Początki cywilizacji cz. 7 Mezoameryka

Ostatnim ze światowych centrów rozwoju rodzimych cywilizacji stała się Mezoameryka. Było to drugi obszar w Nowym Świecie, na którym rozwinęły się zaawansowane kultury zurbanizowane. Było to ostatnie w kolejności chronologicznej niezależne centrum cywilizacyjne, które rozwinęło się na Ziemi. Rozwijające się tu kultury dały początek cywilizacjom Olmeków, Majów, Teotihuacan, Tolteków i Azteków. Wykształcone na samym początku oryginale cechy tutejszej kultury (uprawa kukurydzy, rachuba kalendarzowa, rytualne gry, pismo, wierzenia i obrzędy religijne) były widoczne w kolejnych rozwijających się na omawianym terenie cywilizacjach. Omawiany region określany jest w nauce terminem Mezoameryka. Obszar Mezoameryki obejmuje większość terenów Ameryki Środkowej, od północnego Meksyku po Nikaraguę i Honduras. Termin ten wprowadził do obiegu naukowego w 1943 roku pracujący w Meksyku niemiecki antropolog Paul Kirchhoff. Mezoameryka była regionem mocno zróżnicowanym pod względem kulturowym, zamieszkanym przez szereg społeczności przystosowanych do różnorodnych nisz ekologicznych. Dzieli się on na strefy (obszary) geograficzno kulturowe: Zachodni i Północno-Zachodni Meksyk, Centralny Płaskowyż Meksykański, Oaxaca, Wybrzeże Zatokowe, obszar Majów i Centroamerykę.

Z punktu widzenia geografii Mezoameryka stanowi południową część kontynentu Ameryki Północnej. Ta część świata, położona pomiędzy Zatoką Meksykańską i Morzem Karaibskim a Oceanem Spokojnym, nazywana jest także Ameryką Centralną lub Środkową. Od wschodu oblewają ją wody Zatoki Meksykańskiej, Morza Karaibskiego, Cieśniny Jukatańskiej, Zatoki Honduraskiej, Zatoki Moskitów i Zatoki Campeche. Zachodnie wybrzeże oblewają wody Oceanu Spokojnego. Granicę Mezoameryki i Ameryki Południowej stanowi Przesmyk Panamski. Na północy, nad Zatoką Meksykańską leży część Niziny Zatokowej, otaczająca łukiem tę Zatokę wraz z nizinnym Półwyspem Jukatan. Południowa część łańcucha górskiego Kordylierów (ciągnącego się od Alaski na południe) przebiega przez całą długość Mezoameryki aż po Przesmyk Panamski. Częścią tego łańcucha jest leżąca w Meksyku Kordyliera Wulkaniczna, w obrębie której znajduje się wiele czynnych wulkanów (np. Popocatépetl, Orizaba). Wulkany, tworzące Łuk Wulkaniczny Ameryki Centralnej są także częścią Kordyliery Ameryki Centralnej (np. Toliman, Pacaya, San Salvador). Pomiędzy dwoma pasmami Kordylierów położona jest Wyżyna Meksykańska, stanowiąca jednocześnie śródgórską kotlinę. Południową część Ameryki Środkowej tworzą głównie łańcuchy górskie Kordylierów, wulkany i wybrzeża morskie po obu stronach przesmyku. Większa część Ameryki Środkowej znajduje się w obrębie północnoamerykańskiej płyty litosfery. Tylko południowa część tego obszaru leży na karaibskiej płycie tektonicznej. Wschodnia część Mezoameryki należy do platformy paleozoicznej, która przylega do Kordylierów. W jej zachodniej części na starszych skałach leżą utwory mezozoiku i kenozoiku zdeponowane w basenie Zatoki Meksykańskiej. Zachodnią część omawianego obszaru zajmują głównie Kordyliery, które powstały na skutek procesów subdukcji na granicy płyty północnoamerykańskiej oraz pacyficznej, kokosowej i karaibskiej. Zostały one wypiętrzone w fazie laramijskiej orogenezy alpejskiej, to znaczy od przełomu kredy i trzeciorzędu po neogen i czwartorzęd. Wypiętrzeniu uległy wówczas skały osadowe, płytkomorskie, magmowe i metamorficzne pochodzące z szerokiego przedziału czasowego od prekambru po trzeciorzęd. Z tych skał zbudowany jest zrąb Kordylierów. Rzeźba gór została ostatecznie ukształtowana w plejstocenie przez działanie lodowców i wulkanizm. Na rozległych obszarach Ameryki Środkowej skały podłoża tworzą kenozoiczne utwory wulkaniczne. W kilku miejscach wychodzą na powierzchnię utwory prekambryjskiej platformy północnoamerykańskiej. Nizina Zatokowa otaczająca Zatokę Meksykańską kończy się na półwyspie Jukatan. Na zachodzie ograniczona jest pasmami Kordylierów (Sierra Madre Wschodnia). Podłoże geologiczne stanowi tu platforma zbudowana ze skał młodszego prekambru i starszego paleozoiku, na której leżą utwory paleozoiku, mezozoiku i trzeciorzędu powstałe w warunkach morskich i lądowych. Występują tu także przebicia skał wulkanicznych. Na powierzchni dominują silnie skrasowiałe skały węglanowe oraz czwartorzędowe skały okruchowe. Nizinę przecina szereg rzek spływających do Zatoki Meksykańskiej. Pomiędzy Zatoką Campeche a Morzem Karaibskim leży Półwysep Jukatan. Stanowi on wynurzoną część platformy zbudowanej ze skał węglanowych, leżącej na paleozoicznej platformie północnoamerykańskiej. Zbudowana jest ona ze skał mezozoicznych i kenozoicznych, w których rozwinęły się zjawiska krasowe. W północnej części Jukatanu odkryto meteorytowy krater Chicxulub, który jest pozostałością uderzenia w Ziemię planetoidy ok. 66 mln lat temu, na granicy kredy i paleogenu. Kordyliery Południowe ciągną się od doliny rzeki Rio Grande aż po przesmyk Tehuantepec. Pomiędzy górami leży Wyżyna Meksykańska, stanowiąca geologiczną kontynuację Gór Skalistych i Wyżyny Kolorado. Powstała ona w czasie orogenezy alpejskiej na przełomie kredy i trzeciorzędu (paleogenu). Jej obszar został wówczas wydźwignięty do góry i pocięty uskokami. Wyżyna Meksykańska zbudowana jest z mezozoicznych i kenozoicznych skał osadowych oraz paleozoicznych i mezozoicznych skał okruchowych i utworów wulkanicznych. Na powierzchni dominują skały wulkaniczne. Występują tu pustynne kotliny otoczone pasmami gór wulkanicznych. W nieckach znajdują się słone jeziora. Na południu Wyżyny znajdują się wysokie kotliny porozdzielane wysokimi górami wulkanicznymi Od wschodu Wyżyna Meksykańska graniczy ze Sierra Madre Wschodnią, która jest przedłużeniem wschodniego pasma Gór Skalistych i ciągnie się na południe aż po Kordylierę Wulkaniczną. Góry te są zbudowane z mezozoicznych piaskowców i wapieni wypiętrzony w fazie laramijskiej orogenezy alpejskiej. Wznoszą się do wysokości ponad 3600 m n. p. m. Zachodni skraj Wyżyny Meksykańskiej stanowi Sierra Madre Zachodnia, czyli przedłużenie zachodniego pasma Gór Skalistych. Pasmo to, składające się z kredowych skał okruchowych i węglanowych zostało wypiętrzone w fazie laramijskiej. W trzeciorzędzie zostały pokryte skałami wulkanicznymi (ignimbrytami, tufami, bazaltami, ryolitami, andezytami, które zostały następnie wypiętrzone i pocięte uskokami. Wzdłuż wybrzeża Oceanu Spokojnego po ujście rzeki Lerma ciągnie się Nizina Nadbrzeżna Północno-Zachodnia zbudowana ze skał krystalicznych pociętych licznymi uskokami. Pokryta jest skałami wulkanicznymi i czwartorzędowymi skałami okruchowymi. Na południe od Wyżyny Meksykańskiej leży Kordyliera Wulkaniczna, ciągnąca się od brzegu Oceanu Spokojnego po Zatokę Campeche. W jej skład wchodzi kilkadziesiąt wulkanów, m. in. Popocatépetl, Colima, Paricutin i Orizaba. Wulkaniczne góry zbudowane są z law bazaltowych i andezytowych oraz popiołów wulkanicznych. Powstały one w górnym trzeciorzędzie w związku tworzeniem się Ryftu Zatoki Kalifornijskiej. Po południowej stronie tego łańcucha ciągnie się tzw. Rów Balsas, stanowiący rozległe zapadlisko tektoniczne wypełnione osadami wulkanicznymi i jeziornymi. Ma on ok. 800 km długości. Wzdłuż wybrzeża Oceanu Spokojnego, od Przylądka Corrientes po Przesmyk Tehuantepec ciągną się góry Sierra Madre Południowej, wypiętrzone w orogenezie alpejskiej, podobnie jak pozostałe pasma Kordylierów. Na południu graniczą z pasmem nadmorskich nizin. Zbudowane są z utworów paleozoicznych i mezozoicznych sfałdowanych w fazie laramijskiej, oraz z kenozoicznych skał wulkanicznych. Góry Sierra Madre Południowej dochodzą do wysokości ponad 3000 m n. p. m. i są poprzecinane dolinami rzek. Na południe od Przesmyku Tehuantepec rozciąga się Międzymorze Ameryki Środkowej, dochodzące aż do Przesmyku Panamskiego. Stanowi ono w większości przedłużenie geologiczne Kordylierów. Zrąb tego obszaru tworzy łańcuch Kordylierów Ameryki Centralnej złożone z szeregu pasm górskich. W ich skład wchodzą góry Sierra Madre i Płaskowyż Chiapas. Góry te zbudowane są z masywów krystalicznych i sfałdowanych osadowych skał paleozoicznych i mezozoicznych. Występują tu liczne uskoki i wypiętrzone płaskowyże. Na południu wiele pasm górskich jest pociętych dolinami rzecznymi. Góry sięgają Wybrzeża Moskitów i brzegu Morza Karaibskiego. Na południowym zachodzie gór występują śródgórskie zapadliska tektoniczne, często wypełnione wodami jezior. Góry Sierra Madre złożone są ze skał krystalicznych i utworów wulkanicznych. Ich trzon stanowią liczne stożki wulkaniczne. Niektóre z nich wznoszą się na wysokość ponad 4000 m n. p. m. Ciągną się aż do Przesmyku Panamskiego, do granicy Ameryki Południowej. Na brzegu Pacyfiku, aż do Zatoki Panamskiej ciągną się Góry Nadbrzeżne, tworzące wcinające się w ocean górzyste półwyspy. Pomiędzy wspomnianymi pasmami znajdują się zapadliska śródgórskie. Wybrzeża Zatoki Meksykańskiej mają charakter lagunowo-mierzejowy. W niektórych miejscach występują tu także wybrzeża deltowe, namorzynowe i koralowe. Karaibskie wybrzeża Ameryki Centralnej to zwykle brzegi zabagnione, namorzynowe i koralowe. Lokalnie występują także brzegi klifowe. Zachodnie, pacyficzne wybrzeże omawianego regionu jest bardzo wyrównane, a także zwykle wysokie i strome. Północna część Ameryki Środkowej znajduje się w strefie klimatów podzwrotnikowych i zwrotnikowych. Wokół Zatoki Meksykańskiej rozciąga się obszar klimatu zwrotnikowego wilgotnego. Na Wyżynie Meksykańskiej dominuje zwrotnikowy klimat kontynentalny suchy. Południowa część Ameryki Centralnej leży w całości w strefie klimatów równikowych, charakteryzującej się wysokimi opadami i dużymi temperaturami. Największe rzeki omawianego obszaru to Rio Grande, Lerma, Balsas, Grijalva i Usumacinta. Na obszarach górskich występuje bardzo wiele drobnych cieków wodnych. Największe jeziora w omawianym regionie to jeziora tektoniczne, np. Nikaragua i Managua. W Kordylierach i na Wyżynie meksykańskiej dominują kamieniste gleby pustyń oraz gleby brunatnoziemne. Na wielu obszarach wykształciły się także wulkaniczne andosole. Na Półwyspie Jukatan występują głównie rędziny, a na wielu obszarach Ameryki Środkowej powstały gleby ferralitowe i glejowe. Wyżynę Meksykańską i Kordyliery zajmują głównie pustynie i półpustynie. Miesza się tu roślinność holarktyczna i neotropikalna. Lasy iglaste rosną na stokach Sierra Madre Zachodniej i Wschodniej. Stoki Gór Nadbrzeżnych i brzegi Pacyfiku porastają zarośla twardolistne. Południowa część Ameryki Centralnej należy w całości do państwa neotropikalnego. Rosną tu wilgotne lasy równikowe, widne lasy równikowe, lasy sosnowe, a na wybrzeżach lasy namorzynowe. Niekiedy występują także sawanny.

Już okresie preklasycznym na Wyżynie Meksykańskiej następowała stabilizacja osadnictwa i rozwój rolniczej gospodarki. Wśród wczesnych osad z tego okresu wyróżniają się Tlatilco, Zohapilco i Cuicuilco. Ich mieszkańcy uprawiali kukurydze, wytwarzali ceramiczne naczynia i figurki. Żyli w niewielkich domach. Nowe osady rolnicze pojawiły się nad Jeziorem Texcoco i w innych rejonach Środkowego Meksyku. Na wielu stanowiskach pojawiły się budowle kultowe w postaci piramid zwieńczonych świątyniami. Budynki tego typu istniały m. in. w Tlatilco i Cuicuilco. To ostatnie stanowisko zajmowało ok. 40 ha i liczyło ok. 40 tys. mieszkańców. W Cuicuilco wzniesiono z ziemi, skał wulkanicznych i kamiennego gruzu piramidę o wysokości 118 metrów. Mieszkańcy tej osady zbudowali tu także 11 innych, mniejszych piramid. Pojawienie się takich publicznych budowli było możliwe dzięki rozwojowi zhierarchizowanych społeczności kierowanych przez elity i wodzów. Ok. 300 lat po Chr. prężny ośrodek w Cuicuilco został zniszczony przez erupcję pobliskiego wulkanu Xitle.

Najstarsze cywilizowane społeczeństwa Mezoameryki rozwinęły się w regionie Wybrzeża Zatokowego, w pasie brzegowym Zatoki Meksykańskiej. Powstała tam cywilizacja Olmeków, której dorobek stał się podstawą rozwoju pozostałych kultur Mezoameryki. Tutejsze zaawansowane kultury rozwinęły się u schyłku wczesnego okresu preklasycznego (2000-1000 przed Chr.) i w środkowym okresie preklasycznym (1000-300 przed Chr.). Obszar, w którym się rozwijały to południowa część współczesnych meksykańskich stanów Veracruz i Tabasco. Jest to teren porośnięty wilgotnym lasem równikowym, z gęstą siecią rzeczną. Rzeki są tu głównymi szlakami komunikacyjnymi. Obszar pokrywa gęsta, leśna wegetacja, obfitująca w tysiące gatunków roślin i zwierząt. Roczna suma opadów wynosi tu 2000 mm. Dominują tu wiatry znad Zatoki Meksykańskiej, przynoszące wilgotne masy powietrza. Warunki naturalne sprzyjają rolnictwu umożliwiając zbieranie plonów kilka razy w roku. Około 1500 lat przed Chr. na klimat Mezoameryki zaczęła mocno wpływać tzw. oscylacja południowa El Niño. Zmieniła ona w sposób korzystny dla kilku regionów częstotliwość występowania opadów deszczu. Efektem był rozwój upraw kukurydzy, który pociągnął za sobą wzrost liczby wiosek i wzrost populacji na wybrzeżach Zatoki Meksykańskiej i na wyżynach centralnych. To właśnie ten impuls walnie przyczynił się do rozwoju centrów religijnych i cywilizacyjnych kultury olmeckiej, które stały się tak istotne dla reszty Mezoameryki. Pierwociny rozwoju kultury Olmeków sięgają początków II tys. przed Chr. Jej twórcy mówili najprawdopodobniej językiem mixe-zoque i zamieszkiwali południowe wybrzeże Zatoki Meksykańskiej, blisko Przesmyku Tehuantepec. Ich praojczyzna znajdowała się pomiędzy rzekami Papaloapan i Usumacinta i było ograniczona łańcuchami górskimi Przesmyku Tehuantepec. Sercem tego obszaru jest dolina rzeki Coatzacoalcos. Tutejszy krajobraz charakteryzuje obecność nadmorskich równin podmokłych, niskich wyżyn a także nizin i wysp rzecznych. Od zachodu u południa sąsiadują one z obszarami górskimi. Położone na wschodzie góry Tuxtlas są obszarem wulkanicznym, dostarczającym licznych użytecznych skał, przede wszystkim bazaltu. Nizinne obszary porośnięte wilgotnymi lasami równikowymi i tropikalnymi dostarczały cennych zasobów w postaci kakao, bawełny, kauczuku, miodu, muszli, piór ptasich i żywych zwierząt, a także tropikalnych owoców i roślin przyprawowych (takich jak wanilia). Wszystkie te dobra miały się okazać ważne dla społeczności prekolumbijskich zamieszkujących Mezoamerykę. Nazwa ludu Olmeków pochodzi od słowa olmeca, oznaczającego w języku nahuatl mieszkańców kraju kauczuku. Badania archeologiczne wykazały, że w istocie starożytni mieszkańcy tego regionu wykorzystywali kauczuk wytwarzany z soku kastylki sprężystej (Castilla elastica). Mieszkańcy omawianego regionu odżywiali się kukurydzą, roślinami korzeniowymi, awokado, orzechami palmowymi, fasolą, papryką, słonecznikiem, żółwiami, mięczakami, skorupiakami rybami, a także mięsem upolowanych ssaków i ptaków. Ważne miejsce w ich diecie zajmowało często spożywane kakao. Tutejszy model gospodarczy opierał się zatem nie tylko na rolnictwie, ale także na eksploatacji zasobów leśnych i wodnych. Głównymi roślinami uprawnymi stały się maniok i kukurydza. Białka dostarczały w dużej części zasoby wód: ryby, żółwie i bezkręgowce. W okresie 1800-1400 przed Chr. nad brzegiem Zatoki Meksykańskiej istniały głównie okresowo użytkowane osiedla zakładane na brzegach rzek i lagun. W głębi lądu, w regionie San Lorenzo nad rzeką Coatzacoalcos powstawały już stałe osiedla, zakładane głównie na rzecznych wyspach i wysoczyznach w pobliżu cieków wodnych. Osada San Lorenzo została założona ok. 1800 lat przed Chr. na pofałdowanej wyspie otoczonej rzekami i mokradłami. Region był zasobny w pożywienie, wodę i inne zasoby. Początkowo populacje zamieszkujące tutejsze osady nie przekraczały 500-1000 osób. Jedynymi znaczącymi konstrukcjami wznoszonymi przez mieszkańców były niskie (do 1,3 m) platformy, na których lokowano suche obozowiska, wędzarnie i składziki żywności. Społeczności dysponujące takimi urządzeniami kontrolowały lokalne zasoby żywności, co stawiało ich lepszej sytuacji, niż sąsiadów nie dysponujących tego typu przewagami. Populacja osady San Lorenzo systematycznie wzrastała. Mieszkańcy umacniali swoją pozycję i znaczenie, czego wyrazem była budowa potężnej, płaskiej platformy z 2 mln metrów sześciennych ziemi. Na jej szczycie znalazły miejsce publiczne i prywatne przestrzenie odprawiania rytuałów religijnych. Platformy stawały się miejscami istotnymi dla lokalnych społeczności. Coraz większą rolę odgrywały sieci dalekosiężnej wymiany. Mieszkańcy kraju Olmeków pozyskiwali bazalt z gór Tuxtla i obsydian z Wyżyny Meksykańskiej wymieniając je na produkty pochodzące z rodzimych lasów deszczowych. Ze stanowiska El Manatí pochodzą ślady składanych okresowo ofiar z cennych przedmiotów (drewna, kauczuku, wyrobów z jadeitu) w tutejszym strumieniu. Są one świadectwami obrzędów sprawowanych przez określone grupy społeczne (rodziny, klany), być może w rytmie rytualnego kalendarza. Około 1400 lat przed Chr. San Lorenzo wyrastało na pierwszy ośrodek i stolicę kultury Olmeków. 12 km na zachód od San Lorenzo położone było konkurencyjne osiedle, Estero Rabón. Te wiodące centra powstawały wskutek wzmożonej aktywności lokalnych elit, które spełniały ważną rolę w wymianie dalekosiężnej. Stopniowo przejmowały one rolę kierowniczą wśród lokalnych społeczności. Południowa część dzisiejszego stanu Veracruz i zachodnia część stanu Tabasco były w tym okresie zamieszkane przez prężną ludność rolniczą, która umiała już wytwarzać naczynia ceramiczne. Osady tych rolników pochodzą z tzw. wczesnej fazy Bari (ok. 2250-1400 przed Chr.). Były to małe wioski rolnicze, których mieszkańcy żyli z  uprawy kukurydzy i fasoli oraz połowu ryb.

Początki cywilizacji olmeckiej okresu preklasycznego wiążą się z pojawieniem się centralnych ośrodków z monumentalnym budownictwem i rzeźbą, co nastąpiło ok. 1400-1200 lat przed Chr. Rozwinęły się wówczas takie ośrodki miejskie i ceremonialne jak San Lorenzo i La Venta. San Lorenzo rozkwitło w okresie 1200-900 przed Chr. Olmekowie wykorzystali tutaj rozległy, niski płaskowyż górujący nad okolicznym terenem. Na jego powierzchni wznieśli szereg imponujących budowli publicznych. Ceremonialne centrum (52 ha) otaczał zajmujący 690 ha obszar osiedli i domów pocięty kanałami. Na płaskowyżu odkryto 129 monumentalnych rzeźb kamiennych, wykonanych w oryginalnym olmeckim stylu. Są wśród nich kolosalne głowy portretowe, ołtarze, trony, rzeźby przedstawiające bóstwa i ludzi. Na podstawie analizy tej sztuki badaczy doszli do wniosku, że co najmniej dwa możne rody królewskie rywalizowały o władzę nad San Lorenzo. Dzieła sztuki i monumenty miały legitymizować władzę elity władców i wodzów. Głowy portretowe przedstawiały deifikowanych przodków elity. Wykonywano je bazaltu, transportowanego z odległości ponad 100 km, z gór Tuxtla. Na sztucznie usypanej, terasowej platformie umieszczono domy i pałace należące do elity. W tych rezydencjach zamieszkiwały rządzące rody pochodzące od wspólnego przodka oraz pomniejsi członkowie elity. Kompleks pełnił funkcję rezydencji i centrum administracyjnego. Wielki kompleks, zwany „Czerwonym Pałacem” był zaopatrzony w rytualne sadzawki i kanały. Pełnił najprawdopodobniej funkcję pałacu władcy miasta. Wielkie place pomiędzy platformami były odwadniane przez bazaltowe dreny. Wokół dzielnicy elity zgrupowane były warsztaty wyspecjalizowanych rzemieślników i magazyny. Na płaskowyżu rozmieszczone były miejsca ceremonialne, gdzie władcy sprawowali obrzędy i kierowali sprawami miasta. Wyrazem ich władzy i porządku społecznego były rzeźby i kamienne głowy. Obok władców i elity istnieli wojownicy posługujący się bronią. Istnieją rzeźby poświadczające użycie broni i zbrojne starcia z wrogami metropolii. Władcy kontrolowali produkcję i dystrybucję niektórych dóbr codziennego użytku i towarów luksusowych. Sprawowali kontrolę nad pozyskiwaniem żywności z wód i terenów podmokłych, wykonywaniem i ponownym użyciem kamiennych rzeźb, nad wydobyciem i obróbką bazaltu z wulkanicznych gór Tuxtla, wreszcie nad technologią wiercenia i jej produktami. Władcy San Lorenzo skutecznie kontrolowali zasoby i ludzi na obszarach leżących bliżej miasta. W miarę odległości od centrum ich władza słabła. W szczytowym okresie rozwoju populacja san Lorenzo liczyła ok. 11-13 tys. osób i zajmowała ośrodek o powierzchni 700 hektarów. Powstało tu znaczne centrum o ewidentnie miejskim charakterze, zarządzane przez polityczną i społeczną elitę. Aby wybudować tutejsze platformy i monumenty konieczna była centralna mobilizacja dostępnej siły roboczej. Bazalt do wykonania rzeźb ściągano z gór odległych o 60 km. Mieszkańcy San Lorenzo importowali także drogą dalekosiężnej wymiany obsydian, jadeit, pióra ptasie i minerały żelaziste (służące do produkcji barwników i luster). Garncarze z San Lorenzo wytwarzali zdobione rytami i malowane naczynia ceramiczne. San Lorenzo było największym i najbardziej złożonym organizmem politycznym i miastem Mezoameryki w we wczesnym okresie preklasycznym. Było ono centrum wczesnego państwa, któremu podporządkowane były okoliczne terytoria i zhierarchizowany system osad. San Lorenzo było najprawdopodobniej najstarszym państwem i centrum urbanizacji na obszarze Mezoameryki. Było także miejscem narodzin specyficznego stylu w sztuce i symboliki olmeckiej.

Populacja kraju Olmeków coraz bardziej uzależniona była od gospodarki rolnej. Zwiększała się nieustannie, ale narażona była na klęski żywiołowe niszczące zbiory (susze, powodzie) niszczące zbiory. Dzięki umożliwiającej szybki transport gęstej sieci rzek i kanałów rozwijały się silne kontakty między populacjami obszaru nadmorskiego. Wzrost znaczenia rolnictwa w gospodarce kraju Olmeków zbiegł się z upadkiem miasta i centrum ceremonialnego w San Lorenzo. Jego miejsce zajęła La Venta, nowy ośrodek położony ponad 80 km na południowy wschód, w bagnistej dolinie rzeki Tonala, na wyspie uformowanej przez kopułę solną. Osiedle to powstało ok. 1400 lat przed Chr., a ok. 1150 lat przed Chr. rozwinęło się znacznie, osiągając rangę ośrodka ponadlokalnego, kontrolującego okoliczne osady, oraz ośrodka dalekosiężnej wymian, której osią była wspomniana rzeka. Około 800-700 lat przed Chr. uformował się tu ostatecznie kolejny prężny organizm polityczny. La Venta stało się wówczas ośrodkiem o charakterze prawdziwie miejskim. Mieszkańcy La Venta utrzymywali stosunki handlowe z San Lorenzo. Kiedy ten ostatni ośrodek upadał, część jego mieszkańców wyemigrowała do La Venta, która właśnie zaczęła pełnić funkcję naczelnego ośrodka Olmeków. Mieszkańcy La Venta utrzymywali także kontakty z osadami położonymi na nizinach kraju Majów. LA Venta, położona blisko wybrzeża Zatoki Meksykańskiej eksploatowała zasoby morza, wybrzeża i estuariów rzecznych. Dzięki temu mogli obracać towarami takimi jak żeby rekinów, muszle, igły płaszczek, a przede wszystkim sól morska. Były one przedmiotami dalekosiężnej wymiany na tutejszych szlakach. Rozkwit La Venta przypadał na okres 800-400 przed Chr. Z tego okresu pochodzi monumentalna architektura, kamienne pomniki i elitarne grobowce. Na tutejszych placach ustawiono kolosalne kamienne głowy, stele i trony. W tym czasie głównemu ośrodkowi podlegały mniejsze osady, rozrzucone na powierzchni 40 kilometrów kwadratowych. Monumentalne budowle i rzeźby z La Venta były większe, niż te z San Lorenzo, co wskazuje na większą mobilizację zasobów i siły roboczej przez elity tego miejsca. Centralny obszar La Venta zajmuje powierzchnię 150 ha. Wzniesiono tu ponad 30 sztucznych kopców i platform, wśród których wyróżnia się tzw. Wielka Piramida, licząca 34 metry wysokości. Była to usypana z ziemi piramida schodkowa. Strefa monumentalnych budowli dzieli się na 2 części: sakralną północną i świecką południową. W strefie północnej zbudowano m. in. monumentalny grobowiec z bazaltowych kolumn, a także monumentalną mozaikę z bloków serpentynitu sklejonych bitumem. Odnaleziono tu liczne elitarne pochówki i ofiary w postaci m. in. przedmiotów z jadeitu (w tym siekier i cioseł) i lusterek z magnetytu. W sektorze południowym usytuowano głównie ziemne platformy i kamienne rzeźby. Masowo składane bóstwom ziemi ofiary wyprowadzały z codziennego obiegu masę cennych przedmiotów. Wiele budowli na obszarze omawianego stanowiska zostało wzniesionych z drewna. Wszystkie place i budowle stanowiły zapewne scenerię obrzędów, zgromadzeń i rytualnych procesji z udziałem wielkiej ilości ludzi. Wielka platforma, zwana Akropolem Stirlinga była zapewne podstawą, na której wzniesiono pałac władcy miasta. Elity z La Venta rozwinęły rozległe sieci handlowe, by pozyskiwać prestiżowe surowce, takie jak jadeit. Dzięki temu mogły zgromadzić ogromne bogactwa. Zamożnej elicie rodowej służyli wojownicy uzbrojeni w maczugi. Całość metropolii La Venta zajmowała więcej niż 400 hektarów. Liczba mieszkańców jest trudna do oszacowania, choć niewątpliwe była znaczna. Elity La Venta rozwinęły sieci kontaktów sięgające dalej, niż w przypadku San Lorenzo. Sięgały one wybrzeży Zatoki Meksykańskiej, Salwadoru, Gwatemali, Hondurasu, przesmyku Tehuantepec, Kotliny Meksyku i południowej części Wyżyny Meksykańskiej. Dzięki tym szlakom mogli pozyskiwać obsydian, muszle, kopal, mikę, krzemień i minerały żelaziste. W miejscach węzłowych szlaków komunikacyjnych i w pobliżu poszukiwanych surowców zakładano kontrolowane przez metropolię faktorie. Świadectwem ich powiązań z centrum są kamienne monumenty. W czasach rozkwitu La Venta na nadmorskich nizinach upowszechniła się uprawa kukurydzy, która stała się główną rośliną w kraju Olmeków. Świadectwem tego zjawiska jest coraz częstsze pojawianie się symboliki związanej z kukurydzą na olmeckich płaskorzeźbach. Kukurydza stała się podstawą diety populacji La Venta, co potwierdzają archeologiczne badania tutejszych śmietnisk. Obok San Lorenzo i La Venta istniały jeszcze inne, lokalne ośrodki stołeczne spełniające funkcję ośrodków władzy i centrów ceremonialnych. Olmeckie ośrodki były osiedlami typu protomiejskiego i miejskiego i ośrodkami wczesnych organizacji wodzowskich i państwowych. Sztuka tej kultury nie ograniczała się do głównych ośrodków. Olmekowie wykonywali też malowidła naskalne, m. in. w jaskiniach Oxtotitlan i Juxtlahuaca, a także reliefy naskalne znane z Chalcatzingo.

Cywilizacja Olmeków znad Zatoki Meksykańskiej jest traktowana przez wielu badaczy jako „kultura matka” mezoamerykańskich cywilizacji. Jej sztuka, religia i pismo upowszechniły się na obszarach Mezoameryki i stały się podstawą rozwoju innych kultur. Upowszechniły się one w środkowym okresie preklasycznym (1000-400 przed Chr.), kiedy kwitł ośrodek La Venta. Wierzenia religijne Olmeków, bazowały na kulcie bóstw ziemi, oceanu, Słońca i Księżyca. Olmekowie czcili także boga-jaguara, bóstwo kukurydzy i pierzastego węża. Te kultury religijne rozpowszechniły się potem w całej Mezoameryce, podobnie jak znana Olmekom rytualna gra w piłkę. Dzięki wpływom olmeckim upowszechniły się na obszarze Niziny Zatokowej monumentalne rzeźby głów wodzów i przodków. Rzeźby nawiązujące do wzorców z La Venta odnaleziono w zachodnim Meksyku i w Salwadorze. Dzięki wpływom olmeckich innowacji mieszkańcy tych regionów przejęli wiele wynalazków i instytucji, które stały się później nieodłącznymi elementami cywilizacji Ameryki Środkowej. Inni badacze utrzymują, że styl olmecki i wiele elementów związanych z tą cywilizacją było już wcześniej obecnych w różnych kulturach omawianego obszaru. Nie ulega jednak wątpliwości, że w cywilizacji olmeckiej istniała cała gama zjawisk typowych dla późniejszych wysoko rozwiniętych kultur środkowoamerykańskich. Olmecka ideologia, symbolika i ikonografia rozpowszechniała się w Mezoameryce wraz z rozwojem dalekosiężnych powiązań opartych na wymianie i handlu. Niewykluczone są także relacje o charakterze politycznym między olmeckimi miastami a ośrodkami położonymi na odleglejszych obszarach. Bliskie relacje Olmeków z centralnym Meksykiem, obszarem Oaxaca, Guerrero i Chiapas stały się podstawą dalszego rozwoju zaawansowanych kultur na tych terenach. Badacze spierają się, czy Olmekowie znali jakiś rodzaj pisma. Niektóre pojedyncze znaki na olmeckich rzeźbach mogą być symbolami protopismo hieroglificznego. Najstarszym zabytkiem piśmiennictwa na obszarze Mezoameryki jest tzw. blok z Cascajal (odkryty w żwirowni koło San Lorenzo) wykonany z serpentynitu. Opatrzony jest on inskrypcją składająca się z 62 znaków hieroglificznych. Blok z Cascajal jest datowany na ok. 900 r. przed Chr., a widoczna na nim inskrypcja nie została dotychczas odczytana. W San Andres koło La Venta archeolodzy odnaleźli glinianą pieczęć cylindryczną i fragment plakietki z jadeitu. Obydwa przedmioty, datowane na ok. 650 przed Chr. pokryte są znakami pisma hieroglificznego, odnoszącymi się do władcy i dnia z 260-dniowej rytualnej rachuby kalendarzowej. Ze stanowiska Tres Zapotes, z okresu postolmeckiego pochodzi tzw. stela C, na której zapisano jedną z dwóch najstarszych znanych dat w tzw. Długiej Rachubie (7.16.6.16.18), odpowiadającą 3 września 32 r. przed Chr. Być może zatem jedne z pierwszych rachub kalendarzowych w Mezoameryce wynaleźli potomkowie Olmeków. W II w. przed Chr. na obszarze Niziny Zatokowej używano już hieroglificznego pisma postolmeckiego. Przykłady takiego pisma odkryto na statuetce z Tuxtli i na steli z La Mojarry. Na obydwu zabytkach zapisano daty odnoszące się już do II w. po Chr.

Koniec świetności ośrodka w La Venta ok. 400-300 lat przed Chr. zbiegł się z kresem rozwoju cywilizacji Olmeków. Przyczyniły się do niego zarówno zmiany biegu rzek i kanałów oraz transgresje morskie, jak i rozwój sąsiednich społeczności, np. Majów z Jukatanu, a także Zapoteków i mieszkańców Doliny Oaxaca. Okres 300-1 przed Chr. nazywany jest już fazą epi-olmecką lub post-olmecką. Rozwinęły się nowe ośrodki wysoko rozwiniętych cywilizacji późnego okresu preklasycznego, które przyćmiły osiągnięcia Olmeków: Monte Alban, San Jose Mogote i Teotihuacan. Jeszcze później rozwinęły się najlepiej znane cywilizacje Majów i Azteków.

CDN.

 

Literatura

C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.

J. Makowski, Geografia fizyczna świata, Warszawa, 2004.

 Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.

C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.

B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.

K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.

R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first three milion years, Oxford, New York, 2007.

J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.

J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.

M. P. Weaver, The Aztecs, Maya, and their Predecessors: Archaeology of Mesoamerica, London, New York, 2010.

I. Bernal, The Olmec World, Berkeley, Los Angeles, London, 1976.

R. E. W. Adams, Prehistoric Mesoamerica, Boston, Norman, 2005.

J. P. Blomster, D. Cheetham, The early Olmec and Mesoamerica: the material record, Cambridge, 2017.

R.M. Rosenswig, The Beginnings of Mesoamerican Civilization: Inter-Regional Interaction and the Olmec, Cambridge, 2010.

Mapa fizyczna Ameryki Środkowej

Mezoameryka, zdjęcie satelitarne

Regiony geomorfologiczne Mezoameryki, mapa

Mapa geologiczna Mezoameryki

Podział regionalny Mezoameryki, mapa

Sierra Madre Wschodnia

Sierra Madre Zachodnia

Krajobraz Wyżyny Meksykańskiej

Kordyliera Wulkaniczna

Wulkan Popocatépetl

Wulkan Orizaba

Erupcja wulkanu Colima

Rzeka Rio Grande

Krajobraz Niziny Zatokowej

Wybrzeże Oceanu Spokojnego w Meksyku

Krajobraz Niziny Nadbrzeżnej Północno-Zachodniej

Wilgotny las równikowy na Półwyspie Jukatan

Krater Chixculub na Półwyspie Jukatan

Krajobraz Rowu Balsas

Sierra Madre Południowa

Krajobraz Przesmyku Tehuantepec

Wilgotny las równikowy w Belize

Krajobraz Międzymorza Ameryki Środkowej

Góry Sierra Madre w Gwatemali

Środkowoamerykański łuk wulkaniczny

Wulkan Toliman

Erupcja wulkanu Turrialba

Wybrzeże Panamy

Piramida w Cuicuilco

Zabytki z Cuicuilco

Wybrzeże Stanu Veracruz, zdjęcie ze statku kosmicznego

Góry Tuxtla

Ujście rzeki Papaloapan do Zatoki Meksykańskiej, zdjęcie satelitarne

Rzeka Papaloapan

Rzeka Usumacinta

Dolina rzeki Coatzacoalcos

Krajobraz kraju Olmeków

Widok ze szczytu Wielkiej Piramidy w La Venta

Kastylka sprężysta (Castilla elastica)

Drewniane rzeźby z El Manati

Kauczukowa kula z El Manati

Mapa kraju Olmeków

Preklasyczna platforma gospodarcza z San Lorenzo

Plan San Lorenzo

Rzeźby olmeckie

Głowa nr 1 z San Lorenzo

Głowa nr 2 z San Lorenzo

Głowa nr 3 z San Lorenzo

Pozostałości "Czerwonego Pałacu" z San Lorenzo

Owoce kakaowca

Kukurydza zwyczajna

Olmecka rzeźba bóstwa kukurydzy

Olmeckie przedstawienia ryb

Rdzenie obsydianowe

Jaguar

Plan stanowiska La Venta

Wielka Piramida w La Venta

Kamienne ołtarze z La Venta

Widok na stanowisko La Venta

Kamienne głowy z La Venta

Kamienne stele z La Venta

Grobowiec megalityczny z La Venta

Depozyt figurek z La Venta

Ruiny olmeckiego miasta La Venta

Rekonstrukcja centrum La Venty

Transport rzeczny olmeckich rzeźb kamiennych, rekonstrukcja

Wojownik olmecki, rekonstrukcja

Olmeckie rzeźby z różnych stanowisk archeologicznych

Mozaika z La Venta

Olmeckie wyroby z jadeitu

Olmeckie naczynie ceramiczne

Olmecki pochówek szkieletowy

Polowanie na ptaki tropikalne, rekonstrukcja

Zbiór kukurydzy, rekonstrukcja

Wykorzystanie zasobów nadmorskich, rekonstrukcja

Transport obsydianu, rekonstrukcja

Obróbka jadeitu, rekonstrukcja

Rzeźbienie kamiennej głowy, rekonstrukcja

Usypywanie piramidy, rekonstrukcja

Stanowisko archeologiczne Chalcatzingo

Reliefy naskalne z Chalcatzingo

Sztuka naskalna z jaskiń Oxtotitlan

Blok z Cascajal

Znaki pisma hieroglificznego z pieczęci z San Andres

Pieczęć z San Andres

Stela C z Tres Zapotes

Statuetka z Tuxtli

Stela nr 1 z La Mojarra

Mapa olmeckich sieci wymiany i wpływów w Mezoameryce