Azja Zachodnia w środkowej epoce brązu (2000-1500 przed Chr.)

Kryzys końca wczesnej epoki brązu zmienił oblicze cywilizacji rozwijających się w Żyznym Półksiężycu. Stare imperia upadły, a na ich miejscu wyrosły nowe organizmy państwowe. Rozszerzył się znacznie obszar cywilizacji miejskiej i teren objęty wpływami kultury mezopotamskiej. Nastały czasy rozwiniętej, dalekosiężnej wymiany handlowej, której motorem stało się zapotrzebowanie na metale, przede wszystkim na cynę. Środkowa epoka brązu była okresem rozdrobnienia politycznego na Bliskim Wschodzie. Zmieniały się granice licznych państw, które tylko przejściowo zyskiwały regionalną hegemonię. W wielu zakątkach Azji Zachodniej ujawniło się zjawisko zwane przez współczesnych badaczy kryzysem drugiej fazy urbanizacji.

Rozpad imperium III dynastii z Ur zwiastował kolejny okres politycznej fragmentacji Mezopotamii. Cywilizacje Bliskiego Wschodu i wschodniej części basenu Morza Śródziemnego przetrwały ciężki kryzys i rozwijały się już w nowych, zmienionych warunkach. Lewant przeżywał kryzys urbanizacji wywołany niekorzystnymi zmianami klimatu. Wzrosło znaczenie polityczne wschodniego sąsiada Mezopotamii, Elamu. Nowe zurbanizowane cywilizacje ukształtowały się w Anatolii i w basenie Morza Egejskiego. Wpływy cywilizacji mezopotamskiej rozszerzyły się na nowe, rozległe obszary. Pomiędzy Morzem Egejskim, Iranem i Nubią rozwinął się krąg cywilizacyjny połączony siecią szlaków handlowych i komunikacyjnych. Nadeszła epoka intensywnej wymiany handlowej prowadzonej głównie przez kupców działających na własny rachunek. Była to epoka wielu małych organizmów państwowych pozostających w intensywnych kontaktach. Upadek Ur, zdobytego przez Elamitów przypieczętował los imperium. Bliski Wschód zdominowali Amoryci, znani w źródłach sumeryjskich pod nazwą Martu. Ci zachodniosemiccy nomadzi odegrali zasadniczą rolę w upadku III dynastii z Ur. Pochodzili oni z Lewantu i północnej Mezopotamii. Stanowili populację, która przeszła na koczowniczy tryb życia po porzuceniu swych pól i osad. Kryzys rolnictwa deszczowego prowadził do wzrostu liczebności grup pasterskich. Tworzyły one z czasem większe konfederacje plemienne. Sumerowie uważali lub Martu za dziki i niecywilizowany, choć mieli oni swój język i kulturę. Oprócz pasterstwa zajmowali się handlem, metalurgią i służbą najemniczą w armiach różnych państw. Ekspansja grup amoryckich najpierw zaznaczyła się w Syrii a następnie w Mezopotamii. Władcy III dynastii z Ur wznieśli między Tygrysem i Eufratem pas fortyfikacji znany jako Mur Amorycki, by bronić centrum swego państwa przed najazdami koczowników. Presja wywierana przez koczowników na osiadłe społeczności i państwa pod koniec III tys. przed Chr. systematycznie wzrastała. Zdominowali oni zarówno Syrię, jak i południowy Lewant, gdzie upadła sieć miast. Pozostawili po sobie głównie cmentarzyska i groby z rozpoznawalnymi elementami kultury materialnej: bronią z brązu i naczyniami ceramicznymi składanymi do pochówków w charakterze darów grobowych. Amoryci zasiedlili ogromne tereny, od Morza Śródziemnego po góry Zagros i Zatokę Perską. Ich ekspansji sprzyjał kryzys centrów miejskich. Zasiedlili oni najpierw Palestynę, potem Syrię i Górną Mezopotamię, a potem dotarli także do Dolnej Mezopotamii. Widomym znakiem ich sukcesu było upowszechnienie się imion amoryckich na całym Bliskim Wschodzie, co widoczne jest w zachowanych tekstach z pierwszej połowy II tysiąclecia przed Chr. Obok Sumerów i Akadów Amoryci stali się kolejnym elementem zróżnicowania kulturowego i etnicznego południowej Mezopotamii. Dynastie amoryckie przejęły władzę nie tylko w Mezopotamii, ale także w większości miast Azji Zachodniej. Nomadyczni przybysze ze stepu i półpustyni byli bardzo liczni. Ich plemienna organizacja stała się atrakcyjną alternatywą dla miasta. Pomiędzy amoryckimi władcami należącymi do różnych grup istniała plemienna solidarność, skutkująca zawieraniem politycznych i militarnych sojuszy, nieraz między odległymi państwami. W zachowanej dyplomatycznej korespondencji amoryccy władcy nazywają się „ojcami”, „synami” lub „braćmi”, co ma odzwierciedlać ich rangę i miejsce w hierarchii. Najpotężniejsi władcy mieli za sobą szereg pomniejszych, sprzymierzonych z nimi królów. W dolnej Mezopotamii, zasiedlanej począwszy od Doliny Dijali, zasymilowali się z miejscowymi społecznościami i przeszli do życia miejskiego.

Okres następujący w Dolnej Mezopotamii bezpośrednio po upadku III dynastii z Ur określany jest mianem okresu Isin-Larsa, od dwóch miast-państw które zdominowały polityczny krajobraz pierwszych lat II tysiąclecia przed Chr. Państwem Isin rządził na początku Iszbi-erra, były namiestnik Ibbisina, który przejął tytulaturę królów Ur i wyzwolił to miasto spod władzy okupujących je Elamitów. Na południu kraju na znaczącą potęgę wyrosła Larsa. Nastąpił natomiast upadek starych sumeryjskich ośrodków, takich jak Umma i Lagasz. Na północy Kraju wyrastał na nowy ważny ośrodek Babilon, a upadało stare miasto Kisz. Dolinę Dijali zdominowało miasto Esznunna. Obok Larsy na południu na centrum niezależnego państwa wyrosło Uruk. Mimo tych zmian sieć miejska istniała tu nadal, a liczba ludności była zbliżona do tej z III tys. przed Chr. Miasta-państwa rządzone przez amoryckie dynastię zdominowały Dolną Mezopotamię. W obrębie miast kompleksy świątynne nadal pozostawały ważnymi ośrodkami kultowymi i gospodarczymi oraz centrami administracyjnymi. Świątynie w Ur i Nippur nadal pozostawały najważniejszymi sanktuariami. Liczne miasta-państwa zażarcie rywalizowały ze sobą. Zmieniały się zasięgi władzy i znaczenie poszczególnych państw oraz konfiguracje sojuszy. Zdolni władcy tworzyli rozległe sojusze, by zyskać przewagę nad konkurentami. W XX w. przed Chr. w Dolnej Mezopotamii pozycję hegemona zajęło miasto Isin, rządzonego przez dynastię Iszbi-erry. Zjednoczyło ono to, co pozostało po imperium III dynastii z Ur i objęło obszary od Marad i Eresz na północy, po Ur i Eridu na południu. Kolejny władca Isin, Szu-iliszu odzyskał statuę boga Księżyca Nanny, która Elamici wywieźli z Ur. Odbudował miasto Ur i prowadził tam nowe inwestycje budowlane. Kolejny władca Isin, Iddin-Dagan (1976-1956 przed Chr.) stracił kontrolę nad Nippur na rzecz nieznanych najeźdźców. Królowie Isin ogłosili się bogami kraju i królami czterech stron świata. Toczyli walki przeciwko Amorytom z zachodu i Elamitom ze wschodu. Reorganizowali administrację i prowadzili liczne prace budowlane. Władztwo Isin graniczyło z Elamem, Mari i Aszur. Iszme-Dagan (1955-1937 przed Chr.), jeden z następców Iszbi-erry próbował rozszerzyć swoje królestwo na północy, ale napotkał silny opór ze strony Kisz. Zdołał odbudować zniszczone w czasie tej wojny Nippur. Wzniósł fortyfikacje Isin i Durum. Jego następca, Lipitisztar utrzymał Ur, Nippur i Uruk. W tych miastach i w Isin wznosił różne budowle. W polityce wewnętrznej opierał się na edyktach anulujących długi i zwalnianiu grup poddanych z ciężarów podatkowych. Stworzył kodeks prawny, nazywany Kodeksem Lipitisztara. Wzorował się prawdopodobnie na wcześniejszym Kodeksie Urnammu. Zbudował także pałac w Isin i dbał o kopanie kanałów nawadniających. Prowadził działania wojenne przeciwko Gungunumowi z Larsy. Lipitisztar był jednym z niewielu władców mezopotamskich, którzy mogli się pochwalić umiejętnością czytania i pisania (podobnie jak wcześniej Szulgi, czy o wiele później Asurbanipal). Po Lipitisztarze rządy objął Ur-ninurta (1925-1898 przed Chr.), który stracił Ur na rzecz Gungunuma z Larsy. Utrata ważnego portu nad Zatoką Perską podkopała gospodarkę Isin. Wojska Larsy zajęły taże Uruk, Zabalam, Kisurrę i Nippur. Później władcy Isin udało się na jakiś czas odzyskać Ururk i Nippur. Natępcą Ur-ninurty był Bursin (1875-1871 przed Chr.), który zajmował się głównie odnawianiem świątyń i kultem religijnym. Jego następcą został Erra-imitti (1870-1863 przed Chr.), który podbił znajdujące się w pobliżu Isin miasto Kisurra, które przez około 30 lat pozostawało niezależnym państewkiem. Zabór tego miasta był krokiem skierowanym przeciwko Larsie. Erra-imitti najechał później terytorium samej Larsy. Dynastia Iszbi-erry upadła, kiedy król Erra-imitti zmarł po zjedzeniu gorącej potrawy, a na tronie zasiadł ogrodnik Enlil-bani (1862-1839 przed Chr.), zwyczajowy zastępca króla wybierany w momencie, kiedy wróżby dotyczące króla były niepomyślne (był to dość powszechny zwyczaj mezopotamski). Za panowania tego władcy Isin utraciło kontrolę nad Uruk. Isin stało się niewielkim miastem-państwem i utraciło dotychczasowe znaczenie. Kosztem upadającego Isin wzrosła polityczna pozycja pobliskiej Larsy. Enlil-bani budował fortyfikacje i świątynie. Kolejni władcy rządzili krótko, a miasto nadal traciło znaczenie polityczne.

Sto lat po upadku imperium III dynastii z Ur terytorium południowej Mezopotamii rozpadło się na szereg małych państewek (Larsa, Uruk, Babilon, Sippar, Kisz, Kazallu), poważnie uszczuplając obszar pod kontrolą Isin. Dolna Mezopotamia rozdrobniła się pod względem politycznym. Zdominowały ją miasta-państwa rządzone przez amoryckie dynastie. Ich założycielami byli prawdopodobnie amoryccy dowódcy lokalnych garnizonów, którzy przejęli władzę w sposób pokojowy. Pierwszym typowo amoryckim państwem stała się Larsa. Jeszcze przed ostatecznym upadkiem państwa III dynastii z Ur odzyskała niezależność elamicka Suza, a także Esznunna, Lullubum i Simurrum. Wkrótce państwa te wyrosły na lokalne potęgi. Esznunna, usytuowana nad dolna Dijalą znana była z okazałego pałacu i świątyni Szusina. Już około 2026 r. przed Chr. Szuilija, syn lokalnego namiestnika III dynastii z Ur ogłosił się królem Esznunnny. W tekstach określany jest mianem wielkiego króla i boga. Po pięciu latach jego panowanie zakończył napad plemion Subartu na Esznunnę. Iszbi-erra z Isin wypędził najeźdźców i osadził na tronie Esznunny Nurahuma. Nowy władca starał się umocnić swoją pozycje poprzez dynastyczne małżeństwa. Po Nurahumie tron przejął, prawdopodobnie siłą, niejaki Kirikiri. Spaleniu uległa wówczas część świątyni Szusina. Następnym władcą został syn Kirikiri, Bilalama, który rządził przez ponad 20 lat. Bilalama rozbudowywał świątynie i pałace w Esznunnie i dbał o dobre relacje z Elamem, Szimaszki i miastem Der. Gorzej przedstawiały się stosunki z Isin. W tym samym czasie władca Der, Ilum-muttabbil prowadził zwycięskie kampanie przeciw Elamowi, Anszanowi i Szimaszki, czyli państwom położonym w zachodniej części Wyżyny Irańskiej. Bilalama był sprzymierzeńcem i poniekąd wasalem potężnego Uszaszuma, wodza Amorytów. Następnym królem Esznunny został Iszar-ramaszu, usunięty z tronu przez władcę Der, który zastąpił go niejakim Usur-awasu. Chciał w ten sposób rozerwać sojusz Esznunny z Elamem. Kolejnymi władcami Esznuny byli: Azuzum, Ur-Ninmarki i Ur-Ningiszzida. W ich czasach królestwo Esznunny było spokojne i zamożne a władcy zajmowali się głównie inwestycjami budowlanymi. Kolejny władca, Ipik-Adad I stał już na czele koalicji złożonej z amoryckich wodzów. Po serii krótko panujących królów około 1842 r. przed Chr. władze nad Esznunną przejął Ipik-Adad II, syn Ibalpiela I, tytułującego się gubernatorem. Ipik-Adad II tytułował się królem Esznunny, królem Świata i bogiem. Pokonał władcę Aszur, Aminuma, ale poniósł klęskę w walce z wojskami Elamu. Około 1830 r. przed Chr. podbił Nuzi i Gasur. Pokonał położone na południu Nerebtum i zjednoczył pod swoimi rządami całą dolinę Dijali. Podbił także Rapikum i część doliny Eufratu. Powstało w ten sposób potężne państwo leżące w środku Mezopotamii i graniczące z Babilonem. Syn Ipik-Adada, Naramsin przejął tytulaturę i władztwo ojca. Zmusił Szamsziadada do ucieczki do Babilonu i zajął sporą część północnej Mezopotamii. Za jego czasów działała w Esznunnie słynna szkoła pisarzy i skompilowano Kodeks praw z Esznunny. Małe przedmioty z inskrypcjami tego władcy dotarły nawet na Cypr i na wyspę Kytherę na morzu Egejskim. Po śmierci Naramsina władcami Esznunny byli kolejno Ikisz- Tiszpak, Ibbisin, i Dannum-tahaz. Po nich tron objął syn Ipik-Adada II, Dadusza. Przywrócił on Esznunnie dawne znaczenie i kazał się deifikować. Utrzymał kontrolę nad doliną Dijali, a ok. 1782 r. przed Chr. podbił region Suhum w Górnej Mezopotoami, wydzierając go Szamsziadadowi. Później sprzymierzył się z tym władcą podbijając wraz z nim miasto Kabra w 1779 r. przed Chr. W 1778 r. przed Chr. władzę w Larsie po śmierci Daduszy objął jego syn Ibalpiel II, którzy rządził przez 17 lat. Nie deifikował się, tak jak jego poprzednicy. W 1772 r. przed Chr. najechał Górną Mezopotamię i postawił ultimatum władcy Mari, Zimrilimowi, który wezwał na pomoc swoich sojuszników wojska Ibalpiela II zajęły wówczas Aszur, Szubat-Enlil i Ekallatum, ale w następnym roku miusiały opuścić część zdobyczy z powodu ataku wojsk królestwa Halman na Esznunnę. Nieco później, w związku z narastającym konfliktem z Babilonem Zimrilim był zmuszony sprzymierzyć się z Esznunną i uznać wyższość jej władcy. Późnej sojusze znów uległy odwróceniu i tym razem posiłki z Mari i Babilonu uczestniczyły w oblężeniu Esznunny przez Elamitów. Udało im się zdobyć to miasto i opanować sporą część Mezopotamii, ale po dwóch latach dominacji elamickiej ludność Esznunny obwołała władcą Silisina, który przyjął tytuł gubernatora. Odzyskał on na jakiś czas kontrole nad doliną Dijali. Silisin na początku był sprzymierzeńcem i zięciem Hammurabiego, ale 1762 r. przed Chr. Esznunna została pokonana przez wojska Babilonu. Okrojone państewko istniało jeszcze za czasów następców Hammurabiego, ale nie odzyskało już dawnego znaczenia. Z Esznunną i doliną Dijali graniczyło od północy królestwo Simurrum, położone u podnóża Zagrosu. Istniało onood okresu akadyjskiego po starobabiloński. Jego władcy pozostawali w stłym konflikcie z sąsiednim Lullubum o kontrolę nad szlakiem łączącym Mezopotamię z Iranem i Azją Środkową. Simurrum utrzymywało bliskie stosunki z Mari i Elamem. Sąsiadowało z położonym w Górach Zagros Lullubum. Tutejsi górale często najeżdżali mieszkańców nizinnej Mezopotamii. Prawdopodobnie na początku II tys. przed Chr. panował król Lullubum, Anubanini, który pozostawił po sobie imponujący naskalny relief w Sar- i Pol- i Zahab.

Na południowy wschód od Dolnej Mezopotamii funkcjonowało potężne państwo Elamu i sąsiadujące z nim Szimaszki w środkowym Iranie. Suza uniezależniła się od Ur jeszcze za panowania ostatnich królów III dynastii. Po upadku III dynastii z Ur Elam ze stolicą w Suzie wyrósł na regionalną potęgę. Suzę podbił pod koniec III tys. przed Chr. Ebarat I, władca Szimaszki. Po nim panowali w Suzie jego następcy, kolejni władcy dynastii z Szimaszki: Kindattu, Idattu I i Tan-Ruhurater. Kindattu tytułował się już królem Anszanu i odegrał kluczową role w upadku III dynastii z Ur. Zdobył i Ur i uprowadził Ibbisina do Anszanu. Dwukrotnie atakował też Isin. Jego następca, Idattu I tytułował się już królem Anszanu, Szimaszki i Elamu. Królowie dynastii z Szimaszki zdołali zjednoczyć cały Elam i stworzyć silne państwo. Od czasów Ebarata II zaczęli nosić tytuł sukkalmahów, uprzednio przysługującym namiestnikom Suzy z czasów III dynastii z Ur. Dynastia z Szimaszki rządziła Elamem aż do połowy II tys. przed Chr. Władcy Elamu przesiedlili do Suzy wielu akadyjskojęzycznych mieszkańców Dolnej Mezopotamii, którzy na kilkaset lat zdominowali to miasto. Państwo elamickie składało się z trzech części: Suzy, Anszanu i Sziamaszki. Każdą z nich rządził w danym momencie inny członek dynastii. Najwyższą władzę dzierżył w tym układzie władca Szimaszki. Później stolicą Elamu i siedzibą głównego władcy tego federacyjnego państwa stała się Suza. Elam był połączony siecią szlaków handlowych ze wschodnim Iranem i Doliną Indusu. Około 2200 lat przed Chr., krótko po szczytowym okresie rozkwitu upadły miasta rozwijające się w środkowym Iranie. Nastąpił upadek życia miejskiego i nawrót ludności do koczowniczego pasterstwa. Około 1800 lat przed Chr. na skutek upadku cywilizacji Indusu i miast w północnym i wschodnim Iranie, kontakty Elamu ze wschodem bardzo osłabły. Wyludnione centrum Wyżyny Irańskiej przyciągnęło nowych przybyszów z północy. W połowie II tys. przed Chr. we wschodnim Iranie pojawiła się ludność indoeuropejska (indoirańska), o czym świadczy wyposażenie grobów z nekropolii Szahadu, charakterystyczne dla Baktryjsko-Margiańskiego Kompleksu Archeologicznego.

Bilalama z Esznunny miał pokonać w czasie swego panowania wojska Anszanu, Elamu i Szimaszki. Było to jednak przejściowe niepowodzenie, które nie zachwiało mocną pozycją władców z Suzy. Na dłuższy czas zdominowali oni scenę polityczną Azji Zachodniej, starając się nie dopuścić do powstania kolejnego mezopotamskiego imperium, które mogłoby im zagrażać. Wielokrotnie interweniowali w Mezopotamii, zarówno militarnie, jak i za pomocą dyplomacji. I tak, w 1835 r. przed Chr. wojska Elamu pokonały króla Esznunny, Ipik-Adada II. Założycielem dynastii panującej w Larsie był noszący elamickie imię i prawdopodobnie pochodzący z Elamu Kudur-Mabuk, który podbił to ważne miasto. Około 1767 r. przed Chr. Zimrilim z Mari i Hammurabi z Babilonu zawarli traktat wymierzony przeciw królowi Elamu Ṣiwe-palar-huppakowi. Później władcy elamiccy wystąpili jako arbitrzy w sporze pomiędzy Babilonem i Mari o podział kraju Suhum po wycofaniu się stamtąd Esznunny. Cały czas brali aktywny udział w kształtowaniu politycznego oblicza obszarów Zagrosu i terenów położonych na zachód od Tygrysu. Pomiędzy Suzą i Mari istniał regularny handel, którego przedmiotem była cyna. W latach 1765-1763 przed Chr. nastąpił kolejny atak elamickich armii na Mezopotamię. Gotowały się one do podporządkowania sobie zarówno Dolnej, jak i Górnej Mezopotamii i wystąpiły przeciwko Mari, Esznunnie i Babilonowi. Zajęły Ekallatum, Szubat-Enlil i dolinę Chaburu. Elamici podbili Esznunnę i zwrócili się przeciw Hammurabiemu, który zaczął montować przeciw nim koalicję wraz z Zimrilimem i królem Aleppo. Po kilku klęskach odniesionych na północy i południu Mezopotamii Elamici zostali zmuszeni do odwrotu i powrócili do swojego kraju. Władcy Elamu jednak trzymali w swoim ręku szlak cynowy, a królowie mezopotamscy musieli rychło zawrzeć pokój z tymi groźnymi przeciwnikami.

W położonej na południowy zachód od Isin Larsie amorycki wódz Naplanum, początkowo współpracujący z władcami III dynastii z Ur,  założył na przełomie III i II tys. przed Chr. nową dynastię. Na początku II tysiąclecia przed Chr. Larsa była tylko małym miastem państwem. Powoli wzrastała w cieniu potężniejszego Isin, od którego początkowo mogła być zależna. O panowaniu pierwszych królów amoryckiej dynastii z Larsy niewiele wiadomo. Po Zabaji, czwartym władcy tej dynastii zachowały się nieliczne inskrypcje. Pierwsi władcy byli po prostu amoryckimi wodzami, sprawującymi kontrolę nad Larsą i niektórymi pobliskimi miastami. Władcą, który rozpoczął ekspansję Larsy był Gungunum (1932-1906 przed Chr.), syn Zabaji. Prowadził on kampanie militarne w zachodnim Iranie, w kraju Anszan i Baszime. W 6 roku panowania zajął miasto i port Ur, przejmując je z rąk władców Isin. W 19 roku panowania pokonał armię państwa Malgium. Zdobył Lagasz i przez jakiś czas trzymał w ręku także elamicką Suzę. Kontrolował być może także Nippur. Przyjął tytuł króla Sumeru i Akadu. Po śmierci Gungunuma na tronie Larsy zasiadł jego następca Abisare (1905-1895 przed Chr.), tytułującego się królem Ur i wodzem Amorytów. Abisare powstrzymał ambicje władców Isin, pragnących odzyskać utracone miasta. Prowadził liczne prace budowlane i dbał o system irygacyjny. Jego następcą został Sumuel, rządzący w latach 1894-1866 przed Chr. Pokonał on wojska Kazallu i Kisz oraz podbił Nippur. W czwartym roku swego panowania pokonał wojska Akusum i Kazallu. Rok później pokonał wojska i zdołał utrzymać w swoim ręku Girsu. Kolejny władca Larsy, Nur-Adad (1865-1850 przed Chr.) był prawdopodobnie uzurpatorem. Zajmował się głównie kultem religijnym i inwestycjami budowlanymi, ale zdołał także odzyskać kontrolę nad miastem Maszkan-Szapir. Jego następca, Sin-iddinam (1849-1843 przed Chr.) również zajmował się wznoszeniem budowli, przede wszystkim świątyni E-babbar poświęconej bogu Słońca Szamaszowi. Prowadził szeroko zakrojone działania wojenne przeciw „Górnemu Krajowi” (gdzie wybuchło powstanie), Esznunnie, oraz przeciw miastom Ibrat, Murub i Malgium. Pokonał także władcę miasta Der, Warassę. Zawarł potem przymierze z władcą Esznunny Ibal-pi-elem oraz z królem Uruk, Sin-kaszidem. W czwartym roku swego panowania pokonał wojska Babilonu. Prowadził także prace przy pogłębianiu rzeki Tygrys, służące usprawnieniu systemu irygacyjnego. Odnowił także fortyfikacje miasta Ur. Pod koniec swego panowania zdobył i zniszczył Esznunnę. Po śmierci Sin-iddinama Larsą rządzili w okresie 1842-1835 przed Chr. trzej władcy: Sin-iribam (1842-1841 przed Chr.), Sin-ikiszam (1840-1836 przed Chr.), Sili-Adad (1835 przed Chr.). W krótkich okresach ich panowania prowadzili oni głównie działalność budowlaną i kultową. Sin-ikiszam poniósł klęskę w walce z wojskami króla Babilonu, Sabiuma. Po śmierci słabego Sili-Adada właca Emutbal (państwa położonego na wschód od Tygrysu), Kudur-mabuk uczynił swego syna Waradsina królem Larsy. Panował on w latach 1834-1823 przed Chr. Waradsin i jego ojciec odnawiali świątynie w wielu miastach: Ur, Larsie, Nippur, Zabalam i Maszkan-Szapir. Kudur-mabuk nosił tytuły ojca Emutbal i ojca Amurru, wskazujące na jego rolę jako przywódcy plemiennego. Waradsin pokonał wojska Kazallu i Malgium, ale jego głównym zajęciem było nadzorowanie projektów budowlanych. Następcą Waradisna na tronie Larsy został jego brat Rimsin (1823-1763 przed Chr.). W 1804 r. przed Chr., w czternastym roku swojego panowania, zdołał on zadać klęskę armiom Babilonu, Uruk, Rapikum i Isin, które w koalicji próbowały go pokonać. W skład tego przymierza wchodzili także koczownicy Sutu. W 1794 roku przed Chr. podbił Isin i włączył je do swojego państwa. Larsa osiągnęła za jego panowania szczyt potęgi. Na początku panowania Rimsina jego państwo rozciągało się od Zatoki Perskiej do środkowej Babilonii. Sąsiadowało z Uruk, Isin i Babilonem. Po zwycięstwie w 14 roku panowania zaczął podbijać kolejne miasta: Imgur-Gibil, Zibnatum, Durum i Kisurrę. Odzyskał Nippur, a potem zdobył i zniszczył Uruk. Zagroził władcy Babilonu, który był sprzymierzeńcem Uruk. Larsa była w tym momencie najpotężniejszym państwem południowej Mezopotamii. Mimo to musiała prowadzić walki z Babilonem. Jednak walka o hegemonię między Isin a Larsą skończyła się zdecydowanym zwycięstwem Larsy.

W XIX wieku przed Chr. miastem Uruk rządziła dynastia założona przez Sinkaszida (1865-1833 przed Chr.), Tytułował się nie tylko królem Uruk, ale także królem plemienia Amnanum. Jego żoną została córka króla Babilonu, Sumulaela, wywodzącego się zresztą z tej samej grupy plemiennej. Sinkaszid wspierał się na bliskich kontaktach z Babilonem i na traktacie zawartym z władcami Larsy, Nerebtum i Sabium. Budował pałace i świątynie w Uruk i Durum. Daty panowania jego następców, Sin-iribama i Sin-gamila nie są pewne, tak samo jak daty panowania następnych władców Uruk. Zajmowali się oni administracją i restaurowaniem świątyń. Cały czas utrzymywali dobre stosunki z królami Babilonu. Musieli jednak stawiać czoła zbrojnemu naciskowi ze strony Larsy, co nie zawsze się udawało.

Tymczasem w północnej Mezopotamii zaczęły wyrastać nowe, potężne organizmy polityczne. Na skalistym klifie nad Tygrysem leżało istniejące od III tys. przed Chr. miasto Aszur. Zostało założone w pobliżu ważnej przeprawy przez Tygrys, przy granicy strefy rolnictwa irygacyjnego. Miasto sąsiadowało z nomadami zamieszkującymi pobliski step. Leżało w pobliżu ważnych szlaków handlowych biegnących wzdłuż rzeki Tygrys i przez góry Hamrin i Sindżar. W III tys. przed Chr. Aszur było małym miastem-państwem, podlegającym wpływom kulturowym i politycznym południowej Mezopotamii. Było ono centrum sumeryjskiej kultury na północy. Weszło także w skład imperium III dynastii z Ur. Asyryjska lista królów wymienia 29 królów Aszur, którzy mieli żyć w namiotach. Odnosi się zatem wyraźnie do przodków amoryckiej dynastii, którzy prowadzili koczowniczy tryb życia i byli po prostu plemiennymi wodzami. Lista miała legitymizować władze Szamsziadada I i odnosi się do jego przodków. Był to jednak zabieg propagandowy, a daty panowania poprzedników Szamsziadada są niepewne. Warto podkreślić, że kolejnym centrum urbanizacji w tym regionie północnej Mezopotamii było prastare miasto Niniwa nad Tygrysem, położone na północ od Aszur. Było ono ośrodkiem kultu bogini Isztar. Zaplecze Rolnicze Aszur i Niniwy stanowiły obszary położone pomiędzy Wielkim Zabem a Tygrysem. Był to bogaty, zurbanizowany obszar rolnictwa deszczowego. Obok ludności pochodzenia semickiego zamieszkiwali tu liczni Huryci. Aszur zamieszkiwała ludność używająca języka akadyjskiego. W pobliskim stepie na zachód od miasta zamieszkiwali Amoryci. Od wschodu obszary podległe Aszur sąsiadowały z górami Zagros. Agresywne ludy górskie stwarzały tutaj stałe zagrożenie militarne. Otoczeni wrogimi ludami mieszkańcy Aszur wcześnie wykształcili wojskową mentalność oblężonej twierdzy, która stała się jedną z naczelnych cech ich kultury. O wczesnych władcach Aszur wiadomo niewiele. Królowie od Puzur-Aszura I do Puzur- Aszura II (ok. 1900-1800 przed Chr.) wznieśli w mieście świątynie Aszura, Adada i Isztar oraz mury miejskie. Król Iluszuma władał już terenami położonymi na wschód od Tygrysu. Prowadził zbrojne wyprawy na te obszary i do Sumeru. Ich zasięg obejmował Nippur i Ur. Aszur zaczęło wyrastać na regionalną potęgę. Równie aktywni byli mieszkańcy miasta w dziedzinie gospodarki i dalekosiężnej wymiany. Świadczy o tym znalezisko tekstów staroasyryjskich z Kanesz w Anatolii. Istniała tu faktoria (karum) kupców z Aszur, którzy pozostawili po sobie wiele tekstów. Rozbudowali oni złożoną sieć handlową łączącą ich miasto z Anatolią i położonymi na wschodzie terenami Iranu. Ich aktywność osiągnęła pokaźne rozmiary i zaowocowała powstaniem sieci punktów handlowych w Azji Mniejszej. W jej ramach działali liczni pośrednicy i agenci współpracujący z kupcami z Aszur. Karum w Kanesz było odrębnym osiedlem, położonym poza murami miasta. Było także organizacją uznaną prawnie zarówno przez lokalnych władców Kanesz, jak i królów Aszur. Karum gwarantowało prawomocność transakcji i spełniało funkcje sądownicze, zarówno w sporach pomiędzy kupcami, jak i w konfliktach z miejscową ludnością. Koordynowało także spłacanie podatków lokalnemu władcy. Zarządzało nim generalne zgromadzenie uczestników i rada. W faktorii przebywał na stałe także przedstawiciel miasta Aszur. Kupcy występowali wobec miejscowych oficjalnie i obracali dużymi aktywami. Zajmowali się handlem w celu przechwycenia jak największych zysków, zatem ich działalność była ściśle komercyjna. Zarządzali siecią agentów, wspólników i kontrahentów. Wśród wielu listów z Kanesz zapisanych pismem klinowym na glinianych tabliczkach wyróżniają się dwie kategorie: listy i kontrakty. Kupcy zawierali umowy z kierownikami karawan, powierzając im swoje srebro. Było ono dostarczane przedstawicielom handlowym w Kanesz, którzy dokonywali zakupów żądanych produktów, które następnie były transportowane przez karawany powracające do Aszur. Zachowały się umowy zawierane przez kupców z przedstawicielami handlowymi i te, które zawierali przedstawiciele i kupcy z kierownikami karawan. Liczne są listy pisane przez kupców do ich przedstawicieli i rodzin. Zawierają one cenne informacje o ówczesnych cenach, cłach i podatkach. Za towary płacono srebrem lub uiszczano należności z pomocą kredytu. Kupcy czerpali zyski z korzystnego lokowania srebra i udzielania pożyczek. Srebro działało jak pieniądz kruszcowy, a obracanie nim stało się źródłem profitów. Asyryjscy kupcy nabywali cynę na Wyżynie Irańskiej (mogła ona pochodzić także z Azji Środkowej) i przywozili ją do Anatolii, gdzie w zamian uzyskiwali srebro. Ważnym przedmiotem handlu były tkaniny, produkowane zarówno w Babilonii, jak i w Aszur i eksportowane do Anatolii. Tekstylia wytwarzały rodziny kupców, którzy potem transportowali je karawanami osłów do Azji Mniejszej (wielbłądy nie były jeszcze wówczas wykorzystywane). Karawany łączyły się w większe zespoły i corocznie wyruszały na północ, przekraczając pod drodze góry Taurus. Poruszano się ustalonymi szlakami wytyczonymi pomiędzy stałymi punktami podróży. Aby dotrzeć z Aszur do Kanesz trzeba było przebyć ok.800 kilometrów, często w trudnym terenie, przemierzając rzeki i góry. Taka podróż trwała około 50 dni. Osły w karawanach niosły ładunki do 65 min cyny lub sześć sztuk tkaniny w każdej juce (juki zwisały z obydwu stron zwierzęcia). Jeden osioł niósł zatem ładunek o masie ok. 190 min, czy 90 kilogramów. Źródłem zysków asyryjskich kupców były różnice cen produktów w Aszur i Anatolii. W Aszur za szekel srebra można było kupić 13-16 szekli cyny, a w Azji Mniejszej za tą samą cenę dawano już 6-8 szekli cyny. Tkaniny wytwarzane w Aszur osiągały w Kanesz dużo wyższe ceny, niż w miejscu pochodzenia. Na tkaniny nakładano w Kanesz cło w wysokości 5% wartości, a na cynę 3% wartości towaru. Kupcy płacili też 10% podatku na rzecz organizacji karum. Niekiedy, aby uniknąć uciążliwych podatków, opłat i ceł kupcy po prostu nielegalnie szmuglowali towar. Najintensywniejszy okres asyryjskiego handlu w Anatolii trwał przez około 60 lat. Przewożona w karawanach cyna jest określana w tekstach z Kanesz mianem annakum. Handel prowadziły rodzinne przedsiębiorstwa, na czele których stali starsi członkowie rodów. Młodzi członkowie rodzin byli wysyłani w dalekie handlowe ekspedycje. Asyryjskie faktorie handlowe znajdowały się także w Hattusas, Aliszar i Puruszhandzie.

Na przełomie III i II tys. przed Chr. północna Mezopotamia została zasiedlona przez zachodniosemicką ludność amorycką. Jednak w Mari, Terce i Tuttul nadal mówiono dialektem wschodniosemickim. Jak wynika z tekstów klinowych i obecnej w nich onomastyki, w Aszur nadal dominowała ludność wschodniosemicka. Miastem Aszur rządzili dziedziczni władcy, panujący jako słudzy głównego boga miasta, Aszura. W rządzeniu pomagała mu rada miasta, opiekująca się finansami i handlem. Na jej czele stał urzędnik zwany limmu, pełniący swoją funkcję przez rok. Nazwy lat w Aszur oznaczane były imionami tych urzędników. Władcy Aszur na początku II tys. przed Chr. zajmowali się głównie wspieraniem dalekosiężnego handlu i wspomagali mieszkańców edyktami o anulowaniu długów. Za panowania Iriszuma I (1972-1933 przed Chr.) Aszur stało się kluczowym węzłem szlaków handlowych łączących Babilonię, Elam z Anatolią i Lewantem. Utrzymywało bliskie relacje z Mari i Eblą. Kolejne silne organizmy polityczne powstały nad środkowym Tygrysem i nad Dijalą. Znaczące państwo utworzył w tym rejonie władca znany jako Ila-kabkabu (1846-1832 przed Chr.). Dokładna lokalizacja jego królestwa nie jest jednak pewna. Ila-kabkabu walczył z Jagid-limem z Suprum, z miasta położonego w pobliżu Mari. W tym samym czasie władca Esznunny, Ipik-Adad podporządkował sobie całą dolinę rzeki Dijali. Podbił także miasta Gasur i Arrapha oraz dolinę środkowego Eufratu. Synem Ila-kabkabu był Szamsziadad I, który panował w latach 1832-1776 przed Chr. Został on zmuszony do ucieczki ze swej stolicy Ekallatum przez króla Naramsina z Esznunny. Znalazł azyl w Babilonie, ale kilka lat  później powrócił i udało mu się odzyskać kontrolę nad Ekallatum. W 1808 r. przed Chr. podbił miasto Aszur, pokonując króla Eriszuma II. Pod koniec XIX wieku przed Chr. na kolejną potęgę wyrosło położone nad środkowym Eufratem miasto-państwo Mari. Archeolodzy odkryli w ruinach Mari pozostałości imponującego królewskiego pałacu, a w nim 17 tys. zapisanych pismem klinowym glinianych tabliczek. Stanowiły one archiwum pałacu. Dalsze 2 tysiące odkryto w innych miejscach w tym mieście. Archiwa z Mari zawierają ogromną ilość informacji o Bliskim Wschodzie w środkowej epoce brązu. Horyzont geograficzny zawartych w nich informacji sięga Elamu, Babilonii, Anatolii, Lewantu, a nawet Cypru i Krety. Zawierają one zarówno wiadomości o władcach i polityce, jak i zwykłych ludziach i ich codziennym życiu. Tabliczki z Mari stanowią niezastąpioną, szczegółową kronikę historyczną. Łącząc zawarte w nich wiadomości z tymi, które występują w innych archiwach (z Szuszarry, Tutttul i innych miejsc) i z danymi pochodzącymi ze źródeł archeologicznych badacze mogą rekonstruować dzieje omawianego okresu. Była to epoka rozdrobnienia politycznego i w północnej Mezopotamii oraz w Lewancie istniało około 80 niezależnych państw. Na wschód od Tygrysu istniały m. in.: Nuzi, Szuszarra, Gasur i Arbela. Nad środkowym Tygrysem dominowało Aszur i Ekallatum. Oprócz tego istniały tu miasta-państwa: Nurrugum, Szirgum, Haburatum, Maradam, Burullum. Obszar stepu północnej Mezopotamii został podzielony na dziesiątki małych państewek, takich jak Karana, Andarik i Kattara. Na zachód od nich leżało państwo Apum ze stolicą w Szubat-Enlil. Wśród ważniejszych miast-państw północnej Mezopotamii można wymienić: Harran, Tuttul, Karkemisz, Nihirija, Emar, Usum, Rapikum, Terka. Północna Mezopotamia była nie tylko rozdrobniona politycznie, ale stanowiła etniczną, kulturową i językową mozaikę. Władcy panowali nie tylko nad ludnością osiadłą, ale także nad gromadami koczowników, których nadzorowali specjalnie wyznaczeni urzędnicy królewscy.

W XVIII wieku przed Chr. polityczną arenę północnej Mezopotamii zdominowało państwo Mari. Usytuowane nad środkowym Eufratem łączyło obszar rolnictwa deszczowego z terenami poddanymi intensywnej irygacji. Na jego terytorium mieszkali zarówno osiadli rolnicy, jak i koczowniczy pasterze. Obok królewskiego pałacu i miast funkcjonowały tu luźne struktury plemienne. Pałacowa gospodarka polegała zarówno na kontroli rolnictwa, jak i na czerpaniu korzyści z działalności koczowników. Ważną role odgrywały wędrówki rzemieślników i specjalistów pomiędzy pałacami. Specjaliści byli pożądani i mocno poszukiwanie przez królewskich urzędników. W okresie dominacji Mari trwała walka o hegemonię w Mezopotamii pomiędzy najpotężniejszymi władcami (Jahdun-Limem z Mari, Hammurabim z Babiblonu, czy Szamsziadadem). Wszyscy królowie wykorzystywali oddziały wojskowe złożone z koczowników. Wojny toczono zwykle latem, kiedy drogi i plony na polach były łatwo dostępne. W takich warunkach grupy koczownicze stawały się bardzo potrzebne. Król Jahdun-Lim, Amoryta i syn władcy Mari Jaggid-Lima, rządził miastem-państwem Mari w latach 1832/1805-1791 przed Chr. Panował nad nomadycznym ludem Simalitów i miastami Terka, Tuttul i Hana. W czasie swoich wypraw dotarł do Gór Libanu i Morza Śródziemnego. Podtrzymywał dobre relacje z królestwem Esznunny. Zwasalizował szereg miast północnej Mezopotamii. Zasięg jego władztwa zajmował obszary nad Chaburem i górnym Tygrysem. Opierał się militarnemu naciskowi ze strony Szamsziadada. Około 1810 r. przed Chr. Szamsziadad ustanowił swoją stolicę w Szubat-Enlil w północnej Mezopotamii. Około 1790 r. przed Chr. Szamsziadad podbił miasto Mari, rządzone przez syna Jadun-Lima, Sumu-Jamama. Całe królestwo Mari dostało się pod jego panowanie. Jego państwo stało się wówczas wielkim, północnomezopotamskim imperium. Tytułował się teraz królem Akadu, wybrańcem Enlila i władcą Wszechświata. Był władcą obszarów położonych pomiędzy Tygrysem i Eufratem. Tytułował się także namiestnikiem boga Aszura i królem Ekallatum. Jego imię znalazło się w Asyryjskiej Liście Królów. W 1787 roku Szamsziadad podbił wschodnią część doliny górnego Tygrysu. Zbudował twierdze nad Eufratem, na granicy z syryjskim państwem Jamchad. W tym samym roku poprowadził zwycięską wyprawę przeciw Esznunnie i podbił obszary po Mankisum i Rapikum. W 1783 roku syn Szamsziadada, Jasmahadad został władcą Mari, rządzącym tym miastem z ramienia swego ojca. Zachowały się liczne listy na glinianych tabliczkach dokumentujące jego panowanie. Szamsziadad rezydował w Szubat-Enlil i kierował całym państwem. Jasmahadad rządził w jego imieniu wschodnią częścią północnej Mezopotamii. Jego starszy syn, Iszmedagan rezydował w Ekallatum. Wydaje się, że to Iszmedagan był wyżej postawiony w kolegium władców od swego młodszego brata. Zarówno ojciec, jak i dwaj synowie nosili tytuły królów. Jasmahadad był władcą nieudolnym i ciągle domagał się instrukcji od ojca i brata. Miastami imperium w imieniu królów rządzili namiestnicy i lokalni, zależni królowie. Lokalni władcy, wyeliminowani przez Szamsziadada często szukali schronienia w stolicach innych królestw, w których rządzili ich krewni. Tak było w przypadku Jahdun-Lima, którego Szamsziadad usunął z Mari. Szamsziadad toczył walki z państwem Jamhad ze stolicą w Aleppo. Przeciw temu królestwu sprzymierzył się z Katną. W 1781 r. przed Chr. wojska Jasmahadada z Mari pomogły armii Katny w walce z Jamhadem i uczestniczyły w podboju miast Doliny Bekaa przez władcę tego państwa, Iszi-Addu. Wzięły także udział w działaniach wojennych prowadzonych w oazie Damaszku. Szamsziadad walczył także z Esznunną, choc póxniej sprzymierzył się z tym miastem. W 1781 r. przed Chr. armie Szamsziadada i króla Esznunny Daduszy spustoszyły terytoria pomiędzy Nuzi i Urbilum. Rok później Szamsziadad włączył do swego państwa terytoria nad Małym Zabem i u podnóży gór Zagros. Zaanektował państwo Ahazum z jego stolicą Szuszarrą. W tym samym czasie wojskom Iszmedagana udało się zająć Niniwę. W 1780 r. przed Chr. istnienie królestwa Szamsziadada było zagrożone przez bunt, który wybuchł w Zalmakum, rebelię u podnóża Zagrosu i zablokowanie dostępu do miasta Hit i jego złóż bitumu przez Babilończyków. Zaraza dotknęła w tym samym czasie ludność obszarów nad środkowym Eufratem. Konflikt z Babilonem zakończył się kompromisowym pokojem. Korzystając z kłopotów królestwa Górnej Mezopotamii wojska Jamhadu zaatakowały obszary nad Eufratem. W 1777 roku przed Chr. wojska Szamsziadada wzięły udział w oblężeniu Malgium przez Babilończyków i armię Esznunny. W 1776 roku przed Chr. posłowie Szamsziadada dotarli na wyspę Dilmun, ustanawiając regularne stosunki z krajami Zatoki Perskiej. W tym samym roku władca zainicjował spis poddanych swego królestwa. W najlepszym momencie państwo Szamsziadada sięgało od Eufratu po Zagros. Kiedy w 1775 r. przed Chr. Szamsziadada umierał, pograniczne tereny jego państwa ogarniał już kryzys i niepokoje. Pojawili się powstańcy i uzurpatorzy. W tym czasie powrócił wygnany do Aleppo Zimrilim (1774-1761 przed Chr.), były władca Mari. Na czele swoich wojska, kontyngentów armii Jamhadu i koczowniczych Simalitów odzyskał kontrolę nad miastem Mari. W 1775 zajął Tuttul i oblegał Terkę i inne miasta. Jasmahadada uciekł z Mari  niedługo potem zmarł. Zimrilim w 1774 roku przed Chr. koronował się na króla Mari w Terce. Pokonał wojska Iszmedagana w dolinie Sindżaru, a potem podbił kraj Suhum. Na całym obszarze rozpadającego się imperium Szamsziadada władze przejmowały lokalne dynastie. Iszmedagan kontrolował już tylko Ekallatum i jego bezpośrednie sąsiedztwo. Zimrilim starał się pozyskać tych nowych władców i wodzów koczowniczych plemion. Przejął kontrolę nad Mari, Terką i doliną środkowego Chaburu. W polityce zewnętrznej opierał się na sojusz z syryjskim Jamhadem, któremu oddał liczne miasta nad Eufratem. Sprzymierzył się także z Ibalpielem z Esznunny i pokonał wraz z nim Iszmedagana. Później skonfliktował się z Esznunną w sprawie kontroli nad regionem Suhum. W 1774 r. przed Chr. Zimrilim zainicjował kampanię przeciw władztwu Iszmedagana w północnej Mezopotamii. Zdobył kahat i podporządkował sobie lokalnych władców. Rok później zawarł układ z królem Babilonu Hammurabim. Wszedł w konflikt z Esznunną i wodzami amoryckiej grupy Jaminitów. W 1773 r. przed Chr. pokonał te buntujące się plemiona. Rok później wyruszył na wyprawę przeciwko Szubat-Enlil. W kolejnym roku stłumił następny bunt Jaminitów. W latach 1772-1771 przed Chr. wysyłał liczne poselstwa do najpotężniejszych państw Zachodniej Azji. Dotarły one do Katny, Jamhadu, Babilonu, Esznunny i Hazor w Palestynie. W 17771 roku przed Chr. wybuchła wielka wojna pomiędzy Esznunną i Mari. W tym momencie Iszmedagan przebywał już w Babilonie jako uchodźca. Oddziały Esznunny zajęły Aszur, Ekallatum, Szubat-Enlil i Kattarę. Wojska Zimrilima dotarły do Andarik i stanęły naprzeciw armia Ibalpiela z Esznunny, ale ostatecznie do starcia nie doszło. Sytuację wykorzystał Hammurabi z Babilonu, który zaanektował Rapikum. W 1770 r. przed Chr. Esznunna i Mari podpisały traktat pokojowy. Zimrilim doszedł także do porozumienia z Jaminitami i z lokalnymi władcami Górnej Mezopotamii. W następnych latach Zimrilim starał się stabilizować sytuację w tym regionie. W 1766 r. przed Chr. włączył się w konflikt z Esznunną po stronie nacierającego władcy Elamu. W kolejnym roku Esznunna oblegana przez Babilończyków wpadła w ich ręce. W 1765 r. przed Chr. Zimrilim wybrał się do Jamhadu na czele wojska. Pomógł miejscowemu władcy w tłumieniu buntów i pielgrzymował do świątynia Adada w Aleppo. Dotarł do Ugarit nad Morzem Śródziemnym, gdzie spotkał się z minojskimi kupcami z Krety. W tym samym czasie Elamici rozpoczęli atak na Babilon i natarcie wzdłuż Tygrysu. Elamici i żołnierze z Esznunny zaatakowali także terytorium Mari. Nacierające wojska dotarły aż do Szubat-Enlil. Wielu lokalnych władców przeszło na stronę Elamu. W 1765 r. przed Chr. Zimrilim zdołał zabezpieczyć swoją zwierzchność nad władcami północnej Mezopotamii. W tym samym roku zawarł z Babilonem układ przeciw Elamowi. Do tego sojuszu przyłączył się też Jamhad. W 1764 r. przed Chr. wojska koalicji pokonały Elamitów pod Hiritum w Babilonii. Skutkiem tego zwycięstwa było odzyskanie władzy nad Ekallatum przez Iszmedagana. W północnej Mezopotamii wybuchły walki pomiędzy lokalnymi państewkami, a Iszmedagan ponownie musiał uciekać do Babilonu. W 1763 roku przed Chr. wojska Mari uczestniczyły w obleganiu Larsy przez Hammurabiego. Rok później Zimrilim prowadził walki przeciw władcom północnej Mezopotamii. W 1761 r. przed Chr. rządy Zimrilima zakończyły się podbojem Mari przez wojska Babilonu.

Miasto Babilon istniało już w III tys. przed Chr. Po upadku III dynastii z Ur stało się niezależnym państwem. Miało się ono stać politycznym, religijnym i kulturowym centrum południowej Mezopotamii. Od nazwy tego miasta urobione zostało terytorialne określenie Babilonii, powszechnie używane w czasach klasycznych. Niemal do końca starożytności Babilon zachował swój szczególny status miasta wyjątkowego i podziwianego. Pierwsza dynastia władców rządząca Babilonem była pochodzenia amoryckiego. Nosili amoryckie imiona i zaliczali się do grupy plemiennej Jaminitów. Pierwszym amoryckim władcą Babilonu został Sumulael, podlegający władcy plemiennej konfederacji, Sumuabumowi. Stał się pierwszym władcą tutejszej dynastii. Babilon był wówczas małym miastem-państwem, rządzonym przez plemienną grupę amorycką. Sumulael (1880-1845 przed Chr.) szybko przysposobił się do roli króla Babilonu. Sponsorował lokalne kulty religijne i umacniał pałacową administrację. Zajmował kolejne tereny w północnej części Dolnej Mezopotamii. Stopniowo centralizował swoje państwo. Ufortyfikował Babilon, Kutę i Sippar. Po 1879 r. przed Chr. prowadził kampanie wojskowe przeciwko Kisz i Marad. Uadło mu się podbić Kisz i Kazallu. Utrzymywał dobre relacje z Sinkaszidem z Uruk, któremu dał swoją córkę za żonę. W tych czasach największym zagrożeniem dla Babilonu była ekspansja pobliskiej Larsy. Mimo to Sumulaelowi udało się utrzymać kontrolę nad obszarami od Sippar do Marad. Następcą Sumulaela został jego syn i współrządca Sabium (1844-1831 przed Chr.), który musiał stawić czoła groźnej koalicji Larsy, Uruk i Esznunny. Na jakiś czas uzyskał kontrole nad świętym miastem Nippur. Jego panowanie pamiętano z powodu siedmiu lat epidemii i głodu, które dotknęły jego państwo. Z jego czasów pochodzi pierwsza wzmianka źródłowa o Esagili, świątyni boga Marduka w Babilonie. Syn Sabiuma, Apilsin (1830-1813 przed Chr.) był nie tylko władcą, ale i kapłanem. Rozszerzył terytorium państwa aż o Tygrysu i pracowicie fortyfikował miasta. Jego następca, Sinmuballit (1812-1793 przed Chr) podbił Murum, Marad, Eresz i Nippur. Udało mu się odnieść zwycięstwo nad Larsą. Prowadził walki z Isin i odparł najazd Rimsina z Larsy. Przez cały okres panowania opierał się na sojuszu z Uruk.

Najzdolniejszym i najskuteczniejszym władcą I dynastii babilońskiej miał okazać się syn i następca Sinmuballita, Hammurabi (1792-1750 przed Chr.). Dzięki sprawnie prowadzonej polityce, dyplomacji i działaniom militarnym udało mu się zbudować kolejne w dziejach Mezopotamii imperium, które odegrało wielką rolę w kształtowaniu politycznego i kulturowego oblicza Bliskiego Wschodu. To w dużej mierze dzięki jego działalności miasto Babilon stało się naczelnym ośrodkiem kulturalnym, religijnym i politycznym Azji Zachodniej, który odegrał tak wielka rolę w dalszych dziejach tej części świata. Pierwsze lata jego panowania nie są zbyt dobrze znane. W tym czasie Babilon musiał istnieć jako pomniejsze państwo pomiędzy wielkimi regionalnymi potęgami: państwem Szamsziadada na północy, Esznunną na północnym wschodzie i Larsą na południu. Dolnej Mezopotamii zagrażali także agresywni władcy potężnego Elamu. Władca Babilonu utrzymywał dobre stosunki z Szamsziadadem i jego synami. Zapewne w początku panowania Hammurabi zajmował się głównie sprawa wewnętrznymi swego królestwa. Poza Babilonem panował nad większą częścią Akadu z miastami Kisz, Borsippą, Sippar i Dilbat. Zajmował się głównie inwestycjami budowlanymi i irygacyjnymi. W latach 1787-1786 przed Chr. Hammurabi poprowadził swoje wojsko do trzech wypraw wojennych przeciwko Larsie, docierając do Uruk i Isin. W 1784 r. przed Chr. zajął miasto Malgium położone nad Tygrysem. Podbił także Rapikum. Hammurabni pozostawał wówczas z w sojuszu w Szamsziadadem i pozostawał w opozycji do władcy Esznunny, Daduszy. Szamsziadad podzielił kraj Suhum, zatrzymując sobie północną część, a Babilonowi oddając miasto Hit. W tym okresie Hammurabi był faktycznie wasalem Szamsziadada. W kolejnych latach król Babilonu prowadził pokojową politykę i starał się utrzymywać dobre relacje z rządzonym przez Szamsziadada królestwem Górnej Mezopotamii. W 1777 r. przed Chr. uczestniczył w kampanii przeciwko Malgium. Gościł także w Babilonie poselstwo z Dilmun, które właśnie wracało do domu po wizycie na dworze Szamsziadada w Ekallatum. Sytuacja polityczna zmieniła się diametralnie w 1775 r. przed Chr., wraz ze śmiercią Szamsziadada. Jego syn i następca Iszmedagan nie był w stanie powstrzymać rozpadu swego królestwa, wstrząsanego przez liczne lokalne powstania. W Mari władzę odzyskał Zimrilim. Hammurabi szybko zareagował na rozwijającą się sytuacje, zajmując strategiczną pozycję pomiędzy mezopotamskimi państwami. Sprzymierzył się zarówno z Zimrilimem z Mari, jak i z potężnym Elamem. Z poparcie Hammurabiego i Zimrilima Elamici zajęli Esznunnę. Wykorzystując sprzyjającą sytuację Hammurabi zajął Mankisum i Opis. W 28 oku panowania Hammurabiego Elamici zaatakowali Mezopotamię, posuwając się wzdłuż Tygrysu. Powstała wówczas koalicja państw amoryckich wymierzona przeciw Elamowi, w skład której oprócz królów Mari i Babilonu weszli władcy Jamhadu (Aleppo) i kilku innych państw. Działania wojenne sięgnęły północnej Mezopotamii i doliny Chaburu. Wojska elamickie zostały pokonane i odepchnięte przez armię amoryckiej koalicji. W nazwach rocznych Hammurabiego utrwaliło się wówczas określenie dotyczące „umocnienia fundamentów Sumeru i Akadu”. Po tym zwycięstwie Hammurabi zwrócił się przeciwko Rimsinowi z Larsy. W 1763 r. przed Chr., z pomocą wojsk Mari i Esznunny Hammurabi podbił Larsę, jednocząc tym samym większą część Sumeru i Akadu. Aby zjednoczyć nowo zdobyte tereny kazał wykopać kanał irygacyjny dostarczający wodę do tutejszych miast. W czasie wykopalisk w Ur archeolodzy odnaleźli do, w którym po podboju Larsy zamieszkiwał wysoki oficer babiloński, któremu, jak wynika z listów odkrytego tu archiwum tabliczek klinowych, pożyczek udzielali lokalni kapłani. Na pobitych przez Babilon ziemiach pozostawiono dawną administrację i elity. Wraz z podbojem Larsy Babilon stał się regionalnym mocarstwem. W 38 roku panowania Hammurabi podbił i zniszczył Esznunnę, opanowując część doliny Tygrysu. Potem Hammurabi zwrócił się na północny zachód, wysyłając wojska do Górnej Mezopotamii. Uzyskał wpływ na Atmaruma, władcę Andarik, co wywołało niezadowolenie Zimrilima z Mari. Babilońskie wojska zajęły Mankisum, Malgium i Ekallatum. W 1761 r. przed Chr. wojska Hammurabiego zdobyły i zniszczyły Mari, wraz z tutejszym okazałym pałacem królewskim. Kolejne lata panowania Hammurabiego znaczyły kampanie prowadzone nad Tygrysem i na wschód od niego. Kontrolował miasto Kattara, leżące pomiędzy Tygrysem i Chaburem. Przynajmniej chwilowo sprawował kontrolę nad Aszur i Niniwą w końcu swego panowania. Zasięg jego państwa objął więc wówczas większą część Mezopotamii. Cała Dolna Mezopotamii została zjednoczona pod władzą Babilonu. Hammurabi obok tytułu króla Sumeru i Akadu przyjął tytuł króla czterech stron świata. Stolicą tego potężnego państwa i centrum Dolnej Mezopotamii na następne setki lat stał się Babilon, miasto do niedawna drugorzędne. Cały obszar południowej Mezopotamii miał w przyszłości przyjąć nazwę Babilonii. Wielkim dziełem Hammurbiego było wydanie zbioru praw, znanego dziś jako Kodeks Hammurabiego. Został on spisany na diorytowej steli wystawionej w świątyni Szamasza w Sippar. Został on skomponowany ok. 1755-1750 lat przed Chr. Widać w nim zarówno wpływy prawodawstwa amoryckiego, jak i wcześniejszych, sumeryjskich kodeksów prawnych.

Imperium Hammurabiego nie było trwałe i już po jego śmierci zaczęło się rozpadać. Jego następcy nie zdołali utrzymać jego zdobyczy. Następcą tego wybitnego władcy został jego syn Samsuiluna (1749-1712 przed Chr.). Około 1742 r. przed Chr. rozpoczęła się gwałtowna dezintegracja królestwa Hammurabiego. Nasiliły się problemy ekonomiczne i ekologiczne. Dolną Mezopotamię dotknęła susza, a jej mieszkańcy byli mocno zadłużeni, o czym świadczą liczne królewskie edykty o anulowaniu długów. Uniezależniła się od Babilonu Larsa, gdzie objął władzę Rimsin i Uruk, w którym zapanował niejaki Rimanum. Władzę Rimsina uznało Nippur, Bad-tibirze, Lagasz i Ur. Uzurpatorzy byli wspierani przez Elam. Nasiliła się także migracja ludu Kasytów z gór Zagros do Mezopotamii. Samsuiluna walczył z Kasytami i miał pokonać ich inwazję w 9 roku panowania. W tym samym roku zaatakował zbuntowane Idamaraz, Esznunnę, Uruk i Isin. W 1739 roku przed Chr. udało mu się odzyskać kontrolę nad ważnymi miasta południa: Larsa, Ur, Nippur, Kutalla i Uruk. Mury zbuntowanych miast zostały zburzone. Przez kolejne 3 lata armia Samsuiluny tłumiła kolejne bunty, a wieli wysiłek ekonomiczny związany z tymi kampaniami wojennymi nadwyrężył gospodarkę kraju i pogłębił kryzys. Na południu nastąpił upadek miast i przerwanie wytwarzania źródeł pisanych na około półtora wieku. Wiele miast zostało całkowicie opuszczonych. Zniszczony został w czasie działań wojennych system irygacyjnych, a spora część ludności wyemigrowała na północ, na obszary nadal kontrolowane przez Babilon. W 13 i 14 roku panowania Samsuiluna walczył przeciw zbuntowanym miastom Akadu, usiłując utrzymać jedność państwa. Pokonał Kissurę i Sabum. Kilka lat później odzyskał kontrolę nad miastem Isin. Aby wzmocnić swoją kontrolę nad najważniejszymi miastami: Sippar, Nippur, Isin, Samsuiluna utrzymał kontrolę nad północną częścią Dolnej Mezopotamii, ale nie zdołał zatrzymać postępującego kryzysu ekonomicznego. W 1731 r. przed Chr. musiał stłumić bunt w dolinie Dijali i ponownie podbił Esznunnę. Aby umocnić swą kontrolę nad tym regionem wybudował twierdzę w Chafadże, w której zainstalował silny garnizon. Samsuiluna prowadził także kampanie militarne w dolinie Chaburu, gdzie coraz większą kontrolę roztaczał syryjski Jamhad. Te działa wojenne powodowały zniszczenia wielu miast Górnej Mezopotamii. Samsuiluna starał się utrzymać kontrolę nad tym regionem, ale z marnym skutkiem. Dolinę eufratu zdominowali królowie Hany, a na południu Mezopotamii władze objęła I dynastia Kraju Nadmorskiego. Jej pierwszy władca, Ilimailu zdołał zapanować nad Sumerem i podbić Nippur, wyrywając to miasto spod kontroli władcy Babilonu. Dynastia władców o sumeryjskich imionach miała na dłuższy czas utrzymać kontrolę nad ziemiami Sumeru. Kryzys jednak pogłębiał się i kolejne miasta Dolnej Mezopotamii zostały opuszczone. Zniszczenie systemów irygacyjnych było przyczyną wyludnienia południa i przesunięcia się demograficznego centrum na północ Kraju. Mieszkańców cały czas gnębił głód i zadłużenie. Po śmierci Samsuiluny władzę w Babilonie przyjął jego syn Abieszuch (1711-1684 przed Chr.). Zasięg terytorialny jego władzy był mocno ograniczony. Kraj nadal przeżywał kryzys ekonomiczny i migrację Kasytów z Zagorsu i uchodźców ze zrujnowanego południa. Byli to często kapłani i przedstawiciele elit, którzy przynosili ze sobą kultury religijne ze swoich miast. Abieszuch odzyskał kontrolę nad Nippur, które udało mu się ufortyfikować. Zbudował wiele twierdz w południowej części swego państwa, w rejonie Nippur (np. Dur-Abieszuch). Kolejne fortece wznosił nad Tygrysem. Około 1692 r. przed Chr. Abieszuchowi udało się przegrodzić Tygrys tamą, co uznano za wielkie osiągnięcie. Walczył z Elamem i Esznunną i pozostawał w sojuszu z Jamhadem. Kolejny władca, Ammiditana (1683-1647 przed Chr.) zajmował się działalnością budowlaną i wznoszeniem fortyfikacji. Ponawianie edyktów o zniesieniu długów wskazuje na stałe problemy ekonomiczne także w czasach jego panowania. Rozbudowano także fortyfikacje samego Babilonu. W 1672 r. przed Chr. nieznani nieprzyjaciele dysponujący końmi i setkami wojowników napadli na Nippur i złupili świątynię Enlila, zmuszając mieszkańców miasta do ucieczki do pobliskiej twierdzy. W 1648 r. przed Chr. Ammiditana wyprawił się na południe i zaatakował Kraj Nadmorski. Była to już ostatnia interwencja dynastii amoryckiej w tym regionie. Państwo babilońskie ulegało już wówczas ciężkiemu kryzysowi. Następca Ammiditany, Ammisaduka (1646-1626 przed Chr.) musiał się mierzyć z utratą kontroli nad środkowym Eufratem i doliną Dijali. Ten ostatni region zajęli bowiem Kasyci. Ammisaduka zajmował się głównie kultami religijnymi. Budował także kolejne twierdze. Kraj dotykały liczne, niszczące najazdy ościennych ludów, które stanowiły zagrożenie dla miast. Mieszkańców miast dotykał głód. Na katastrofalną sytuację wskazują np. liczne pochówki dzieci odkryte w obrębie jednego z zamożnych domów z Sippar. Z czasów Ammisaduki pochodzą ważne dla chronologii mezeopotamskiej dokumenty klinowe, znane jako Tabliczki Wenus. Zawierają one odnoszące się do nazw rocznych z czasów panowania Ammisaduki zapisy wschodów i zachodów planety Wenus na widnokręgu. Dzięki temu mogą być precyzyjnie datowane, ponieważ określona sekwencja wschodów i zachodów tej planety powtarza się w odstępach 60-letnich. Ostatnim królem I dynastii babilońskiej był Samsuditana (1625-1595 przed Chr.), za czasów którego proces rozpadu państwa był już mocno zaawansowany. Król nie był już w stanie mu przeciwdziałać i ograniczał się przeważnie do czynności o charakterze religijnym. Królestwo topniało i pod koniec jego panowania jego obszar ograniczał się głównie do okolic Babilonu i Sippar. Być może w upadku Babilonu odegrał jakąś rolę władca dynastii Kraju Nadmorskiego, Gulkiszar, który przypisał sobie zwycięstwo nad wojskami Samsuditany. Jakąś role odegrał też bunt najemnych wojsk i kolejny najazd Elamitów. Ostateczny cios nadszedł jednak z północy. W 1595 r. przed Chr. hetycki władca z Anatolii, Mursilis I prowadził kampanie przeciw amoryckiemu Jamhadowi  Syrii. Wyruszył ze swymi wojskami w dół Eufratu i dotarł aż do Babilonu. Miasto zostało zdobyte i złupione, a dynastia amorycką straciła władzę. Hertyci uprowadzili nie tylko wielu jeńców, ale także posąg głównego bóstwa Babilonu, Marduka. Na ponad 100 lat nastał w Babilonie okres ciemny, pozbawiony źródeł pisanych. Nadal jednak trwało państwo rządzone przez dynastię Kraju Nadmorskiego na południu. Przez ponad wiek miało się ono utrzymać na tym obszarze. Jego historię odtwarza się na podstawie zachowanych tekstów z archiwów pałacowych i administracyjnych. Stolica Kraju Nadmorskiego, zwana Urukug, istniała gdzieś nad dolnym Eufratem, choć badacze jeszcze nie są w stanie dokładniej ją zlokalizować. Władcy nosili imiona sumeryjskie, nawiązujące do nadal żywego sumeryjskiego dziedzictwa tej części Kraju. Dwór królów Kraju Nadmorskiego był miejsce pracy skrybów i pielęgnowania tradycji piśmiennictwa. Czczono tu głównie bóstwa sumeryjskiego panteonu z Nippur. Tutejsi władcy nawiązali dobre stosunki z Elamem. Dbali o utrzymanie sieci irygacyjnej i dalekosiężnych relacji handlowych (np. z Lewantem) poprzez szlak wiodący wzdłuż Eufratu. Handlowali z Kasytami i utrzymywali szerokie relacje dyplomatyczne z innymi krajami. Państwo dynastii Kraju Nadmorskiego rozciągało się od północnej Babilonii po Zatokę Perską. Był to organizm stosunkowo scentralizowany, a naczelną role administracyjną i gospodarczą spełniał pałac królewski. Podstawą jego ekonomiki było rolnictwo i dalekosiężny handel. W czasach ostatniego władcy dynastii nadmorskiej, Eagamila, państwo to uzyskało kontrolę nad Dilmun i stało się ważnym partnerem w handlu morskim na wodach Zatoki Perskiej. W ciągu dwóch wypraw wojennych kasyccy władcy Babilonii, Ulamburiasz i Agum III podbili cały Kraj Nadmorski i zmusili Eagamila do ucieczki do Elamu. Stało się to około 1475 r. przed Chr. W czasie, kiedy stopniowo upadało królestwo Hammurabiego, na północy Mezopotamii następowały migracje i zmiany mapy etnicznej. Huryci zajęli większą część północnej Mezopotamii, wypierając ludność semicką do kilku enklaw (środkowy Eufrat, Aszur). Przekroczyli Eufrat i zajęli obszary środkowej Syrii aż po rzekę Orontes. Z gór Zagros przybywali Kasyci, którzy zasiedlali dolinę Dijali i Babilonię. Mieli oni w przyszłości stać się protoplastami dynastii, która zapanowała w Babilonie.

Okres środkowej epoki brązu wiązał się z istotnymi zmianami osadniczymi, gospodarczymi, kulturowymi i religijnymi w Mezopotamii. Kryzys osadnictwa, zmiany klimatyczne i migracje na przełomie III i II tys. przed Chr. przyspieszyły zmiany. W Dolnej Mezopotamii spadła liczba największych miast i pojawiło się więcej mniejszych osad. Zaludnienie tego obszaru spadało. Wiele starych sumeryjskich miast, takich jak Kisz, Umma, czy Lagasz podupadło i znacznie się wyludniło. Nadal jednak miasta były podstawowymi ośrodkami administracyjnymi i gospodarczymi, do których przynależeli także mieszkańcy obszarów wiejskich. Rolnictwo zostało dotknięte postępującym zasoleniem gruntów uprawnych w południowej Mezopotamii. Aby zapobiec zauważalnemu zmniejszaniu się plonów zaczęto praktykować dwukrotny, letni i zimowy zbiór zbóż oraz uprawę roślin wymagających większego nakładu pracy i specjalistycznej wiedzy (palma daktylowa, czosnek, cebula, rośliny strączkowe). Rozwinęło się urynkowione rolnictwo, często korzystające z pracy najemnych robotników. Pojawili się przedsiębiorcy rolni, produkujący żywność na własny rachunek. Kolejna przestrzeń dla sektora prywatnego pojawiła się w dziedzinie handlu. Zdominowali go niezależni od władz kupcy, handlujący na własny rachunek Opanowali oni handel wewnętrzny i dalekosiężny. Działali oni np. w ramach organizowanego przez świątynię Nanny z Ur handlu tego miasta z Dilmun i innymi kontrahentami z obszaru zatoki Perskiej. Obracano tu tekstyliami, srebrem i miedzią z kraju Magan. Kupcy angażujący się w handel morski dorabiali się znacznych fortun. Mieszkańcy Dilmun zmonopolizowali handel z Mezopotamią. Nawiązali bezpośrednie kontakty z miastem Mari położonym nad górnym Eufratem. W tekstach akadyjskich pojawił się termin Alik Tilmun, oznaczający grupy kupców prowadzących wymianę handlową z Dilmun. Pojawili się tacy potentaci, jak działający w XVIII w. przed Chr. w Ur Ea-Nasir, organizujący handlowe ekspedycje do Dilmun, przy wykorzystaniu kapitałów swoich wspólników. Wpłacali oni swoje udziały w srebrze Ea-Nasirowi, spodziewając się później zysków z udanej wyprawy. Kupiec z Ur za mezopotamskie produkty i srebro sprowadzał z Dilmun miedź, przyprawy i drogie kamienie. Partnerami Ea-Nasira w interesach byli władcy i świątynie. To do niego został skierowany słynny, zapisany na glinianej tabliczce list ze skargą na jakość dostarczonej miedzi, nazywany czasem najstarszą reklamacją w historii. . Ea-Nasir posiadał też swoich przedstawicieli handlowych w Dilmun. Kiedy około 1900-1700 lat przed Chr. upadła cywilizacja Doliny Indusu, statki z towarami z tego regionu przestały docierać do Zatoki Perskiej i Mezopotamii. Handel morski zdążył się w tym czasie stać całkowicie prywatnym przedsięwzięciem, w którym rola świątyni i pałacu była marginalna. Zdecentralizowany system handlu dostarczał krajowi potrzebnych towarów, a państwu dochodów w postaci podatków. Pojawiły się lokalne rynki i rynkowa wymiana, której rola w gospodarce rosła. Ceny były kształtowane przez podaż i popyt, choć władze nadal podejmowały próby ich regulowania. Ur stało się centrum handlu z Dilmun i krajami Zatoki Perskiej, Aszur ośrodkiem dalekosiężnej wymiany z Anatolią, a Mari handlu z Syrią i Lewantem. Esznunna i Der stały się ważnymi punktami na szlaku handlowym prowadzącym do Iranu i Azji Środkowej. Handel cyną podlegał nieco innym prawidłowościom, gdyż była ona w tym czasie surowcem strategicznym, służącym do wyrobu brązu. Karawany wiozące cynę były często napadane lub konfiskowane po drodze. Władcy przekazywali sobie duże ilości cyny w ramach darów dyplomatycznych. Pochodziła ona z daleka, bo aż z Iranu i Azji Środkowej (i być może także z Azji Mniejszej). Handel dalekosiężny musiał sięgać naprawdę daleko, o czym świadczy znalezisko naczynia ceramicznego z Terki zawierającego goździki, które musiały zostać sprowadzone z Półwyspu Malajskiego, bądź Moluków. W omawianym okresie uniwersalnym miernikiem wartości i środkiem wymiany w mezopotamskiej gospodarce stało się srebro, spełniające de facto wszystkie funkcję pieniądza. Na lokalnych rynkach takim środkiem wymiany było także zboże. Rozwinął się system pożyczek i lokowania kapitału. Przedsiębiorcy tacy jak znany z tekstów z Ur Dumuzi-Gamil pożyczali srebro ze skarbca miejscowej świątyni, a następnie udzielali pożyczek klientom indywidualnym, w tym rolnikom i rybakom. Finansiści udzielali pożyczek w celu finansowania przedsięwzięć handlowych. Niekiedy były to małe pożyczki w postaci kilku metalowych bransolet. Zastawem bywały domy, sady, pola uprawne, sady niewolnicy, a nawet rodzina dłużnika. Konieczność redukcji ryzyka w handlu morskim i karawanowym  i morskim spowodowała  rozwój instrumentów finansowych takich jak listy kredytowe, weksle i listy z obietnicą płatności. Bezwzględniej, niż dotychczas ściągano wszelkie należności i długi. Pojawił się problem zadłużenia drobnych rolników i niewoli za długi, któremu władcy chcieli zapobiec poprzez ogłaszanie tzw. edyktów sprawiedliwości, znoszących zadłużenie wszystkich mieszkańców państwa. We wczesnej epoce brązu w Mezopotamii pojawiła się tendencja do dziedziczenia stanowisk administracyjnych i rzemieślniczych związanych z funkcjonowaniem świątyń i pałaców. Wiedza i umiejętności w danej dziedzinie były dziedziczone z ojca na syna. Tacy specjaliści pracowali dla pałacu w zamian za nadania ziemi. Pracownicy pałaców i świątyń zaczęli stanowić zamknięte, elitarne grupy, monopolizujące określoną wiedzę i umiejętności. Ziemia nadawana tym specjalistom początkowo tylko na określony czas, stawała się własnością dziedziczoną w rodzinie. Wokół tych nadań rozwijały się prywatne, rodzinne majątki należące do skrybów, administratorów czy żołnierzy. Więcej ziemi niż poprzednim okresie spoczywało w rękach prywatnych właścicieli. W coraz większym stopniu ziemia należała do małych, nuklearnych rodzin, a nie do wielkich rodzin rozszerzonych. Oznaczało to sukcesywne dzielenie rodzinnych majątków między braci, zakładających swoje rodziny i rozdrabnianie gospodarstw rolnych. Upowszechniły się spisywane testamenty i dokumenty dotyczące podziału i sprzedaży ziemi. Coraz bardziej upowszechniała się indywidualna własność ziemska, występująca obok rodzinnej. Zarówno świątynie i pałace jak i prywatni właściciele często wynajmowały swoją ziemię dzierżawcom w zamian za roczną opłatę. Kontrakty tego typu były dość częste i świadczą one o wzroście liczby właścicieli ziemskich. Władze nakładały na nich podatki, a same często korzystały z pracowników najemnych, których zatrudniano do wykonywania różnych publicznych robót, których opłacano żywnością lub srebrem. Wśród negatywnych zjawisk społecznych można wyróżnić ciężką sytuację wdów i sierot oraz wzrost liczby zniewolonych za długi. Wysiłki władców starających się zapobiec tym zjawiskom nie zawsze uwieńczone były sukcesem. Ustalanie cen i edykty uwalniające od długów były rozwiązaniem na krótka metę. Królom zależało na ochronie dłużników, gdyż wielu z nich pracowało na rzecz pałacu. Istniała także kategoria osób, która w zamian za użytkowanie ziemi należącej do pałacu zobowiązana była do pełnienia na jego rzecz rozmaitych posług: służby wojskowej, udziału w robotach publicznych. Był to tzw. system ilkum. Wedle danych zaczerpniętych z Kodeksu Hammurabiego społeczeństwo południowej Mezopotamii dzieliło się na 3 kategorie ludności: awilum – wolnych obywateli miast utrzymujących się samodzielnie i posiadających majątki, muszkenum – ludność o niższym statusie, nie posiadającą własności oraz wardum – niewolników. Pierwsze dwie kategorie mogły zasiadać w ławach miejskich, instytucjach spełniających funkcje sądownicze. Na czele całej społeczności stał, król, którego osoba cieszyła się szczególnie wysokim statusem. Królowie występowali jako pasterze swoich poddanych, troszczący się o podległy im lud. Starali przedstawiać się jako ci, którzy dbają o potrzebujących i bronią najsłabszych warstw ludności. Komponowali kodeksy prawne i przedstawiali się jako strażnicy sprawiedliwości. Pałac w Mari i jego bogate archiwum dają wgląd w życie i działalność władców tej epoki. Pałac był siedzibą królewskiej administracji, którą zajmowali się wyspecjalizowani pisarze (skrybowie). Mniejszymi jednostkami administracyjnymi zarządzano z lokalnych pałaców, podległych królowi i jego namiestnikom. Pałac był też ośrodkiem gospodarki opartej na uprawie roli hodowli zwierząt w żyznych dolinach rzek. Dochody pochodziły ze ściąganych podatków i z plonów z ziem bezpośrednio posiadanych przez pałac. Urzędnicy organizowali wyspecjalizowaną siłę roboczą i starali się zdobywać potrzebne surowce różnymi drogami. Pałace były centrami, w których skupiały się sieci dalekosiężnego handlu, kontaktów i dyplomacji. Królowie utrzymywali stosunki z różnymi, często odległymi państwami. Językiem dyplomacji stał się akadyjski, w którym spisywano dyplomatyczną korespondencję. Pomiędzy stolicami państw wędrowali liczni posłańcy i ambasadorowie, niosąc ze sobą listy i dary. Wymiana darów, dynastyczne małżeństwa i gościnność łączyły amoryckich władców z obszaru pomiędzy Morzem Śródziemnym a Zagrosem. W wyprawach wojennych uczestniczyły liczne oddziały sprzymierzeńców pochodzące nieraz z bardzo dalekich krajów. Potężne armie walczyły pomiędzy sobą tocząc bitwy i prowadząc oblężenia za pomocą wież oblężniczych, taranów i innego sprzętu. Cały obszar Bliskiego Wschodu pokrywała sieć szlaków, po których poruszały się karawany kupców, armie i dyplomaci. Powstanie regionalnych imperiów tej epoki (państwa Szamsziadada i Hammurabiego) wiązało się z konsolidacją tych dużych państw i wzmocnieniem władzy królów. Znaczenie gospodarcze pałacu wzrosło, a królowie starali się poddać prywatny handel swojej kontroli.  Król powoływał swoich sędziów, do których wyroku każdy mógł się odwołać. Władcy zaczęli sprzedawać lub wydzierżawiać funkcje kapłańskie w świątyniach. Żołnierzy, oficerów i weteranów wynagradzano nadaniami ziemi królewskiej na zdobytych terytoriach. Władcy starobabilońscy starali się walczyć z kryzysem rolnictwa spowodowanym sukcesywnym zasalaniem ziem uprawnych. Budowali wielki kanały nawadniające, by zaopatrzyć Dolną Mezopotamie w potrzebną ilość wody i utrzymać tutejsze uprawy. Jednym z wielkich projektów w tym zakresie była budowa kanału nazwanego „Hammurabi jest obfitością Kraju”. Biegł on przez Nippur, Isin, Uruk, Larsę i Ur aż do Eridu i miał zasilać pola stanowiące zaplecze rolnicze tych miast. Tego typu inwestycje nie powstrzymały jednak kryzysu, który najbardziej dotykał marginalnych obszarów Mezopotamii. Cały czas występowało zjawisko emancypowania się wyspecjalizowanych grup ludności (skrybów, kapłanów, kupców, urzędników, właścicieli ziemskich) spod królewskiej kontroli i popadania ludności uboższej w niewolę za długi. O funkcjonowaniu babilońskiego społeczeństwa w tym okresie informuje Kodeks Hammurabiego, zawierający ustępy odnoszące się zarówno do prawa cywilnego, jak i karnego. Wprowadzało zasadę talionu („oko za oko, ząb za ząb”) w miejsce dawniejszych odszkodowań pieniężnych w kodeksach sumeryjskich. Regulowało kwestie własności, transakcji, pożyczek, dzierżawy i inwestycji finansowych. Kodeks ten nie był zbiorem praw normatywnych w dzisiejszym znaczeniu tego słowa, ale zapisem akceptowanej i promowanej przez władcę praktyki w ferowaniu wyroków sądowych. Jego orzeczenia odzwierciedlały sądową praktykę. Wydający go władcy chciał kształtować sądownictwo i normy społeczne. Okres panowania pierwszej dynastii babilońskiej był także czasem istotnych zmian w mezopotamskiej religii. Po zjednoczeniu Dolnej Mezopotamii przez Hammurabiego na znaczeniu straciły lokalne panteony bóstw czczone w poszczególnych miastach. Większe znaczenie miały też czczone szczególnie przez Amorytów bóstwa astralne: Szamasz (Słońce), Isztar (planeta Wenus) i Adad (bóg burzy i piorunów). Szczególną popularność zyskał Szamasz, utożsamiany z pojęciem sprawiedliwości, a także bóstwa północnej Babilonii: Marduk z Babilonu, Nabu z Borsippy i Nergal z Kuty. Stara hierarchia bóstw sumeryjskich na czele z Enlilem z Nippur była już nieaktualna. Naczelnym bóstwem Dolnej Mezopotamii mianowano Marduka, dotychczas lokalnego boga Babilonu, który zyskał na znaczeniu wraz polityczną i militarną przewagą tego miasta oraz podbojami Hammurabiego. Kapłani babilońscy byli w trakcie konstrukcji nowego panteonu i nowej kosmologii z Mardukiem na czele. Proces ten miał jednak potrwać jeszcze setki lat. Jego kulminacyjnym punktem było skomponowanie pod koniec II tys. przed Chr. utworu Enuma elisz, czyli babilońskiego eposu o stworzeniu świata. Najstarsze wersje tego mitu mogą mieć jednak wcześniejszą metrykę. Skończono także z praktyką deifikacji władców. Istotne zmiany przeszła także mezopotamska kultura. Dolna Mezopotamia została zdominowana przez język akadyjski, a sumeryjski ostatecznie wyszedł z codziennego użycia. Akadyjski stał się językiem administracji i literatury, a sumeryjski pozostał środkiem wyrazu religii, rytuału i nauki. Pisarze kształcili się w szkołach (edubba) działających najczęściej przy pałacach i świątyniach. Były one ośrodkami nauki i przekazu literackiej tradycji. W starobabilońskiej szkole w Nippur uczniowie przepisywali sumeryjskie utwory literackie, które dzięki temu dotrwały do naszych czasów. To w szkoła dostosowane pochodzące od Sumerów pismo klinowe do zapisywania języka akadyjskiego i innych języków semickich. Układano kilkujęzyczne, słownikowe listy wyrazów, które miały wspomagać proces nauczania. Skrybowie musieli znać język sumeryjski, by zapoznawać się z literacką spuścizną mezopotamskiej cywilizacji. Skrybowie rozwinęli pisarstwo historiograficzne, początkowo w celu legitymizowania rządów władców. Pisali o poprzednich króla i ich genealogiach. Kopiowali stare inskrypcje i komponowali utwory o tematyce historycznej. Pojawiały się teksty o charakterze religijnym, które jednostki adresowały bezpośrednio do bóstw. Spisywano teksty dotyczące interpretacji snów i omenów, a także wróżb z wątroby zwierząt ofiarnych, które stały się bardzo popularne. Sztuka interpretacji omenów z wątroby stała się jednym z bardziej rozpoznawalnych elementów bliskowschodnich religii, którą poznał potem i zaadaptował świat klasyczny. Rozwijała się medycyna, praktykowana przez lekarzy (asu). Często powiązana była ona z magią i religijnymi praktykami wpływania na duchy. Skrybowie rozwinęli także naukę matematyki i geometrii, korzystając z osiągnięć Sumerów w tym zakresie. Przejęto od nich system sześćdziesiętny i sposoby obliczania powierzchni i objętości. Znane są zachowane na tabliczkach klinowych tabele matematyczne oraz teksty problemowe, czyli zadania szkolne odnoszące się do konkretnych sytuacji. Tabliczki Wenus z czasów króla Ammisaduki są świadectwem prowadzenia wczesnych obserwacji astronomicznych. Z XVIII w. przed Chr. pochodzi najstarsza wersja słynnego akadyjskiego utworu, Eposu o Gilgameszu, zachowana niekompletnie na kilku starobabilońskich tabliczkach. Utwór ten został oparty o wcześniejsze, sumeryjskie opowieści o władcy Uruk, Gilgameszu. Jego wpływ na literaturę w innych językach miał się okazać niebagatelny.

Kolejnym obok Egiptu, Mezopotamii, Iranu i Lewantu ośrodkiem, w którym rozwinęły się cywilizacje zurbanizowane stała się Anatolia, czyli półwysep Azji Mniejszej, stanowiący pomost pomiędzy Azją Zachodnią a Europą i regionem egejskim. Ośrodki miejskie nad górnym Eufratem i w zachodniej Azji Mniejszej istniały już w III tys. przed Chr. Silniejsze światło na sytuację w Anatolii w pierwszej połowie II tysiąclecia przed Chr. rzucają teksty staroasyryjskie z Kanesz i wczesne teksty hetyckie. Dane z tych tekstów, w połączeniu ze źródłami archeologicznymi wskazują, że zasiedlenie Anatolii przez ludność mówiącą językami indoeuropejskimi zaczęła się w 2 poł. III tys. przed Chr. Około 2300 lat przed Chr. w Azji Mniejszej zostały zniszczone liczne miasta i dotychczasowa siec osadnicza. Około 2000 lat przed Chr. w regionie pojawiają się nowe typy ceramiki i innych zabytków, powiązane z regionem egejskim, Kaukazem i wschodnią Europą. Pojawiły się grobowce kurhanowe, analogiczne do znanych ze wschodniej Europy i stepu pontyjskiego. Niektóre pochówki tego typu były bogato wyposażone w przedmioty z metalu. Zjawiska te wskazują na migracje i pojawienie się nowych grup ludności w Anatolii. Na początku środkowej epoki brązu, u progu II tys. przed Chr. nastąpiło odrodzenie miast i integracja nowych grup etnicznych z ludnością miejscową. Nastąpiła asymilacja obcych grup ludności pasterskiej, pochodzącej spoza środowiska zurbanizowanego. Ludy indoeuropejskie (Hetyci, Luwici, Palajczycy) najprawdopodobniej przybywały do Anatolii w kilku kolejnych falach. Pochodzili oni ze wschodnioeuropejskiego i pontyjskiego środowiska kultur kurhanowych (kultura grobów jamowych i inne). Choć rzeczywisty charakter migracji, ewolucji i rozprzestrzeniania się języków indoeuropejskich jest nadal przedmiotem badan i sporów specjalistów, to nie ulega wątpliwości, że ok. 1900 lat przed Chr. Azję Mniejszą zamieszkiwała ludność mówiąca indoeuropejskimi językami: hetyckim (nesyckim), luwickim i palajskim, oraz grupy ludności używające nieindoeuropejskich języków: hatyckiego (protohetyckiego) i huryckiego. Sytuacja taka poświadczona jest przez staroasyryjskie teksty z Kanesz Teksty te mówią o ponad 30 lokalnych miastach-państwach, funkcjonujących w środkowej Anatolii i na Równinie Konya. Wymieniają one m. in.: Kanesz, Urszum, Hahhum, Puruszattum, Wahszuszanę, Wahszaniję, Szalatiwar, Hattusas, Karahnę, Turhumit, Samuhę i Zalpę. Miasta te zostały założone w dolinach rzecznych i równinach pomiędzy łańcuchami górskimi. Kwitły one szczególnie w środkowej Anatolii i w Cylicji oraz na Równinie Konya. W rzeczywistości miast, wokół których skonsolidowała się lokalna ludność mogło być ponad 100. Podstawą ich egzystencji było rolnicze zaplecze znajdujące się dookoła zurbanizowanych centrów. Bogactwa mineralne Anatolii, przede wszystkim rudy metali nadal przyciągały kupców z Syrii i Mezopotamii. W środkowej Anatolii pojawiło się na początku II tysiąclecia lokalne pismo hieroglificzne, a niektóre miasta zaadaptowały do własnych potrzeb przyniesione przez asyryjskich kupców pismo klinowe. Lokalne środowisko polityczne charakteryzowało się gwałtownymi zmianami sojuszy pomiędzy miastami-państwami. Były one niezależne od siebie i różniły się pod względem posiadanych sił militarnych i wpływów politycznych. Każde z nich było zarządzane przez króla zasiadającego w pałacu, który był nie tylko rezydencją władcy, ale także centrum administracji i miejscem magazynowania dóbr. Pozostałości takiego okazałego, bo zajmującego ok. 1 hektara pałacu zostały odkryte przez archeologów w Kanesz. Teksty wspominają o głównych urzędnikach królewskiej administracji: nadzorcach armii, metali, magazynów i rynków. Istniały miasta-państwa potężniejsze od innych, sprawujące lokalną hegemonię. Zaliczały się do nich miasta Kanesz, Wazshuszana i Puruszhattum (Puruszhandy). Władcy miast-państw opiekowali się kupcami asyryjskimi z karum i utrzymywali z nimi prawne i komercyjne relacje. Początkowo hegemonię w środkowej Anatolii sprawował władca Puruszhandy. W kolejnym stuleciu sytuacja polityczna na obszarze Anatolii zaczęła się gwałtownie zmieniać. Datowany na ok. 1775 rok przed Chr. list Anum-kirbi, władcy miasta Mama do Warszamy, króla Kanesz dotyczy sporów między sojusznikami, którzy oskarżali się wzajemnie o rabunki dokonywane przez poddanych na terytoriach tych dwóch miast. List opisuje liczne konflikty, oblężenia i zaostrzające się relacje między miastami. Anum-hirbi pozostawił po sobie stelę w górach Amanus co wskazuje na zasięg jego ambicji politycznych i działań militarnych. Dotychczasowa hierarchia państw załamywała się i najsilniejsze miasta Anatolii dążyły do zagarnięcia słabszych partnerów. Powstawały w ten sposób większe państwa, zarządzające licznymi miastami. Proces ten nasilił się w XVIII wieku przed Chr. W tym stuleciu na politycznej scenie środkowej Anatolii pojawili się władcy Kussary: Pithanas i jego syn Anittas. Pithanas podbił miasto Kanesz. Anittas, który tytułował się królem Nesy (Kanesz) i podporządkował sobie południową część środkowej Anatolii. Zdobył i zniszczył miasto Hattusas. W swoich wyprawach wojennych dotarł do wybrzeży Morza Czarnego i nad rzękę Halys. Zmusił też władców Puruszhandy do oddania ważnych insygniów władzy: żelaznego tronu i berła (w środkowej epoce brązu jedynie bardzo nieliczne, ważne przedmioty o charakterze prestiżowym i ceremonialnym były wyrabiane z żelaza, jak wskazują wyniki badan archeologicznych). Anittas podporządkował sobie środkową i północną Anatolię. Stolicą jego państwa stała się Nesa (Kanesz). Państwo Pithanasa i Anittasa było zaczątkiem państwa hetyckiego, którego władcy uważali tych dwóch królów za swych przodków i poprzedników.

Właściwe początki Starego państwa Hetytów związane są z imionami Huzziji, Labarny I i Hattusilisa I. Ich poprzednicy na tronie Kussary musieli toczyć ciężkie walki z innymi anatolijskimi miastami. Huzzija kontrolował Hattusas, Kanesz, Huramę, Amkuwę i Akmiszę. Labarnas I był postacią na wpół legendarną, a od jego imienia pochodzi używany później tytuł wszystkich władców hetyckich. Jego nastepca, Hattusilis I (1650-1620 przed Chr.) określany jest w tekstach mianem „człowieka z Kussary”. Wskutek podbojów Hattusilisa powstające państwo hetyckie objęło obszar środkowej Anatolii w łuku rzeki Halys, wybrzeże Morza Czarnego z miastem Zalpa, Równinę Konya i północne stoki gór Taurus. Na południowym wschodzie granica królestwa oparła się o górny Eufrat. Hattusilis I przeniósł stolicę swego państwa do przeklętego przez Anittasa miasta Hattusas. Centrum tego państwa było odtąd znane jako „kraj Hatti”. Choć karum w Kanesz przestało istnieć, handel dalekosiężny Anatolii z Syrią i Mezopotamią trwał nadal. W XVII w. przed Chr. powstało też hetyckie pismo klinowe, przejęte od szkół w Syrii lub Babilonii. Władcy anatolijscy i elity pozostawały pod silnym wpływem kultury mezopotamskiej. Z czasów panowania Hattusilisa I mamy informacje zarówno o dalekich ekspedycjach tego władcy, jak i o niszczycielskich najazdach nieprzyjaciół na terytorium hetyckie. Król prowadził walki przeciwko państwu Arzawa na zachodzie i przekroczył góry Taurus, wkraczając do Syrii. Spustoszył dolinę Amuk i zdobył Alalach, miasto-państwo sprzymierzone z Jamhadem. Podbił Urszum w Cylicji i toczył ciężkie walki z Hurytami i Jamhadem w Syrii i nad górnym Eufratem. Oblężenie Urszum zostało dokładnie opisane w jednym z hetyckich tekstów historiograficznych. Następcą Hattusilisa I został Mursilis I (1620-1590 przed Chr.), prawdopodobnie jego wnuk. Kontynuował on działania wojenne w Syrii. Udało mu się pokonać państwo Jamhad i zdobyć Aleppo, które zostało zniszczone, tak samo jak Ebla. Mursilis musiał w tym momencie kontrolować przynajmniej część terytorium Syrii. Wyruszył forsownym marszem wraz ze swoją armią wzdłuż Eufratu na południe i dotarł do Babilonu, który zdobył i splądrował, kładąc kres rządom dynastii amoryckiej. W drodze powrotnej na północ pokonał oddziały huryckie. Jeńców zabranych z Babilonu przesiedlił do Hattusas. Jednak po powrocie do Anatolii został zamordowany przez swego szwagra Hantilisa, który przejął władze w królestwie jako Hantilis I (ok. 1590-1560 przed Chr.). Walczył on bez powodzenia w Syrii i nad Eufratem z rodzącym się właśnie w północnej Mezopotamii huryckim państwem Mitanni. Stracił wszystkie zdobycze swoich poprzedników na południe od gór Taurus. Państwo hetyckie weszło właśnie w okres charakterystycznych dla niego walk o władzę, uzurpacji i mordów politycznych w rodzinie panującej. Niestabilność i słabość centralnej władzy stała się powodem, dla którego aż do późnej epoki brązu władcy hetyccy nie mogli wykorzystać imponującego potencjału swego państwa. Hetyccy królowie stracili kontrolę nad położoną w Cylicji Kizzuwatną. Jeden z następców Hantilisa, Telepinus (ok. 1525-1500 przed Chr.) zawarł układ z władcą Kizzuwatny i zdołał odzyskać kontrole nad tzw. Dolnym Krajem (obszary na południe od rzeki Halys). W swoim edykcie ogłosił zasady następstwa tronu, opierając się na arystokratycznej radzie zwanej pankus. Rządzący w końcu XV w. przed Chr. Hantilis II musiał się mierzyć z najazdem agresywnego plemienia Kasków z północy. Kaskowie zajęli wybrzeże Morza Czarnego i Góry Pontyjskie. Zagrażali też centrum państwa, o czym świadczy fortyfikowanie przez Hantilisa Hattusas i innych miast królestwa. Dopiero w XIV wieku przed Chr. państwo hetyckie odzyskało swoją siłę i stabilność, stając się jednym z najważniejszych imperiów Bliskiego Wschodu w późnej epoce brązu.

Odkryte przez archeologów miasta anatolijskie z środkowej epoki brązu ujawniły ślady imponującej architektury pałacowej i fortyfikacji. Znane są one m. in. z Alişar, Beycesultan, Acemhöyük i Kanesz. Władcy miast-państw otaczali swe siedziby murami kazamatowymi. Konstrukcję tego typu przejęli i stosowali później Hetyci, tak samo jak tunele, umożliwiające obrońcom miasta dokonywanie niespodziewanych wypadów na oblegających. Mieszkańcy centralnej Anatolii używali w tych czasach ceramiki zdobionej geometrycznymi malunkami, znanej pod nazwą ceramiki kapadockiej. Wytwarzano ją na kole garncarskim. Używano pieczęci cylindrycznych, których reliefowe zdobienie wskazuje na wpływy mezopotamskie i syryjskie, a także lokalnych pieczęci stemplowych. Użycie przedmiotów z lapis-lazuli i kości słoniowej wskazuje na rozwój handlu dalekosiężnego. W materiale archeologicznym odzwierciedlają się też niektóre fakty polityczne, na co wskazuje np. znalezisko grotu włóczni z inskrypcją Anittasa z Kussary, odkrytego w jednym z budynków w Kanesz. W Hattusas (dziś. Bogazkoy) z okresu Starego państwa Hetytów pochodzi cytadela na skalistym wzgórzu zwana dziś Büyükkale, połączona kamiennymi fortyfikacjami z miastem i karum. W cytadeli mieściła się królewska rezydencja. Państwo hetyckie rozwinęło się na terenach znacznie różniących się geograficznie, klimatycznie i topograficznie od Mezopotamii, Egiptu czy Lewantu. Zdeterminowało to jego charakterystykę gospodarczą i kulturową. Płaskowyż Anatolijski jest górzystym wyniesionym na ponad 1000 m n. p. m. regionem. Miasta i pola uprawne zakładano głownie w dolinach i kotlinach. Góry obfitowały w gęste lasy, dostarczające cennego drewna. W górach znajdowały się też złoża rud metali (miedzi, cyny, złota, srebra, żelaza) i rozmaitych rodzajów skał, które inne państwa Azji Zachodniej musiały importować. Obecność tych cennych zasobów dawała małoazjatyckim władcom znaczną przewagę. Podstawą bytu ludności była uprawa zbóż, winorośli, drzew oliwnych i owocowych na obszarach dolin i nizin, a także transhumacyjne pasterstwo. Stada przemieszczały się w rytmie pór roku pomiędzy górskimi halami i dolinami. W lasach wypasano świnie, a na nizinnych pastwiskach bydło. Problemem gospodarki rolnej był chroniczny niedobór pracowników. Królowie hetyccy starali się go rozwiązać osadzając na ziemi w Anatolii jeńców deportowanych z odległych krajów w czasie prowadzonych przez władców kampanii. W tym krajobrazie pól, pastwisk, lasów i kopalń rozsiane  były, zrazu niewielkie miasta. Niektóre z nich pełniły funkcję religijnych sanktuariów. Świątynie i pałace były ważnymi ośrodkami gospodarczymi w Anatolii. Kontrolowały w dużej części handel i wytwórczość rzemieślniczą. W społeczeństwie anatolijskim środkowej epoki brązu można wyróżnić grupę wolnej ludności miast i wsi, pracowników pracujących dla władcy i pałacu (żołnierzy, pisarzy, administratorów), wynagradzanych nadziałami ziemi. Stosunki społeczne regulował Starohetycki kodeks praw, skomponowany ok. 1650 lat przed Chr. Jest to typowe dzieło prawnicze o kazuistycznej konstrukcji, pozbawione prologu i różniące się od kodeksów mezopotamskich. Jego paragrafy dotyczą relacji rodzinnych i seksualnych, praw własności, nadań ziemskich, prac przymusowych na rzecz króla i kar za przestępstwa. W okresie Starego państwa Hetytów kultura anatolijska podlegała silnym wpływom mezopotamskim i syryjskim. Wraz z przyjęciem pisma klinowego tutejsi skrybowie przyjęli sumero-akadyjską tradycję literacką. Sporządzali tabliczki z listami słów akadyjskich i hetyckich. Przepisywali teksty takie jak Epos o Gilgameszu, czy poemat o Sargonie Wielkim pt. Król walki. Wpływy z południa widać także w architekturze, czy rzeźbie. Oryginalny wkład hetycki stanowi kształt architektoniczny i rozplanowanie cytadeli  Büyükkale w Hattusas. Budowle wznoszone z kamienia i drewna odznaczają się specyficznym rozplanowaniem. Oryginalna jest także anatolijska ceramika. Hetycka kultura stanowiła połączenie elementów indoeuropejskich, protohetyckich i mezopotamsko-syryjskich.

Po przezwyciężeniu kryzysu w pierwszych wiekach II tys. przed Chr. obszar Syrii po okresie zubożenia i depopulacji ogarnęła nowa fala urbanizacji (pod koniec XIX w. przed Chr.). Rozwinęła się i ustabilizowała nowa kultura miejska środkowej epoki brązu. Powróciły otoczone solidnymi murami miasta, stanowiące centra lokalnych państewek. Mury tych miast były dodatkowo chronione przez fosy i umocnione ziemne nasypy (glacis), chroniące przez użyciem machin oblężniczych, które stały się w tej epoce bardzo rozpowszechnione. Poza miastami istniała sieć rolniczych wiosek podległym władcom i ich wzniesionym w miastach pałacom. Były to duże rezydencje, pełniące funkcje administracyjne i gospodarcze. Świątynie były małe i służyły wyłącznie sprawowaniu kultu. Największymi państwami Syrii były: Jamhad ze stolicą w Aleppo (Halab), Katna i Karkemisz. Jamhadowi podlegały miasta takie jak Ebla i Alalah. Innym ważnym ośrodkiem było Ugarit nad morzem Śródziemnym. Były to państwa rządzone przez dynastie amoryckie. W Alalach archeolodzy odkryli pałac króla Jarimlima wraz z jego bogatym archiwum administracyjnym. Kultura Syrii rozwijała się pod silnym wpływem Mezopotamii. Głównym językiem tekstów klinowych produkowanych przez skrybów stał się akadyjski. Kultura materialna i religia na tych obszarach także wykazywały wielkie podobieństwa. Poza tym widoczne są duże różnice pomiędzy kulturą syryjską we wczesnej i środkowej epoce brązu, widoczne w ceramice, rzeźbie, planach miast i domów i w metodach produkcji różnych przedmiotów. W XIX i XX w. przed Chr. Syria była podzielona na liczne małe państewka. Nie odrodziło się już rozległe imperium Ebli. Sytuacja ta zaczęła się zmienia w XVIII w. przed Chr., kiedy to omawiany obszar zdominowały większe organizmy państwowe. Spora część Syrii dostała się pod władzę Jamhadu, który stał się regionalnym mocarstwem. Stało się to za rządów króla Sumuepuha (1810-1780 przed Chr.). Jego syn Jarimlim I (1780-1764 przed Chr.) był już władcą potężnego królestwa, równego rangą Mari, Esznunnie i Babilonowi. Odgrywał ważną rolę na militarnej i politycznej arenie Bliskiego Wschodu. Jamhad był ważnym elementem dyplomatycznych i i handlowych relacji w tym rozległym regionie. Królowie tego państwa stali się hegemonami Syrii, oddziałującymi w dodatku na wydarzenia rozgrywające się w sąsiednich krajach. Wojska Jamhadu uczestniczyły w działaniach wojennych prowadzonych na obszarze Mezopotamii. Królowie Jamhadu zdołali zająć obszary po dorzecze rzeki Chabur i Emar po zdobyciu Mari przez wojska Babilonu. Ich potęga przetrwała około 150 lat. Obok Jamhadu niepodległym państwem pozostawała Katna. Jej władcy sprzymierzyli się z Szamsziadadem, dzięki czemu ten władca mógł przeprowadzić swą wyprawę, podczas której sięgnął Libanu i Morza Śródziemnego. W północnej Syrii leżały miasta-państwa, takie, jak Karkemisz, stanowiące przede wszystkim ośrodki wymiany handlowej, leżące na ważnych szlakach. Leżały one na uboczu politycznej i militarnej walki prowadzonej przez ówczesne mocarstwa, a ich władcy dbali przede wszystkim o dochody z wymiany. Starali się utrzymywać dobre relacje ze wszystkimi państwami. Oprócz nich istnieli jeszcze lokalni władcy, będący głównie wasalami królów Jamhadu. Byli wśród nich królowie Ebli i Alalah. Pod koniec XIX w. przed Chr. życie miejskie w Syrii odrodziło się w pełni. Wróciły duże ufortyfikowane osiedla i zaczęto w dużej ilości produkować teksty klinowe. Centrum państwa Jamhad, Aleppo leżało na przecięciu szlaków handlowych z południa na północ i ze wschodu na zachód. Łączyły one Syrię z Mezopotamią, Anatolią, wybrzeżami Morza Śródziemnego, a także położonymi dalej Iranem i Egiptem. W połączeniu z żyznym zapleczem rolniczym takie położenie stanowiło podstawę dobrobytu miasta i królestwa. W okresie 1800-1600 przed Chr. mieszkańcy Syrii używali masowo produkowanej i skromnie zdobionej ceramiki. Wykopaliska z Ebli wskazują, że nawet lokalne centra rozwijały się pomyślnie, a władcy budowali rozległe pałace i okazałe fortyfikacje. W pomieszczeniach gospodarczych pałaców odbywały się czynności takie jak mielenie zboża, na co wskazują znaleziska żaren. W jednym z pałaców Ebli znaleziono fragmenty reliefów z kości słoniowej w stylu egipskim, co wskazuje na zasięg kontaktów tego miasta. Pałace i świątynie Ebli były wyposażone w posągi i kamienne baseny kultowe. Inne miasta królestwa Jamhadu również posiadały potężne mury obronne, ufortyfikowane wewnętrzne cytadele i niełatwe do zdobycia bramy miejskie. Pojawiły się też charakterystyczne miasta wznoszone na planie okręgu (np. Tell Touqan, Umm el-Marra). W tzw. pałacu Jarimlima z Alalah obok archiwum tabliczek klinowych i sal, których dachy wspierały się na drewnianych filarach, odkryto także pozostałości fresków w stylu minojskim, w których tworzeniu brali zapewne udział artyści z Krety. Obok wpływów mezopotamskich, w gliptyce, freskach i na przedmiotach z kości słoniowej widoczne są ewidentne wpływy egipskie. Lewant był zatem kolebką mocno kosmopolitycznej kultury, czerpiącej zarówno z Egiptu, jak i z Mezopotamii. Z ważnego nadmorskiego stanowiska Ugarit są znane sklepione, kamienne grobowce pochodzące z omawianego okresu i pozostałości domów mieszkalnych. Odkryto tu także minojską i cypryjską ceramikę, świadczącą o kontaktach handlowych mieszkańców tego portowego miasta. W Katnie obok królewskiego pałacu archeolodzy odkryli także rzeźbę sfinksa z dedykacją od egipskiej księżniczki Ity, córki Amenemhata II, władcy XII dynastii (Średnie Państwo). Według tekstów z Mari w południowej Syrii istniało królestwo Apum, którego centrum miał być Damaszek. W jednej z oaz w pobliżu Damaszku archeolodzy odsłonili stanowisko Tell Sakkan z pozostałościami pałacu ozdobionego egiptyzującymi freskami. W wielu miejscach południowej Syrii odkryto liczne groby jamowe i podkurhanowe, w których zmarłych wyposażono w dużą ilość brązowej borni, ozdób i ceramiki. W Jabrud w górach Antylibanu odkryto liczne grobowce dolmenowe ze środkowej epoki brązu. Ważnym ośrodkiem osadnictwa stał się w tym okresie region Hauranu i obszary położone na południowy wschód od Damaszku. Narodziły się tu takie regionalne centra jak Tell Asztara. Bardzo ważnym ośrodkiem pozostało portowe miasto Byblos na wybrzeżu śródziemnomorskim Libanu. Na początku II tys. przed Chr., po okresie przejściowego upadku Byblos znów stało się ważnym ośrodkiem miejskim. Rządziła nim amorycka dynastia, która otoczyła je solidnymi murami obronnymi. Byblos było, tak jak we wczesnej epoce brązu ważnym portem i partnerem handlowym Egiptu. Za czasów XII dynastii (1991-1802 przed Chr.) mieszkańcy miasta odnowili kontakty handlowe z Egiptem. Królowie Byblos używali egipskiego tytułu Haty-a, nadawanego przez faraonów lokalnym władcom, bądź burmistrzom. O mieście wspomina także egipski utwór Historia Sinuheta, pochodzący z czasów XII dynastii. Byblos eksportowało drewno cedrowe, oliwę, wino, wełnę, olej cedrowy i inne produkty drzewne, otrzymując w zamian papirus, liny, tkaniny lniane, liny, oraz zboże. Handlowcy z Byblos utrzymywali kontakty nie tylko z Egiptem, ale także z Syrią, Anatolią, Mezopotamią, Kretą i Cyprem. Do portu docierała nawet minojska ceramika Kamares. Władcy Byblos byli grzebani po śmierci w wielkich, kamiennych sarkofagach, umieszczanych w podziemnych grobowcach wykutych w skale. Na miejscu jednego ze starszych sanktuariów wzniesiono słynną Świątynię Obelisków. Archeolodzy odnaleźli na jej terenie prawie 30 kamiennych obelisków, wzorowanych na egipskich. Na terenie świątyń, jak i w królewskich grobowcach znaleziono wiele cennych przedmiotów, świadczących o bogactwie i wysokim poziomie rzemiosła w Byblos. Wiele z nich było wykonanych z brązu i złota. Z grobowców królewskich pochodzi egipska biżuteria, kamienne, ceramiczne i metalowe naczynia, lusterka, miecze, topory, groty strzał, a także złoty pektorał z motywem sokoła-Horusa. Te wyroby pochodzą z młodszego etapu środkowej epoki brązu, kiedy to współcześni faraonom Średniego Państwa i Hyksosom władcy Byblos przejęli egipskie wierzenia religijne, a miasto stało się ośrodkiem dystrybucji egipskich wyrobów i ich naśladownictw. W czasach, kiedy władzę nad Nilem przejęli Hyksosi mieszkańcy Byblos wytwarzali produkty w stylu egipskim, a kupcy handlowali łujpami zrabowanymi nad Nilem. Utrzymywali kontakty handlowe z leżącym w Delcie Nilu Awaris (Tell el-Dab’a), głównym ośrodkiem władzy Hyksosów. W najlepiej rozwiniętych obszarach Syrii istniała skomplikowana, złożona z miast, miasteczek i wsi sieć osadnicza. Sąsiadowały z nią tereny jedynie sporadycznie zasiedlone. Rozbudowane fortyfikacje i obecność w grobach środkowej epoki brązu dużej ilości brązowej broni wskazują na znaczącą role wojny i działań zbrojnych. Zróżnicowanie wyposażenia grobów wskazuje też na znaczne rozwarstwienie społeczeństwa. Gospodarka opierała się na pasterstwie i rolnictwie. Nacisk na lokalne środowiska powodował znaczną deforestację niektórych obszarów. Ważnym elementem ekonomiki był dalekosiężny handel  i kontakty miedzy odległymi krajami, poświadczone zarówno przez teksty, jak i przez znaleziska archeologiczne. Sięgały one Iranu, Elamu, Cypru, Anatolii, Krety i Egiptu. Teksty z Mari wspominają o obecności dóbr pochodzących z minojskiej Krety, a także o cynie wysłanej do Kraju Kaftor (czyli na Kretę). Tekst z Ugarit wspomina o budowie pałacu dla bogini przez „boga z Kaftor”. Hegemonia dynastii amoryckich w Lewancie ustała na skutek działań wojennych królów hetyckich: Hattusilisa I i Mursilisa I. Kres dominacji Jamhadu położyło zdobycie i zniszczenie Aleppo przez Hetytów. Najeźdźcy  zniszczyli także Eblę, która na zawsze utraciła status ważnego centrum miejskiego, a Syrię ogarnęła nowa fala depopulacji i dezurbanizacji. Na skutek rozpadu tego państwa północną Syrię zajęło huryckie państwo Mittani. Huryci już wcześniej osiedlali się na terenie Syrii.

Nieco później niż w Syrii, kultura miejska odrodziła się na obszarze południowego Lewantu (Palestyny). Na początku środkowej epoki brązu odrodzenie miast było tu stosunkowo wolne i słabo zauważalne, ale później nabrało tempa i rozmachu. Na tym obszarze również osiedlili się Amoryci. Na skutek napływu nowej ludności i odrodzenia się miast powstała kultura kananejska. W pierwszym okresie środkowej epoki brązu (2000-1800/1750 przed Chr.) o zasiedleniu wielu stanowisk świadczy obfity materiał archeologiczny z Megiddo, Ras el-Ain i Tel el-Ajjul. Zmiany następujące w tym okresie dotknęły wszystkich aspektów kultury materialnej Kanaanu: osadnictwa, architektury, ceramiki, metalurgii i pochówków. Ufortyfikowane miasta powstały na równinie nadmorskiej Izraela, na Równinie Szaronu, w Dolinie Jezreel i w Dolinie Jordanu. Najważniejsze z nich to Megiddo, Afek, Kabri, Jokneam, Tel el-Ajjul, Sychem. Wiele z nich było solidnie ufortyfikowanych, a ich mury obronne wykazują podobieństwa do fortyfikacji miast Syrii. Były to solidne kamienne i ceglane mury z fosą i glacis. W obrębie miast zaistniały okazałe budynki publiczne pełniące funkcję pałaców i świątyń. Miasta, forty i wsie koncentrowały się na równinie nadmorskiej i w północnych dolinach Kanaanu. Brak było ich we wnętrzu kraju oraz w Negewie i Transjordanii. Mieszkańcy Kanaanu używali ceramiki wykonywanej na szybkoobrotowym kole garncarskim, ozdabianej dekoracją malowaną. Nawiązuje ona do naczyń z Byblos i  Mezopotamii. Znaleziska ceramiki palestyńskiej znane są z Tell el-Dab’a (Awaris) w Delcie Nilu. W metalurgii brąz niemal całkowicie zastąpił miedź w roli podstawowego surowca. Dzięki informacjom tekstów z Mari wiemy o transportach cyny do palestyńskiego miasta Hasor. Docierała ona do Mari z Iranu i Azji Środkowej a następnie była przewożona drogą lądową aż do Kanaanu. Metalurdzy produkowali nowe typy broni, takie jak ażurowe topory w kształcie kaczego dziobu, topory z wąskim ostrzem, ostrza włóczni i sztylety. Egipskie Teksty złorzeczące i Historia Sinuheta zawierają informacje o relacjach z Kanaanem. Wojska egipskie prowadziły tu niekiedy wyprawy wojenne, a flota egipska pływała wzdłuż wybrzeża kraju na północ. Interwencje egipskie miały na celu ochronę szlaków handlowych lub grabież. Historia Sinuheta opisuje Kanaan jako zasiedlony kraj bogaty w płody rolne, a wśród nich w oliwę z oliwek i wino. Opisuje obecność nomadycznych pasterzy, lecz nie wspomina o miastach. Teksty złorzeczące wyliczają miasta i regiony Kanaanu i południowej Syrii, które Egipcjanie uznali za wrogie. Znajdziemy w nich Akrę, Rehob, Laisz, Hasor i inne. Pochodząca z czasów Senusereta III (XII dynastia) inskrypcja egipskiego urzędnika Hu-Sebecha wspomina o wyprawie wojennej do kraju Retenu, czyli Kanaanu, która sięgnęła aż do Sychem. Zachodniosemicka ludność przenikała z Palestyny do Egiptu, o czym świadczy m. in. malowidło z grobowca w Beni Hassan z czasów Średniego Państwa, przedstawiające koczowników zdążających do Kraju nad Nilem. Egipskie wyroby rzemiosła artystycznego z Tel el-Ajjul, Megiddo, Gezer i innych stanowisk świadczą o ożywionych kontaktach mieszkańców Kanaanu z tym krajem. Kananejskie przedmioty znane są z kolei z Tell el-Dab’a i świadczą one o przenikaniu kananejskich żołnierzy, najemników i osadników na obszar Delty Nilu. Egipcjanie nie sprawowali w tych czasach politycznej kontroli nad Kanaanem, ograniczając się do prowadzenia wypraw handlowych i militarnych. W kolejnej fazie środkowej epoki brązu (ok. 1800/1750-1550 przed Chr.) kultura Kanaanu rozkwitła, osiągając apogeum swojego historycznego rozwoju. W całym południowym Lewancie wyrastały nowe miasta i osady, co świadczy o prosperity gospodarczej i rozwoju demograficznym kraju. Do Palestyny, oprócz Amorytów, zaczęły przybywać grupy ludności huryckiej. Kraj przeżywał fazę żywiołowej urbanizacji i rozwoju osadnictwa. Najważniejszym ośrodkiem stało się Hasor, gdzie ok. 1800 lat przed Chr. powstało tzw. Dolne Miasto. Było to przez długi czas (aż do XIII w. przed Chr. lub nawet do okresu hellenistycznego) największe miasto Kanaanu, któremu podporządkowana była znaczna część kraju. Stanowiło centrum prężnego i bogatego miasta-państwa. Zajmowało powierzchnię ponad 80 hektarów. W Kanaanie rozwinęła się stosunkowo gęsta sieć miejska. Na północy, oprócz Hasor istniały miasta takie jak Dan, Kabri, Akra, Jokneam, Megiddo, Tanak i Bet Szean. Na Równinie Nadmorskie funkcjonowały: Afek, Tel Gerisa, Tel Poran, Tel Nagila, Tel el-Ajjul, Tel Mor i Aszdod. Na terenie Szefeli istniały: Gezer, Tel Batasz, Bet Szemesz, Lakisz i Tell Beit Mirsim. Miasta zadomowiły się również na obszarze Pogórza Judei: Sychem, Tell el Far’ah, Szilo, Tell Sheikh Abu-Zarad, Betel, Gibeon, Jerozolima, Bet Sur, Hebron. W Dolinie Jordanu rozwinęło się Jerycho, na obszarze Negewu Beer Szeba, a w okolicach Gazy Tel Malhata, Tel Masos i Tell el-Far’ah Południowe. W Transjoradanii niewątpliwymi miastami były Amman Sahab i Tell Safut. Wszystkie te osiedla były stosunkowo dużymi, solidnie ufortyfikowanymi miastami. Fortyfikacje miast osiągnęły niespotykany wcześniej poziom zaawansowania technicznego, analogiczny do fortyfikacji miast Syrii. Mury miejskie wznoszono na wysokich, sztucznych wałach, wynoszących całe miasto ponad poziom otaczającego terenu. Sztuczne stoki i umocnione fosy miały bronić murów miejskich przed machinami oblężniczymi. Takie konstrukcje, wymagające dużego nakładu pracy i zgromadzenia wielkiej ilości materiału (ziemi, kamienia) znane sa m. in. z Hasor, Dan, Kabri, Dor, Sychem, Tel Batasz, Aszkelonu, Tel Masos. Fortyfikacje miast wznoszono na geometrycznym planie kwadratu lub prostokąta. Praktyka wznoszenia tak wielkich fortyfikacji narodziła się w Syrii u progu II tys. przed Chr. i stąd została przejęta przez mieszkańców Kanaanu. Przybysze z zachodniej Azji przenieśli ją potem do Egiptu, czego dowodem jest kształt fortyfikacji Awaris w Delcie Nilu. Wejścia do miast strzegły masywne, umocnione bramy złożone z dwóch potężnych wież. Istnienie fortyfikacji jest jednym z dowodów na funkcjonowanie w Palestynie niezależnych miast-państw toczących ze sobą walki i broniących swego stanu posiadania. Niektóre miasta kananejskie były wznoszone na ustalonym z góry, regularnym planie i posiadały brukowane ulice. W miastach istniały wielopomieszczeniowe, bogate domy z wewnętrznymi dziedzińcami. Istniały w nich budowle publiczne (świątynie i pałace), często o monumentalnym charakterze. Niektóre pałace posiadały ściany zdobione kamiennymi ortostatami (płytami, często rzeźbionymi w dolnej części ściany) lub malowidłami (np. w stylu minojskim, tak jak w Kabri). Świątynie były wysokimi, jednopomieszczeniowymi budynkami o grubych ścianach, wznoszonymi na planie prostokąta lub kwadratu. Wygląd miast i ich budowli świadczy o zamożności miejskich społeczeństwa Kanaanu w środkowej epoce brązu. Na ich czele stali władcy i elita kapłanów i wojowników. Oprócz miast rozwinęły się setki małych osiedli wiejskich nie posiadających fortyfikacji. Archeolodzy odkryli także ślady otwartych cmentarzysk i wiele jaskiń służących jako miejsca pochówku zmarłych. Wiele z nich było wykorzystywanych przez lokalne społeczności nomadyczne bytujące obok obszarów zurbanizowanych i rolniczych wiosek. Utrwalił się zwyczaj chowania zmarłych przez wiele pokoleń w tych samych miejscach. Wiele jaskiń stało się miejscem wielokrotnych pochówków osób z tych samych rodzin. Towarzyszyły im bogate dary grobowe, a w jaskiniach zachowały się nawet przedmioty z drewna, skóry i innych surowców organicznych. W miastach podziemne komory grobowe umieszczano często pod podłogami domów. Zmarłe dzieci grzebano często w naczyniach pod podłogami. Podstawą gospodarki pozostawało rolnictwo i hodowla zwierząt, a w okolicy Hasor archeolodzy odkryli pozostałości  systemu irygacyjnego i podziemnych kanałów z omawianego okresu. O znacznym rozwoju wytwórczości pozarolniczej świadczy wysoka jakość naczyń ceramicznych. Ich różnorodne formy były wytwarzane na kole garncarskim. Wiele z nich było ozdabianych malunkami. W Kanaanie rozwinęło się wiele lokalnych ośrodków produkcji ceramiki. Jedna z grup palestyńskich naczyń, nazywana ceramiką Tell el-Yehudiyeh (od stanowiska archeologicznego położonego w Delcie Nilu) znana jest także z Egiptu, wybrzeża Libanu i Cypru. Jej występowanie jest świadectwem szerokich kontaktów Kanaanu ze światem zewnętrznym. Istniała wymiana handlowa pomiędzy Cyprem, Egiptem i Lewantem, poświadczona m. in. przez znaleziska ceramiki. Z Cypru do Palestyny sprowadzano miedź w formie charakterystycznych sztab o kształcie skóry wołu. Z Kanaanu znana jest także ceramika cypryjska i mniej liczna minojska (m. in. z Bet Szemesz). W czasach władzy Hyksosów w Delcie Nilu do Kanaanu napływały liczne przedmioty egipskiej proweniencji, chętnie kopiowane i naśladowane w Palestynie. Metalurdzy nad wytwarzali bron; topory, sztylety, ostrza włóczni. Z Jerycha i Tell el-Far’ah Północnego znane są bogato wyposażone groby wojowników z włóczniami, toporami i brązowymi pasami. Rozwijało się bogate rzemiosło artystyczne, o czym świadczą liczne znaleziska metalowych figurek, rzeźbionych skarabeuszy, pieczęci cylindrycznych, biżuterii, wyrobów z kości i rogu. W środkowej epoce brązu po raz pierwszy na szerszą skale pojawiło się w Kanaanie pismo. Akadyjskie teksty klinowe na glinianych tabliczkach z tego okresu znane są z Hasor, gdzie znaleziono: dokument prawniczy, inskrybowany model wątroby do wróżenia, listę mezopotamskich miar i wag, oraz zachodniosemickie imię nakreślone na powierzchni naczynia. W Hasor musieli zatem działać profesjonalni skrybowie znający język akadyjski i literaturę mezopotamską. Pojedyncze teksty klinowe znaleziono także w Gezer i Hebronie. Powoli zaczęło się także upowszechniać alfabetyczne pismo protosynajskie, wynalezione w Serabit El-Khadim na Synaju ok. 1850-1550 przed Chr.

W czasach Średniego Państwa egipska obecność w Kanaanie była dobrze widoczna, choć Kraj nad nilem nie podporządkował sobie tego obszaru politycznie czy militarnie. Egipcjanie byli zainteresowani głównie lewantyńskimi towarami: miedzią i turkusami z Synaju, drewnem cedrowym z Libanu, winem i oliwą z Kanaanu. Egipskie zabytki znane są ze znalezisk z szeregu miast kananejskich. Najsilniej Egipcjanie obecni byli w Byblos, którego władcy utrzymywali bliskie kontakty zarówno z królami Egiptu, jak i z władcami Mari. Byblos pełniło zatem zapewne funkcję pośrednika w kontaktach między dwoma wielkimi cywilizacjami: egipską i mezopotamską. Egipskie zabytki z okresu XII dynastii znane są także z Ebli. Intensywne kontakty Egiptu z Lewantem zostały na jakiś czas przerwane w XVIII w. przed Chr. Kiedy upadła XII dynastia egipska, a wraz z nią Średnie Państwo, charakter relacji Egiptu i Lewantu zmienił się całkowicie. Zachodniosemicka ludność Lewantu migrowała teraz w dużej liczbie do Egiptu, zwłaszcza do Delty Nilu. Pojawili się tam amoryccy wodzowie plemienni, a grupy ludności kursowały między Egiptem a Kanaanem w sposób niekontrolowany. Obcy wodzowie z Delty i przybysze z Kanaanu, zwani Hyksosami (książętami obcych krain) skorzystali z pogłębiającego się w Egipcie w II okresie przejściowym (1793-1750 przed Chr.) chaosu i zagarnęli władze w Delcie Nilu. W okresie tzw. XIV dynastii Egipt był podzielony na małe państewka, a potem władzę przejęła XV dynastia (tzw. Wielcy Hyksosi), która zawładnęła całym Dolnym Egiptem. Ich państwo było powiązane z kananejskimi miastami-państwami, a przedmioty związane z Hyksosami (dary dyplomatyczne i świadectwa handlu dalekosiężnego) znaleziono na Krecie, w Babilonii, w Hattusas i w Nubii. Opór stawiali im jedynie władcy tebańskiej XVII dynastii z Górnego Egiptu. Stolicą i główną twierdzą Hyksosów w Delcie było Awaris (Tell el-Dab’a), potężnie ufortyfikowane, wielkie osiedle. Kultura państwa Hyksosów była mieszanką motywów egipskich i lewantyńskich. Pokonać i wyprzeć Hyksosów z Egiptu zdołał dopiero w drugiej połowie XVI w. przed Chr. Ahmes, pierwszy władca egipskiej XVIII dynastii. Zakończyło się wówczas kananejskie panowanie w Egipcie. W tym samym czasie nastąpił kres dominacji Amorytów w całym Lewancie, spowodowany działaniami wojennymi władców państwa hetyckiego i szybkim rozrostem huryckiego państwa Mitanni w północnej Mezopotamii i Syrii. W kolejnej epoce Azja Zachodnia miała się stać areną rywalizacji i interakcji nowych mocarstw regionalnych…

CDN.

 

Literatura

C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.

 Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.

C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.

B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.

K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.

R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first three milion years, Oxford, New York, 2007.

J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.

J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.

M. Roaf, Mezopotamia, Wielkie Kultury Świata, Warszawa, 1998

M. Liverani, The Ancient Near East: history, society and economy, London, New York, 2014.

A. Ben-Tor, The Archaeology of Ancient Israel, New Haven, London, 1992.

P. M. M. G. Akkermans, G. M. Schwartz, The Archaeology of Syria: From Complex Hunter-Gatherers to Early Urban Societies (c.16,000-300 BC), Cambridge, 2003.

A. E. Killebrew, M. Laura Steiner (red.), The Oxford Handbook of the Archaeology of the Levant C. 8000-332 BCE, Oxford, 2014.

A. Ziółkowski, Historia Powszechna. Starożytność, Warszawa, 2009.

G. Roux, Mezopotamia, Warszawa, 2008.

M. Liverani, The Ancient Near East: history, society and economy, London, New York, 2014.

P. M. M. G. Akkermans, G. M. Schwartz, The Archaeology of Syria: From Complex Hunter-Gatherers to Early Urban Societies (ca.16000-300 B.C.), Cambridge, 2003.

A. Mazar, Archaeology of the land of the Bible, 10,000-586 B.C.E., New Haven, London, 2009.

A. Sagona, P. Zimansky, Ancient Turkey, London, New York, 2009.

K. Radner, N. Moeller, D. T. Potts (red.), The Oxford History of the Ancient Near East: Volume II: Volume II: From the End of the Third Millennium BC to the Fall of Babylon, Oxford, 2022.

S. Dalley, Myths from Mesopotamia: Creation, the Flood, Gilgamesh, and Others, Oxford, 2009.

Azja Zachodnia (Bliski Wschód), zdjęcie satelitarne

Żyzny Półksiężyc, mapa

Mezopotamia, zdjęcie satelitarne

Południowa Mezopotamia w okresie Isin-Larsa, mapy

Koczownicy amoryccy z Lewantu, malowidło z egipskiego grobowca z Beni Hassan, XII dynastia

Gliniany stożek z inskrypcją amoryckiego króla Larsy, Nuradada

Ruiny starożytnego Isin

Pieczęć cylindryczna króla Bursina z Isin

Pryzma z inskrypcją klinową sławiącą króla Isin Iddin-Dagana

Fragment tabliczki z zapisem Kodeksu Lipitisztara

Lista królów Larsy

Kamienna tabliczka fundacyjna króla Larsy Siniddinama

Figurka fundacyjna króla Larsy Rimsina I

Stela króla Daduszy z Larsy...

... i widoczne na niej przedstawienia

Wykopaliska archeologiczne na terenie starożytnej Larsy (Tell es-Senkereh)

Fragment Kodeksu Praw z Esznunny

Terakotowa plakietka z Larsy przedstawiająca scenę z jednego z mitów o Gilgameszu (zabicie potwora Humbaby przez Gilgamesza i Enkidu)

Plakiety terakotowe z okresu Isin-Larsa z Esznunny

Szkolne tabliczki klinowe z Esznunny

Cegła ze stemplem Ipikadada II, króla Esznunny

Ruiny starożytnej Esznunny (Tell Asmar)

Plakieta terakotowa z Esznunny przedstawiająca cieślę

Pozostałości zikkuratu w Larsie

Stożek fundacyjny Kudur-Mabuka, króla Larsy

Figurka psa z Larsy, okres Isin-larsa

Podstawa pucharu z Larsy, okres Isin-Larsa

Mapa starożytnego Elamu

Krajobraz Suzjany

Południowo-zachodni Iran, zdjęcie ze statku kosmicznego

Lista władców Awanu z dynastii Szimaszki

Stanowisko archeologiczne Suza (Szuszan)

Starożytny Bliski Wschód na początku II tys. przed Chr., mapa

Rzeźba króla Elamu Puzur-Inszuszinaka

Odcisk pieczęci króla Ebarata II

Przedstawienie króla Elamu Ebarata III na pieczęci cylindrycznej

Przedstawienie króla Elamu, Indattu-Inszuszinaka

Odcisk pieczęci staroelamickiej

Brązowa figurka bóstwa z Suzy

Relief skalny z Kurangun z zachodnim Iranie, początek II tys. przed Chr.

Położenie stanowiska archeologicznego Szahdad, mapa

Ruiny starożytnego Ur

Plan dzielnicy mieszkalnej z okresu Isin-Larsa z Ur

Tabliczka z listem do Ea-Nasira z Ur

Plakiety terakotowe z okresu Isin-Larsa ze scenami mitologicznymi

Figurka władcy z okresu Isin-Larsa

Krajobraz południowego Iraku

Relief przedstawiający boginię Isztar, okres isin-Larsa

Inskrypcja wotywna Sinkaszida z Uruk

Ruiny starożytnego Aszur (Qal’at Sherqat)

Widok na ruiny starożytnej Niniwy (Tell Kujundżik)

Relief z Aszur przedstawiający bóstwo, II tys. przed Chr.

Pieczęć króla Aszur, Eriszuma I

Odcisk staroasyryjskiej pieczęci cylindrycznej

Staroasyryjska biżuteria

Ruiny starożytnego Kanesz (Kültepe) i pobliskiego asyryjskiego punktu handlowego (karum) 

Tabliczki klinowe z listami z Kanesz

Szlaki handlowe łączące Mezopotamię i Anatolię

Plan i rekonstrukcja karum w Kanesz

Pozostałości karum w Kanesz

Schemat handlu asyryjsko-anatolijskiego

Pieczęć Szamsziadada I

Zasięg państwa Szamsziadada I

Ruiny starożytnego Ekallatum

Krajobraz doliny środkowego Eufratu

ruiny starożytnego Mari (Tell Hariri)

Plan starożytnego Mari

Rekonstrukcja i plan pałacu w Mari

Rzeźba bogini z pałacu w Mari

Malowidło z pałacu w Mari

Wnętrze pałacu w Mari

Archiwum tabliczek z Mari

Modele wątrób zwierząt ofiarnych z Mari

Tabliczki z archiwum w Mari

Zabytki odkryte przez archeologów w Mari

List króla Mari Zimrilima

Dwór króla Zimrilima, rekonstrukcja

Oblężenie miasta wśrodkowej epoce brązu, rekonstrukcja

Dokument prawny z Sippar z okresu starobabilońskiego

Ruiny starożytnego Babilonu

Starobabiloński model rydwanu

Naczynie ceramiczne z okresu starobabilońskiego

Odciski starobabilońskich pieczęci cylindrycznych

Przemiany polityczne w środkowej epoce brązu w Azji Zachodniej, mapy

Fragment steli króla Babilonu Hammurabiego

Maksymalny zasię podbojów Hammurabiego

Stela z tekstem Kodeksu Hammurabiego

List króla Hammurabiego do namiestnika Larsy

Portret władcy mezopotamskiego z okresu starobabilońskiego

Tabliczka z tekstem dotyczącym króla Babilonu Ammiditany

Jedna z tzw. Tabliczek Wenus z czasów panowania Ammisaduki

Starobabilońskie plakiety terakotowe

Rzeźba tzw. oranta z Larsy

Tabliczki z czasów I dynastii Kraju Nadmorskiego z Tell Khaiber

Plan budynku administracyjnego I dynastii Kraju Nadmorskiego z Tell Khaiber

Szlaki handlowe Azji Zachodniej w środkowej epoce brązu

Rekonstrukcja mezpotamskiego archiwum tekstów klinowych

Plan starożytnego miasta Szaduppum (Tell Harmal)

Starobabilońskie tabliczki matematyczne

Azja Mniejsza, zdjęcie satelitarne

Starożytna Anatolia w środkowej epoce brązu, mapa

Krajobraz środkowej Anatolii

Góry Taurus

Rozmieszczenie jezyków w Anatolii w srodkowej epoce brązu

Anatolijska ceramika ze środkowej epoki brązu

Rekonstrukcja starożytnego Alişar

Stanopwisko archeologiczne Beycesultan

Pozostałosci pałacu z Acemhöyük 

Plan i pozostałości pałacu w Kanesz

Grot włóczni lub sztylet z inskrypcją Anittasa z Kussary

Hetyckie naczynie brązowe

Ceremonialne naczynia anatolijskie w kształcie byków

Waza z Hüseyindede

Król hetycki w otoczeniu żołnierzy, rekonstrukcja

Stare państwo Hetytów, mapa

Starożytne Hattusas, plan

Cytadela Büyükkale w Hattusas

Brama królewska w Hattusas

Hetycka armia i jej jeńcy w marszu, rekonstrukcja

Lewant, fotografia satelitarna

Krajobrazy Syrii

Główne stanowiska archeologiczne środkowej epoki brązu w Lewancie, mapa

Królestwa Jamhadu i Katny pod koniec XVIII w. przed Chr., mapa

Pieczęć Abbana, króla Jamhadu z Alalah

Widok na cytadelę w Aleppo

Pozostałości świątyni ze środkowej epoki brązu z Aleppo

Tabliczka klinowa w kopercie z Aleppo

Przedstawinie głowy syryjskiego bóstwa, środkowa epoka brązu

Ruiny starożytnej Katny (Tell Miszrife)

Rzeźba głowy króla Jarimlima z Alalah

Sfinks z dedykacją egipskiej księżniczki Ity (znaleziony w Katnie), XII dynastia

Stanowisko archeologiczne Alalah (Tell Achtana)

Rekonstrukcja minojskiego malowidła z Alalah

Plan świątyni i pałacu z Alalah

Ceramika ze środkowej epoki brązu z Katny

Świątynia Obelisków z Byblos

Sarkofag królewski z Byblos

Złoty pektorał z Byblos

topór z Byblos

Broń lewantyńska ze środkowej epoki brązu

Rekonstrukcja starożytnego Byblos

Południowy Lewant, zdjęcie ze statku kosmicznego

Krajobrazy południowego Lewantu

Południowy Lewant, mapa fizyczna

Plan Hasor

Ruiny starożytnego Hasor

Pozostałości ze środkowej epoki brązu z Hasor

Stanowisko archeologiczne Megiddo

Brama kananejskiego miasta ze środkowej epoki brązu

Egipskie Teksty złorzeczące

Tabliczka z tekstem klinowym z Hasor

Brązowa rzeźba bóstwa lub łwadcy z Hasor

Wojownicy kananejscy, rekonstrukcja

Kananejska ceramika ze środkowej epoki brązu

Kananejska biżuteria ze środkowej epoki brązu

Skarabeusze z Kanaanu ze środkowej epoki brązu

Zabudowa mieszkalna z Tel el-Ajjul

Rekonstrukcja frresków w stylu minojskim z Tel Kabri

Pochówki z Megiddo ze środkowej epoki brązu

Delta Nilu, zdjęcie satelitarne

Plan stanowiska archeologicznego Tell el-Dab'a (Awaris)

Zapis terminu "Hyksos" w egipskim piśmie hieroglificznym