atacama, Sechura), wysokogórskie formacje puna i paramo (Andy).

Klimat i warunki naturalne kontynentu południowoamerykańskiego podlegały w poprzednich epokach wielu istotnym zmianom. Te fluktuacje miały istotny wpływ na życie i działalność grup ludzkich zamieszkujących obszary tego kontynentu. Szczególnie ważne okazały się zmiany klimatyczne i środowiskowe, które zachodziły na Ziemi w środkowym holocenie. Największy wpływ na klimat zachodnich wybrzeży Ameryki Południowej ma tzw. zjawisko El Niño – oscylacji południowej (ENSO), pojawiające się na zwrotnikowych wodach Oceanu Spokojnego. Napędza je zachodniopacyficzny obszar cieplejszych wód, ciągnący się wzdłuż równika na północny wschód od wysp Indonezji. Omawiane zjawisko polega na okresowych oscylacjach zimnych i ciepłych wód pomiędzy obszarem zachodniopacyficznym a wybrzeżami Ameryki Południowej. Oscylacje te oddziałują na zwrotnikowe komórki Hadleya. W fazie zjawiska znanej jako La Niña ostra susza dotyka nizinne obszary na pacyficznym wybrzeżu kontynentu południowoamerykańskiego i południową część Ameryki Północnej. W fazie El Niño następuje osłabienie działania komórek Hadleya i cyrkulacji wzdłuż równika nad Pacyfikiem. Wskutek tych procesów następuje wtedy zjawisko rozwoju silnych wiatrów wiejących nad oceanem z zachodu na wschód, pchając ciepłe wody w kierunku środkowego i wschodniego Pacyfiku. Na pacyficznym wybrzeżu Ameryki Południowej ta faza zjawiska często przynosi katastrofalne wydarzenia pogodowe. W wysokich Andach i na Nizinie Amazońskiej występują wtedy susze. Przyczyną stojącą za zjawiskiem El Niño są najpewniej wahania nasłonecznienia powierzchni Ziemi i zmiany w cyrkulacji mas powietrza nad Oceanem Spokojnym. W środkowym holocenie zjawisko El Niño podlegało istotnym zmianom, zwłaszcza w okresie 5000-3000 przed Chr. Na skutek wahania osi ziemskiej spadło wówczas nasłonecznienie północnej półkuli i wzrosło jednocześnie nasłonecznienie półkuli południowej. Zachodniopacyficzny obszar cieplejszych wód zaczął się ochładzać, osłabiając cyrkulację monsunową nad Azją. Jednocześnie przesunięcie międzyzwrotnikowej strefy zbieżności na południe stało się przyczyną wzmocnienia cyrkulacji monsunowej na atlantyckim wybrzeżu Ameryki Południowej, przynosząc całemu temu kontynentowi wzrost opadów i ogólnej wilgotności. Faza El Niño zaczęła regularnie przynosić na pacyficzne wybrzeże kontynentu deszcze, a faza  La Niña – wielkie okresy suszy. Ta zmiana klimatyczna widoczna jest w osadach jeziornych Ekwadoru i sedymentach morskich na wybrzeżu Peru około 3700-3200 lat przed Chr. Około 3000 lat przed Chr. na terenie obecnego Ekwadoru nastąpił stuletni cykl oscylacji południowej, w czasie którego podczas 23 lat występowało silne zjawisko El Niño. W kolejnym stuleciu powracało ono w ciągu 15 lat. Oscylacja południowa wzmocniła się bardzo wyraźnie, przynosząc cykle silnych zjawisk El Niño/ La Niña, skutkujące wyraźnymi, cyklicznymi i regularnymi okresami wysokich opadów i suszy, które dotknęły południowoamerykańskie brzegi Oceanu Spokojnego. Efektem była intensyfikacja gospodarki rolnej wśród społeczności zamieszkujących zachodni skraj kontynentu. Wąska strefa przybrzeżna, w poprzednich okresach stanowiąca pustynię, stała się obszarem sprzyjającym uprawie roli. Oprócz intensywnych opadów fazy El Niño przynosiły także wzbogacenie przybrzeżnych wód oceanicznych w materię organiczną. Efektem była obfitość ryb sardelowatych i sardynek oraz mięczaków w wodach u brzegów Peru i Ekwadoru, co sprzyjało rozwojowi rybołówstwa, które stało się głównym źródłem pożywienia w okresach suszy. Rozwój rolnictwa i pozyskiwania zasobów morskich prowadził do intensyfikacji osadnictwa i wzrostu złożoności organizacji społecznej. Zamieszkujące wybrzeże pacyficzne grupy ludzkie, uprzednio trudniące się zbieractwem, łowiectwem i rybołówstwem przekształciły się w społeczności bazujące na irygacyjnej uprawie dyniowatych, bawełny i fasoli oraz na rybołówstwie i zbiorze mięczaków. Przeszły do osiadłego trybu życia i zamieszkiwania dużych osiedli zaopatrzonych w ceremonialne platformy i place. Społeczności te podlegały zwierzchniej władzy elit i wyspecjalizowały się w uprawie bawełny i w produkcji tkanin, które stały się przedmiotem wymiany i handlu z innymi grupami.

Wedle badaczy podtrzymujących tzw. morską hipotezę rozwoju andyjskich i nadbrzeżnych kultur, rybołówstwo i zbiór mięczaków morskich były wystarczającą podstawą dla rozwoju osiadłych i stabilnych społeczności na wybrzeżu Peru i Chile jeszcze przed upowszechnieniem się rolnictwa. Nieznające ceramiki i stabilnej uprawy społeczności zaczęły wznosić stałe osady i budynki o charakterze publicznym. Jednak rudymentarna uprawa niektórych gatunków roślin zaczęła się u wspomnianych społeczności dość wcześnie. Jedną z takich wczesnych osad była położona w Dolinie Chicama na północnym wybrzeżu Peru Huaca Prieta. Była to osada zamieszkana przez kilka set osób i zabudowana niewielkimi domami z otoczaków. Mieszkańcy pozyskiwali ryby i mięczaki morskie i trudnili się prostą uprawą udomowionych roślin: bawełny, tykwy, papryczek chili, paciorecznika indyjskiego i fasoli. Choć Hauca Prieta było już zasiedlone ok. 13,7 tys. lat temu, to stała osada rozwijała się tu już okresie 8979-7500 przed Chr. aż do ok. 500-200 lat przed Chr. Około 7572-6538 przed Chr. mieszkańcy zaczęli wznosić platformę ziemną w postaci kopca o wymiarach podstawy 25 na 35 metrów i o wysokości 5 metrów. Stała osada i monumentalne budownictwo istniały zatem w Huaca Prieta, kiedy jego mieszkańcy zajmowali się łowiectwem, zbieractwem i rybołówstwem, jeszcze przed opanowaniem tajników uprawy roli. W kolejnych fazach kontynuowano budowę i upiększanie platformy, która miała wyraźne przeznaczenie religijne. Wzniesiono obok niej także ogrodzony murem, zagłębiony dziedziniec. Z okresu 6700-4000 przed Chr. pochodzą odkryte w Huaca Prieta i na sąsiednim stanowisku ślady uprawy i spożycia udomowionej kukurydzy. Nie była ona jednak w tym okresie rośliną o pierwszorzędnym znaczeniu, a tym bardziej podstawą wyżywienia. Kiedy mieszkańcy Huaca Prieta zajęli się rolnictwem dokonali integracji nowego rodzaju gospodarki wytwórczej ze starszą gospodarką przyswajalną. Na wybrzeżu środkowego Peru odkryto także osadę La Paloma, która rozwijała się około 6600-3400 lat przed Chr. Odkryto tu pozostałości domów wzniesionych na szkieletach z wierzby i trzciny i pokrytych trzcinowymi matami. Analiza szczątków ludzkich z tutejszego cmentarzyska wskazuje na stopniowy wzrost długości życia, polepszanie się warunków higienicznych i wyżywienia wśród kolejnych pokoleń mieszkańców osiedla. Mieszkańcy La Paloma odżywiali się zebranymi dzikimi roślinami, rybami, skorupiakami i upolowanymi ssakami morskimi. Uprawiali także dyniowate i fasolę. U ujścia rzeki Rio Supe archeolodzy odkryli osadę Aspero o powierzchni 12 hektarów, której towarzyszyły kopce spełniające funkcję grobową i ceremonialną. Jeden z kopców zawierał pochówek osoby dorosłej i dziecka i był użytkowany w okresie ok. 3135-1957 przed Chr. Osoba dorosła została pochowana bez darów grobowych, natomiast przy zwłokach dziecka złożono tkaniny i ponad 500 paciorków z muszli, kości i kamienia. Na innym kopcu odkryto konstrukcję kultową, użytkowaną w okresie 4052-2023 przed Chr. Składała się ona z zespołu małych pomieszczeń z wąskimi wejściami. W środku znaleziono przedmioty wotywne w postaci ozdobnych drewnianych lasek i figurek ludzi wykonanych z niewypalanej gliny. Mieszkańcy Aspero byli osiadłymi rybakami. Ich społeczność wykazywała już ślady zróżnicowania statusu poszczególnych członków, co było wstępem do budowy późniejszych społeczeństw zhierarchizowanych, które w następnych epokach miały zdominować obszar andyjski. W Huaynuná, położonym nad zatoką u ujścia rzeki Rio Casma na środkowym wybrzeżu Peru odkryto śmietnisko muszlowe zawierające oprócz szczątków mięczaków i ryb także pozostałości ziemniaków, bawełny, batatów i paciorecznika indyjskiego. Rośliny uprawne mogły pochodzić z wymiany z innymi społecznościami, bądź z ogrodów uprawianych z dala od osady. Huaynuná rozwijało się w okresie ok. 2900-1527 przed Chr. Jego mieszkańcy zajmowali proste chaty. Jeden z odkrytych tu budynków posiadał pokrytą tynkiem podłogę oraz palenisko z przewodem wentylacyjnym poprowadzonym pod podłogą. Takie systemy wentylacyjne były charakterystyczne dla kultur Mito i Kotosh z centralnych Andów oraz dla nadmorskiego stanowiska Caral. Na pobliskim wzgórzu wzniesiono terasy i schody, a na szczycie jednej z teras małe pomieszczenie z otoczaków i zaprawy. Mieszkańcy Huaynuná wyraźnie poświęcali swój czas i wysiłek na budowę konstrukcji o charakterze publicznym i kultowym. Podobnie czyniły inne społeczności środkowego wybrzeża Peru około 3000 lat przed Chr., a także mieszkańcy południowo-zachodniego Ekwadoru, czyniąc użytek ze zbiorowego wysiłku. Była to zapowiedź powstawania monumentalnych centrów ceremonialnych na terenie Peru w III tys. przed Chr. Dzięki zimnemu prądowi Humboldta, opływającemu peruwiańskie pacyficzne wybrzeża możliwe było prowadzenie gospodarki opartej o rybołówstwo i zbiór mięczaków, która dostarczała dużych ilości pokarmu osiadłym na brzegu oceanu społecznościom. Od ok. 6000 lat przed Chr. populacje zamieszkujące wybrzeże Peru stawały się coraz liczniejsze i coraz bardziej osiadłe. Przypominało to efekty neolitycznej transformacji demograficznej na obszarze Starego Świata. Także w Peru rolnictwo stopniowo zyskiwało na znaczeniu w gospodarce miejscowych ludów, które zaczęły się osiedlać w pobliżu dolin rzecznych. Coraz większą role w życiu mieszkańców nadmorskich osad zaczęła spełniać uprawa bawełny, dostarczającej surowca do produkcji tkanin.

Pierwszą rozwinięta kulturą protomiejską, bądź prawie zurbanizowaną była tzw. kultura Caral-Supe, nazywana także cywilizacją Caral-Norte Chico. Rozwijała się ona w regionie Caral w północnej części centralnego wybrzeża Peru. Monumentalne budowle wyraźnie poprzedzające te z Caral pojawiły się na stanowisku Nanchoc w dolinie rzeki Río Zaña w północnym Peru. Około 6000-5500 lat przed Chr. zbudowano tu dwa długie kopce licowane kamieniem. Najprawdopodobniej zostały one wzniesione wspólnym wysiłkiem grup plemiennych i krewniaczych, które zaczęły tworzyć konstrukcje o publicznym, wspólnotowym charakterze. Z biegiem czasu tradycja budowy kopców i platform upowszechniała się wśród społeczności peruwiańskiego wybrzeża, tak samo jak metoda budowy, polegająca na układaniu ważący ok. 11 kg siatkowych toreb z kamieniami, które tworzyły konstrukcję kopca. Obecność takich toreb może świadczyć o istnieniu przymusowej pracy członków społeczności, którzy musieli dostarczyć określoną ilość ładunków kamienia na budowę. Około 3100-1800 lat przed Chr. w regionie zwanym Norte Chico, w dolinach rzek Supe, Huara, Pativilca, Fortaleza rozwijały się dziesiątki osad, których mieszkańcy osiągnęli znaczny stopień społecznego i gospodarczego rozwoju. Jednak najważniejszym osiedlem rodzącej się tu cywilizacji stało się Caral, położone na południowym skraju doliny rzeki Supe. Było monumentalne centrum ceremonialne zajmujące ok. 66 hektarów. W jego skład wchodziły kopce i platformy, zagłębione dziedzińce i rozlegle place. Kompleks ceremonialny był otoczony dzielnicami mieszkalnymi. Caral było najprawdopodobniej pierwszym miastem, jakie powstało w Obu Amerykach. Stało się wielkim zurbanizowanym centrum dla społeczności zamieszkujących wybrzeże Peru. Początki tego centrum sięgają lat 3200 przed Chr. Największe budowle powstały nieco później, bo od. Ok. 2900-2800 przed Chr. Wśród licznych publicznych budowli Caral można wyróżnić sześć dużych kopców-platform. Największym z nich jest tzw. Wielka Świątynia o wymiarach podstawy 170 m na 149 m i wysokości prawie 30 metrów. U stóp tej budowli znajduje się rozległy, okrągły, zagłębiony dziedziniec połączony schodami ze szczytem Świątyni. Naprzeciw tego założenia wzniesiono tzw. Świątynię Amfiteatru, budynek składający się z wielu pomieszczeń i kolejnego zagłębionego dziedzińca. W obrębie tego założenia archeolodzy odkryli wiele piszczałek wykonanych z kości kondorów i pelikanów, które mogły być używane w czasie ceremonii religijnych i procesji, które się tu odbywały. Kopce i dziedzińce były miejscami złożonych ceremonii religijnych. Kopce były starannie otynkowane i wzniesione z wielu ładunków kamienia transportowanego w siatkowych torbach. W ich centralnej części znajdowały się klatki schodowe umożliwiające dotarcie na płaskie szczyty. Stanowiska z architekturą monumentalną były centrami ceremonialnymi i pielgrzymkowymi dla okolicznych społeczności. Ich pojawienie się sygnalizuje przejęcie władzy przez elity religijne i polityczne, sprawujące kontrolę za pośrednictwem obrzędów i ceremonii. Forma kopca nawiązywała do świętych szczytów zamieszkanych przez bóstwa deszczu. Mieszkańcy wybrzeża Peru wierzyli w istnienie rozgałęzionego panteonu bóstw, z którymi kontaktowały się kapłańskie elity składające ofiary na szczytach platform i kopców. Były to głównie bóstwa ziemi i deszczu, które, jak wierzono były odpowiedzialne za zjawiska atmosferyczne, żyzność ziemi i plony. Wedle wierzeń andyjskich pierwsi ludzie na ziemi wyszli z jaskiń i podziemnych źródeł. Ten mit wyjaśnia tendencję mieszkańców regionu do budowania w pół zagłębionych i podziemnych struktur o charakterze kultowym. Mieszkańcy Caral stanowili już typową społeczność rolniczą, uprawiającą fasolę, dyniowate, bataty, awokado i przede wszystkim bawełnę. Nie tylko konsumowali płody rolne, ale wymieniali je za ryby i owoce morza z grupami zamieszkującymi brzeg oceanu. Rolnictwo irygacyjne i eksploatacja zasobów morskich dostarczających białka stały się podstawą gospodarowania mieszkańców zurbanizowanych centrów z wybrzeża peruwiańskiego. Wykopaliska w Caral ujawniły także istnienie domów mieszkalnych i rytualny obiekt w postaci wentylowanego paleniska. Caral stało się centrum regionu osadnictwa w dolinie rzeki Supe, obejmującego 18 innych osiedli. Każde osiedle miało inną funkcję gospodarczą i zajmowało określone miejsce w zhierarchizowanej sieci osad podlegającej Caral. Niektóre z nich dorównywały powierzchnią Caral, lub były nawet rozleglejsze. Rolnictwo irygacyjne i rybołówstwo dostarczało wystarczającej ilości pożywienia dla rozrastającej się populacji i dla nowych elit. Istniał już złożony system wymiany pomiędzy społecznościami zamieszkującymi wybrzeże i tymi, które zasiedlały obszary w głębi lądu. Sieć obejmująca osady lądowe i nadbrzeżne, która narodziła się na północno-środkowym wybrzeżu Peru rozrastała się stopniowo na południe i północ. Mieszkańcy doliny Supe mieli dostęp do miejsc występowania mięczaków morskich z rodzaju Spondylus, których muszle były cenionym surowcem służącym do wyrobu ozdób. Innym ważnym zasobem była bawełna. Uprawiali oni gatunek znany pod łacińską nazwą Gossypium barbadense, czyli bawełny peruwiańskiej. Wytwarzane z niej włókna były używane do produkcji tkanin, sieci i sznurów rybackich. Bawełniane wyroby były najprawdopodobniej głównym przedmiotem wymiany z rybackimi społecznościami zamieszkującymi wybrzeża. Dzięki dostępowi do tak poszukiwanych produktów ludzie z Caral mogli uczestniczyć w wymianie z innymi społecznościami andyjskimi. Pomiędzy 3000 a 2000 r. przed Chr. w omawianym regionie zaczęły powstawać coraz większe struktury ceremonialne, których budowa wymagała wielkiej ilości materiałów i potężnej siły roboczej pozostającej do dyspozycji elit. Powstawały kolejne budowle publiczne w Caral i Aspero. Około 2400 lat przed Chr. wszystkie monumentalne budowle w Caral zostały przebudowane tak, aby, wszystkie były zwrócone w kierunku centralnego, węzłowego placu. Ta ważna zmiana związana była ostatecznym utwierdzeniem hegemonii elit Caral nad osadami w dolinie rzeki Supe i pojawieniem się silnej, scentralizowanej władzy. Budowa monumentalnych konstrukcji osiągnęła wówczas apogeum. Elity obsługujące budowle świątynne zamieszkiwały pobliskie budynki o charakterze pałacowym. Każdemu wielkiemu budynkowi kultowemu towarzyszyła mała „świątynia ognia” z podpodłogową wentylacją, w której składano ofiary całopalne. Większa część zwykłych mieszkańców Caral zamieszkiwała wówczas dzielnicę w pobliżu rzeki, zabudowaną trzcinowymi chatami. Obecność magazynów na niektórych stanowiskach kultury Caral-Norte Chico wskazywałaby na scentralizowaną kontrolę elit nad gospodarką i składowanie niektórych zasobów.

Innym dużym centrum funkcjonującym w tej epoce było Sechin Bajo, położone po północnej stronie doliny rzeki Casma, w pobliżu doliny rzeki Sechin. Funkcjonowało ono ok. 3500-1300 lat przed Chr. Jego mieszkańcy opierali swoją egzystencję na gospodarce rolnej. Sechin Bajo zajmowało powierzchnię 37 hektarów. Odkryto tu pozostałości wielu różnorodnych konstrukcji z różnych okresów funkcjonowania stanowiska. Jedną z najbardziej okazałych była platforma znana jako Primer Edificio, wzniesiona ok. 3500-2900 lat przed Chr. Była ona kilkukrotnie przebudowywana. Dodano jej także zagłębiony dziedziniec. Sechin Bajo jest jednym z najstarszych zurbanizowanych centrów ceremonialnych w Peru. Przestało ono funkcjonować około 1300-1000 lat przed Chr., kiedy to funkcję głównego ośrodka ceremonialnego doliny Casma przejęło pobliskie Cerro Sechin, które pozostało ważnym ośrodkiem przez następne 1500 lat. Stanowiska Sechin Bajo i Cerro Sechin należały do potężnego kompleksu Sechin Alto, położonego w dolinie rzeki Casma, który zyskał na znaczeniu w okresie formatywnym. Był to zespół składający się z 3 stanowisk (Taukachi-Konkan, Sechin Bajo, Sechin Alto). Innym dużym centrum ceremonialnym z monumentalnymi budynkami było stanowisko Bandurria, które funkcjonowało ok. 4000-2000 lat przed Chr. nad peruwiańską rzeką Huara. Zajmowało ono 54 hektary. Bandurria było prężnym, zurbanizowanym centrum z imponującymi budowlami publicznymi, takimi jak zagłębione dziedzińce i platformy, a także z dzielnicami mieszkalnymi.

Około 1800 lat przed Chr. społeczności w regionie Supe dotknął ostry kryzys, objawiający się upadkiem rolnictwa i rybołówstwa. Spowodowały ją bardzo silne trzęsienia ziemi oraz silne opady deszczu i powodzie, spowodowane przez nasilenie zjawiska El Niño. Nasiliły się zjawiska osuwiskowe. Upadek Caral otworzył przestrzeń dla powstania nowych centrów, takich jak El Paraiso w dolinie rzeki Chillón, gdzie powstał kompleks platformowo-świątynny. Rozpoczął się wówczas w Andach i na wybrzeżu Peru tzw. okres inicjalny lub formatywny (1800-900 przed Chr.), charakteryzujący się upowszechnieniem użycia ceramiki i  dominacją gospodarki rolnej. El Paraiso stało się potężnym kompleksem ceremonialnym o powierzchni 58 hektarów. Do jego budowy zużyto 11 tys. ton kamienia, przyniesionego w siatkowych torbach. Tutejsze budowle były już większe od tych znanych z Caral. Budowniczowie El Paraiso odżywiali się głównie produktami morskimi (ryby, skorupiaki), owocami i tykwą. Uprawiali także bawełnę.

Cywilizacja Caral-Norte Chico jest wciąż badana przez archeologów, a nasza wiedza na jej temat powoli przyrasta. Wiele pytań dotyczących jej genezy, rozwoju i upadku pozostaje nadal bez odpowiedzi. Nie wiadomo na pewno, kiedy zaczęły powstawać pierwsze budowle publiczne w Caral. Badacze chcieliby wiedzieć, czy budynki monumentalne były wznoszone przez społeczności bazujące na zasobach morskich, czy też w większym stopniu na uprawie roli. Chcieliby się dowiedzieć, czy za wnoszeniem kompleksów ceremonialnych stali potężni wodzowie, elity religijne, czy też społeczności o charakterze wczesnych państw. Aby odpowiedzieć na te ważkie pytania archeolodzy muszą kontynuować prace wykopaliskowe na stanowiskach tej pierwszej cywilizacji w Ameryce Południowej. Niewątpliwe twórcami pierwej cywilizacji i najstarszych zurbanizowanych centrów w Ameryce Południowej były nieznające jeszcze ceramiki społeczności o zróżnicowanej gospodarce.

CDN.

Literatura

C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.

 Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.

C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.

B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.

K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.

R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first three milion years, Oxford, New York, 2007.

J. K. Kozłowski (aut. i red.), J. Chochorowski, P. Kaczanowski, Encyklopedia historyczna Świata : Tom I: Prehistoria, Kraków, 1999.

J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.

J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.

J. Makowski, Geografia fizyczna świata, Warszawa, 2004.

J. D. Moore, A Prehistory of South America: Ancient Cultural Diversity on the Least Known Continent, Boulder, 2014.

H. Silverman, W. H. Isbell (red.), Handbook of South American Archaeology, New York, 2008.

https://www.elbrujo.pe/en/students/huacaprieta

W. H. Isbell, H. Silverman (red.), Andean archaeology I: variations in sociopolitical organization, New York, 2002.

 

Ameryka Południowa, mapa fizyczna

Mapa geologiczna Ameryki Południowej

Ameryka Południowa, zdjęcie satelitarne

Rzeka Amazonka koło Manaus

Krajobraz Wyżyny Gujańskiej

Dolina rzeki Orinoko

Wilgotny las równikowy na Nizinie Amazońskiej

Krajobraz Wyżyny Brazylijskiej

Widny las na Wyżynie Brazylijskiej

Wybrzeże Oceanu Atlantyckiego w Brazylii

Dolina rzeki Parana

Ujście rzeki La Plata

Pampa argentyńska

Krajobraz Patagonii

Pustynia Atacama

Mapa geologiczna Andów

Krajobraz Andów peruwiańskich

Wulkan Cotopaxi w Andach ekwadorskich

Andy w Wenezueli

Obszar Altiplano w Boliwii

Jezioro Titicaca

Andy w Boliwii

Aconcagua, najwyższy szczyt Andów

Andy na pograniczu Chile i Argentyny

Ziemia Ognista

Strefy klimatyczne i środowiskowe w Andach

Peruwiańskie wybrzeże Oceanu Spokojnego, zdjęcie ze statku kosmicznego

Wybrzeże Oceanu Spokojnego w Peru

Zjawisko El Niño

Stanowisko archeologiczne Huaca Prieta

Naczynie z Huaca Prieta wykonane z tykwy

Tkaniny bawełniane z Huaca Prieta

Profil wykopu archeologicznego z Huaca Prieta

Położenie Aspero i Caral w dolinie Supe

Stanowisko archeologiczne Aspero

Okolice Huaynuná

Dolina rzeki Supe, mapa

Zdjęcie lotnicze stanowiska archeologicznego Caral

Mapa centralnej części stanowiska Caral

Kopce-platformy z Caral

Widok Caral

Siatkowe torby z kamieniami z Caral

Monolit z Caral

Struktura kopca-piramidy z Caral

Zabytki z Caral

Rezydencje elity z Caral, tablica na stanowisku archeologicznym

Ruiny Caral

Znaczenie wierzeń religijnych w Caral, tablica ze stanowiska archeologicznego

Budowa monumentów w Caral, rekonstrukcje

Zabytki związane z gospodarką z Caral

Starożytni rybacy z wybrzeża Peru, rekonstrukcja

Figurki z Caral

Stanowisko archeologiczne Sechin Bajo

Rekonstrukcja budowli z Sechin Bajo

Zagłębiony dziedziniec i platforma z Bandurria

Kompleks Sechin Alto

Stanowisko El Paraiso