Późna epoka kamienia i początki społeczności rolniczo-pasterskich w Afryce subsaharyjskiej (10 tys. lat przed Chr.-2000 przed Chr.)

W okresie holocenu społeczności zamieszkujące subsaharyjską Afrykę rozwijały się w oryginalny sposób. We wczesnym holocenie (10000-6000 lat przed Chr.) żyły tu głównie społeczności zbieracko-łowieckie, dobrze przystosowane do życia w tutejszych środowiskach. Około 6000-2000 lat przed Chr., w okresie środkowego holocenu na Saharze pojawili się wędrowni pasterze. Podział chronologiczny pomiędzy środkową a późną epoką kamienia w Afryce nie rysuje się zbyt ostro. Wiele sposobów życia i tradycji z poprzedniej epoki trwało nadal w holocenie. Ciągle rozwijały się tu kultury i przemysły kamienne zapoczątkowane w późnym glacjale. Przemysły kamienne późnej epoki kamienia dotknęło zjawisko systematycznego zmniejszania wielkości narzędzi. Upowszechniły się mikrolity osadzane w oprawach i narzędzia kompozytowe. Niektóre narzędzia mikrolityczne używane były jako groty strzał. Wykańczano je za pomocą starannego retuszu. Użycie łuku i strzał znacznie zwiększyło sprawność łowieckich grup zamieszkujących Afrykę. Podstawą ich gospodarowania było nadal łowiectwo i zbieractwo, tak samo jak w plejstocenie. Społeczności zamieszkujące kontynent stawały się coraz sprawniejsze i coraz bardziej wyspecjalizowane w eksploatacji lokalnych zasobów środowiskowych i wzbogacały swoją kulturę materialną. Rozwój technologii w poszczególnych częściach Afryki wykazywał wiele podobieństw pomimo regionalnych różnic środowiskowych. Grupy ludzkie zamieszkujące Afrykę podlegały wpływom holoceńskich zmian klimatycznych. Były one spowodowane zmianami zasięgu i położenia Międzyzwrotnikowej Strefy Konwergencji (ITCZ). Klimat Afryki zmieniał się od wilgotnego we wczesnym holocenie do suchego w późnym holocenie. Przez cały ten czas trwał proces wysychania Sahary i północnej części Afryki. Sawanny zachodnioafrykańskie stawały refugium dla ludności uchodzącej z coraz bardziej pustynniejącej Sahary. Proces ten nasilił się szczególnie w III tys. przed Chr. Migracje z Sahary do Zachodniej Afryki stały się ważnym czynnikiem wpływającym na życie tutejszych społeczności. Starszy okres holocenu Zachodniej Afryki zdominowany był przez zbieracko-łowieckie społeczności o zróżnicowanej technologii i strategiach eksploatacji środowiska. Były to społeczności wysoce mobilne, często przenoszące się z miejsca na miejsce. Wytwarzały one mikrolityczne narzędzia ze skał kwarcowych i kwarcu, a także większe i cięższe narzędzia makrolityczne. Egzystowały one w tym regionie aż do II i I tys. przed Chr., do początków epoki żelaza, a nawet do I tys. po Chr., współistniejąc ze społecznościami rolniczymi i pasterskimi. Około 8000 lat przed Chr. zachodnioafrykańscy łowcy-zbieracze zaczęli stosować drewniane łodzie-dłubanki do poruszania się po wodzie. Dłubankę z tego okresu odkryli archeolodzy w Dufuna w okolicach jeziora Czad. Użycie nowego typu jednostek pływających usprawniło komunikację, kontakty, wymianę i eksploatację zasobów wodnych. Dla wielu społeczności głównym źródłem pożywienia stały się poławiane w morzu, rzekach i jeziorach ryby. Jeszcze później, bo około 5000 lat przed Chr. łowiecko-zbierackie społeczności zachodnioafrykańskie zaczęły wytwarzać naczynia ceramiczne. Przykłady z tego okresu pochodzą z Konduga w regionie jeziora Czad. Pomysł wyrabiania ceramiki był najprawdopodobniej zapożyczony od społeczności z terenu Sahary. Starsze ślady niezależnego wynalezienia ceramiki pochodzą z Płaskowyżu Bandiagara w Mali sprzed 9400 lat przed Chr. Mimo to ceramiczne naczynia były używane przez zachodnioafrykańskie społeczności późnej epoki kamienia jedynie sporadycznie. W późniejszej fazie holocenu w Zachodniej Afryce zrodziła się gospodarka pasterska, oparta głównie na hodowli bydła i w mniejszym stopniu owiec i kóz. Przejście do gospodarki pasterskiej było pierwszym krokiem prowadzącym od ekonomiki przyswajającej do wytwarzającej. W Afryce zrodził się jeden z najwcześniejszych na Świecie i oryginalnych systemów gospodarki pasterskiej. Pasterze zamieszkujący Saharę pozostawili po sobie malowidła naskalne. Zaczynali oni od gromadzenia w stada i zamykania w zagrodach stad dzikich zwierząt, np. arui grzywiastej (Ammotragus lervia). Była to strategia służąca gromadzeniu zapasów żywności w warunkach fluktuacji klimatycznych holocenu. Stosowali ją już 7000 lat przed Chr. mieszkańcy libijskiej pustyni i gór Tadrart Akakus. Około 5000 lat przed Chr. pasterstwo było już obecne na obszarze środkowej i wschodniej Sahary. Hodowano tu bydło w warunkach coraz gwałtowniejszego osuszania klimatu. Kryzys klimatyczny środkowego holocenu przyczynił się do upowszechnienia tego nowego modelu gospodarki. Migracja pasterzy z pustynniejącej Sahary na południe nasiliła się szczególnie po 2000 lat przed Chr.

Zupełnie inne społeczności zamieszkiwały obszary Afryki Środkowej porośnięte przez wiecznie zielone wilgotne lasy równikowe. Tutejsza szata roślinna, ogromna różnorodność biologiczna i wilgotny, gorący klimat kształtowały odmienne sposoby życia i eksploatacji środowiska przez bytujące tu grupy ludzkie. W późnym plejstocenie i holocenie środkowoafrykańskie lasy równikowe podlegały licznym zmianom środowiskowym, o czym świadczą współczesne badania osadów jeziornych, morskich oraz bagien. Osiągnęły one swój największy zasięg w okresie optimum klimatycznego pomiędzy 6000 a 3000 lat przed Chr., kiedy to warunki charakteryzowały się największą wilgotnością i temperaturą. Poza tym na kształt lasów wpływała działalność zamieszkujących je grup ludzkich. Na obszarze środkowej Afryki we wczesnym holocenie dominowały grupy łowiecko-zbierackie posługujące się narzędziami mikrolitycznymi. Przemysły tego typu, należące do późnej epoki kamienia dominowały w okresie 4000 przed Chr.-200 po Chr. Wytwarzano wówczas narzędzia z kwarcu i kwarcytów. Na obszarze dzisiejszego Zairu, Gabonu, Angoli i Kamrunu rozwijał się we wczesnym holocenie przemysł (kultura) Tshitolo. Związane z nim zabytki znane są zarówno ze stanowisk otwartych jak i jaskiniowych. Około 5000 lat przed Chr. w tej kulturze pojawiły się geometryczne narzędzia mikrolityczne. Twórcy tej kultury polowali na zwierzęta rozpowszechnione w lasach galeriowych i na sawannie. Ze schroniska skalnego Shum Laka w Kamerunie znane są pochówki łowców-zbieraczy sprzed 5000-1000 lat przed Chr. W okresie 5-4 tys. lat przed Chr. w centralnej Afryce rozwijał się przemysł makrolitycznych narzędzi bazaltowych. Ze względu na specyficzne, niesprzyjające warunki w Kotlinie Kongo (wilgotny klimat, kwaśne gleby) zachowało się tu niewiele stanowisk archeologicznych. Badacze spierają się czy autonomiczne grupy łowców-zbieraczy mogły bytować w środku lasu równikowego, czy też trzymały się raczej jego obrzeży, obfitujących w większą ilość jadalnych roślin. Wielu specjalistów wskazuje, że w epoce kamienia małe, mobilne grupy zbieracko-łowieckie mogły z powodzeniem wyżyć w lesie polując, zbierając rośliny, wybierając miód dzikich pszczół i żywiąc się larwami. Nie wiadomo zatem na pewno, kiedy do lasów równikowych przybyli Pigmeje i czy to oni byli pierwotnymi mieszkańcami tych terenów. Wiele kwestii dotyczących pradziejów środkowej Afryki pozostaje nierozwiązanych i wymaga dalszych badan archeologicznych.

We Wschodniej Afryce pod koniec plejstocenu i w holocenie zamieszkiwali mobilni łowcy-zbieracze wykorzystujący tutejsze, mocno zróżnicowane środowiska. Przemierzali tutejsze sawanny, obszary trawiaste, krzaczaste zarośla i górskie lasy tropikalne. Chętnie korzystali z zasobów Wielkiej Doliny Ryftowej oraz jezior (Turkana, Jeziora Wiktorii). Przyciągały ich obszary bogate w zwierzynę łowną oraz drzewa dostarczające owoców i orzechów. Pod koniec plejstocenu także obszar Afryki Wschodniej został dotknięty zmianami klimatu, który stawał się wilgotniejszy i cieplejszy. Powodowało to ekspansję górskich lasów i sawann oraz podniesienie poziomu wody jezior. Grupy zamieszkujące nad Jeziorami Turkana i Eyasi żyły na początku holocenu grupy zajmujące się rybołówstwem i polowaniem na duże zwierzęta. Rybacy zamieszkujący na Jeziorem Turkana wytwarzali narzędzia mikrolityczne z lokalnego i importowanego z obszaru Etiopii obsydianu. Na zachód od formacji Lothagam odkryto pozostałości naczyń ceramicznych sprzed ok. 5960 lat przed Chr. Te nowe adaptacje pojawiły się w warunkach wilgotnego klimatu wczesnego holocenu, częściowo pod wpływem impulsów z Afryki Północnej i doliny środkowego Nilu. Z biegiem czasu łowienie dużych ryb za pomocą harpunów ustąpiło połowom mniejszych gatunków za pomocą sieci. Pojawiły się też grupy ludności polujące na małe zwierzęta w środowiskach leśnych i żywiące się wygrzebywanymi z gruntu bulwami. Należały one do tzw. przemysłu Nachikufan. Na obszarze Wschodniej Afryki wilgotne fazy klimatyczne były przedzielone suchymi wahnięciami (ok. 8,2 tys., 4,5 tys, 4,2 tys., 3,5-2,3 tys. lat temu). 6,5 tys. lat przed Chr. łowcy-zbieracze kultury eburrańskiej powrócili do Kotliny Nakuru w Kenii. Zamieszkiwali stanowiska na granicy lasu i obszarów trawiastych. Żywili się upolowanymi na sawannie zwierzętami i miodem dzikich pszczół. Byli mniej mobilni niż ich przednicy na tym obszarze. Ze względu na niekorzystne osuszenie klimatu około 4000-1300 lat przed Chr. nastąpiła luka w zasiedleniu obszaru Kenii przez przedstawicieli tej kultury. Większe społeczności zamieszkiwały wówczas brzegi Jeziora Turkana i zajmowały się połowem ryb. Około 5500 lat przed Chr. zaczęły one wytwarzać ceramikę. Łowcy-zbieracze wytwarzający narzędzia mikrolityczne z kwarcu zamieszkiwali także brzegi Jeziora Wiktorii. Eksploatowali oni jego zasoby i pozostawili po sobie śmietniska muszlowe, co świadczy o roli skorupiaków w ich diecie. Około 2400 lat przed Chr. mieszkańcy wybrzeży Jeziora Wiktorii zaczęli używać naczyń ceramicznych. Odbywali okresowe wędrówki wokół jeziora i zakładali miejsca połowu ryb oraz półstałe obozowiska. Ryby i skorupiaki były stabilnym źródłem pożywienia dla mniej mobilnych społeczności. W Kenii i Tanzanii żyli łowcy, zbieracze i rybacy używający mikrolitycznych narzędzi. Znaleziska ze stanowiska Lowasera świadczą o zasiedleniu przez nich obszaru nad Jeziorem Turkana w okresie 7500-5800 lat przed Chr. Zaczęli oni także w pewnym momencie używać ceramiki zdobionej motywem falistej linii. Górne poziomy stanowiska Lowasera poświadczają jego zasiedlenie przez używających ceramiki łowców-rybaków w okresie 2500-1900 przed Chr. We wczesnym i środkowym holocenie Wschodnia Afryka była także penetrowana przez mobilne grupy ze środkowej Doliny Nilu i Nubii. Z Tanzanii znana jest także tworzona przez holoceńskich łowców sztuka naskalna w postaci malowideł przedstawiających stylizowane postacie zwierząt i ludzi.

W holocenie w Południowej Afryce rozwijały się prężne społeczności łowiecko-zbierackie. Rozwijały się tu kultury Wilton i Smithfield. Ich charakterystyczną cechą były narzędzia mikrolityczne. Wytwarzano je z hornfelsu, łupków i lydianitu. Zamieszkujące ten obszar społeczności intensywnie wykorzystywały pokarm roślinny. Podstawą pożywienia roślinnego były wykopywane z ziemi bulwy, korzenie i kłącza. Do ich wydobywania używano prostych kijów kopieniaczych. Grupy ludzkie przemieszczały się tu sezonowo w poszukiwaniu zasobów żywności. Na wybrzeżach Południowej Afryki wykorzystywały zasoby morskie, wędrując wzdłuż brzegu. Dieta i tryb życia różniły się w zależności od obszaru, na którym bytowały poszczególne grupy. Ruchy grup ludności w holocenie mogły się  przyczynić do rozprzestrzenienia się kultury wiltońskiej. Pozostawiła ona po sobie bogaty materiał archeologiczny. Jej przedstawiciele chętnie polowali na duże zwierzęta kopytne, a także na mniejsze zwierzęta. Mieszkańcy Afryki Południowej odbywali wędrówki sezonowe determinowane zmianami pór roku: lato spędzali w głębi lądu, a zimę na wybrzeżu. Działo się tak zwłaszcza od ok. 2300 lat przed Chr. do przełomu er. Od ok. 2500 lat przed Chr. mieszkańcy omawianego obszaru coraz mocniej eksploatowali przewidywalne zasoby środowiskowe: bulwy i korzenie, skorupiaki, ryby, żółwie). Na wybrzeżu powstawały obozowiska w schroniskach skalnych i jaskiniach, a obok nich kumulowały się śmietniska muszlowe, stanowiące świadectwo dłuższego bytowania grup ludzkich. Z biegiem czasu niektóre grupy stawały się coraz bardziej osiadłe i ograniczały zasięg wędrówek. Zakiłądane w miejscach takich jak Welgeluk cmentarzyska były nie tylko miejscami spoczynku zmarłych, ale także znakami własności ziemi, należącej do konkretnej grupy. Innym ważnym źródłem pokarmu było zbieractwo roślin. W Zambii panowała kultura Nachikufan IIA (5000-3000 przed Chr.), zastąpiona później  przez kulturę Nachikufan IIB (2000 przed Chr.- przełom er). Tutaj także wytwarzano narzędzia mikrolityczne i wiórowe. Ludzie związani z kulturą Nachikufan polowali na małe ssaki i niewielkie kopytne. Ważną częścią życia i podsystemu światopoglądowego społeczności łowiecko-zbierackich zamieszkujących Afrykę Południową była sztuka naskalna. Była ona związana z wierzeniami szamianistycznymi. Wierzono, że szamani mogą kontrolować zwierzęta, pogodę i choroby oraz kontaktować się z innymi poziomami rzeczywistości. Wiele przedstawień związanych jest także z polowaniami i rytuałami inicjacyjnymi. Początki tej sztuki na obszarze Zimbabwe sięgają co najmniej 4000 lat przed Chr., a na terenie Kraju Przylądkowego są młodsze (ok. 1500 lat przed Chr.). Malowidła naskalne przedstawiające głównie stylizowane i naturalistyczne postacie ludzi i zwierząt były tworzone na powierzchni schronów skalnych i skałek. Występują malowidła jedno- i dwukolorowe. Tworzono je m. in. w masywach górskich Drakensberg i Cederberg. W masywie Karru występują głównie ryty naskalne. Sztuka naskalna wyrażała wierzenia religijne, pogląd na świat i rytuały grup zbieracko-łowieckich, które ją tworzyły. Były one podobne do wierzeń współczesnych grup zbierackich z pustyni Kalahari, które są ich potomkami. Wierzenia te były związane nie tylko z szamanami i szamanizmem, ale także z używaniem substancji halucynogennych i odmiennymi stanami świadomości.

Życie społeczności zbieracko-łowieckich we wczesnym i środkowym holocenie subsaharyjskiej Afryki było stosunkowo stabilne. Dopiero w dwóch ostatnich tysiącleciach przed Chr. nastąpiły na tym obszarze zasadnicze zmiany systemów socjokulturowych związane z nowymi sposobami gospodarowania i kontaktami ze światem zewnętrznym…

CDN.

Literatura

C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.

Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.

B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.

K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.

R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first Three milion years, Oxford, New York, 2007.

J. K. Kozłowski (aut. i red.), J. Chochorowski, P. Kaczanowski, Encyklopedia historyczna Świata : Tom I: Prehistoria, Kraków, 1999.

J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.

P. Lane, P. Mitchell (red.), The Oxford Handbook of African Archaeology, Oxford, 2013.

G. Connah, Forgotten Africa: an introduction to its archaeology, London, New York, 2004.

D. W. Phillipson, African Archaeology, Cambridge, 2005.

L. Barham, P. Mitchell, The First Africans: African Archaeology from the Earliest Toolmakers to Most Recent Foragers, Cambridge, 2008.

Afryka widoczna na globie ziemskim, zdjęcie ze statku kosmicznego

Mapa fizyczna Afryki

Brzeg Jeziora Czad

Jezioro Czad, widok ze statku kosmicznego

Wilgotny las równikowy w Kotlinie kongo

Krajobraz Afryki Wschodniej

Krajobraz Płaskowyżu Karru

Południowe wybrzeże Afryki

Sztuka naskalna z Sahary

Sahara w okresie optimum klimatycznego, przed pustynnieniem

Czółno z Dufuna i jego odnalezienie

Narzędzie bifacjalne z afrykańskiej późnej epoki kamienia

Stanowiska archeologiczne z późnej epoki kamienia w Zachodniej Afryce

Stratygrafia stanowiska archeologicznego Ounjougou na Płaskowyżu Bandiagara

Liczący ponad 9400 lat przed Chr. fragment naczynia ceramicznego z Ounjougou na Płaskowyżu Bandiagara

Bifacjalne groty strzał z Ounjougou na Płaskowyżu Bandiagara

Arui grzywiaste (Ammotragus lervia)

Malowidło naskalne z gór Tadrart Akakus

Narzędzia kamienne z Kotliny Kongo

Pochówek z Shum Laka

Wykopaliska na terenie schroniska skalnego Shum Laka

Jezioro Turkana, zdjęcie satelitarne

Brzeg Jeziora Turkana

Fragmenty ceramiki z okolic formacji Lothagam

Zabytki związane z przemysłem Nachikufan

Narzędzia obsydianowe z Kenii

Plan stanowiska Lowasera

Afryka Południowa, zdjęcie ze statku kosmicznego

Drapacz kultury wiltońskiej

Paciorki kultury wiltońskiej wykonane ze skorup jaj strusich

Południowoafrykańskie narzędzia mikrolityczne

Afrykański łowca z późnej epoki kamienia, rekonstrukcja

Współcześni łowcy-zbieracze na terenie Zimbabwe

Malowidła naskalne z Ngomakurira w Zambii

Malowidła naskalne z RPA