Upadek Starego Państwa wiązał się z ponowną fragmentacją polityczną Egiptu i z rozpadem dotychczasowych struktur władzy. Przestała istnieć wówczas scentralizowana organizacja polityczna z czasów Starego Państwa. Nastąpiła szeroka decentralizacja władzy. Dziedziczni nomarchowie uniezależnili się od centrum i stali się autonomicznymi władcami swoich okręgów. Za czasów VI i VII dynastii doszło do zażartych walk o władze w Egipcie. VIII dynastia sprawowała realną kontrolę już tylko nad samym stołecznym Memfis. Nomarchowie uniezależnili się całkowicie. Na lokalnych potentatów wyrośli władcy Herakleopolis (staroegips. Henen-Nesut) z IX i X dynastii. Kolejnym ważnym ośrodkiem władzy stały się górnoegipskie Teby (staroegips. Waset). Władcy Herakleopolis kontrolowali tereny od Memfis do Lykopolis (staroegips. Zawty), a nomarchowie Teb obszary od Tinis (staroegips. Tjenu) po nilową wyspę Elefantynę. Władztwo Herakleopolis było właściwie sojuszem niezależnych nomarchów.
Choć początek pierwszego okresu przejściowego był czasem niepokojów, kryzysu i walk wewnętrznym, to w późniejszych jego etapach sytuacja Kraju nad Nilem stabilizowała się. Mimo rozbicia politycznego rozkwitło życie miejskie i handel, a także działalność gospodarcza mieszkańców kraju. Był to także okres wojen pomiędzy lokalnymi nomarchami, który doprowadził w końcu do wyłonienia się dwóch rywalizujących organizmów politycznych i ponownego zjednoczenia Egiptu przez jeden z nich. Okres rozbicia politycznego przeżywała także w tym samym czasie sąsiadująca z Egiptem od południa Nubia. Została podzielona na mniejsze państewka znane pod nazwami Yam, Setjau i Irtjet, zarządzane przez „gubernatorów”. Polityczna fragmentacja Egiptu była częścią szerszego zjawiska, które dotknęło północno-wschodnią Afrykę i Azję Zachodnią pod koniec III tys. przed Chr. Jego wyrazem był m. in. upadek imperium III dynastii z Ur i podział Mezopotamii na szereg niezależnych królestw. Zmiany te objęły szerokie obszary od wschodniej części basenu Morza Śródziemnego po wybrzeża Oceanu Indyjskiego. Były one związane ze zmianami przebiegu najważniejszych szlaków handlu dalekosiężnego i wzrostem znaczenia nowych źródeł surowców metalurgicznych (miedzi i cyny). Te przekształcenia spowodowały m. in. wzrost znaczenia gospodarczego Delty Nilu. Jednocześnie wzrastało znaczenie Górnego Egiptu, przez który przechodziło wiele ważnych szlaków, łączących Dolinę Nilu ze źródłami afrykańskich surowców. Sieci szlaków handlu dalekosiężnego funkcjonowały w Egipcie i w jego otoczeniu także w pierwszym okresie przejściowym. Skończyła się jednak kontrola scentralizowanego państwa nad handlem dalekosiężnym, w którym coraz większą rolę zaczęły grać grupy nomadów i organizacje nie związane z państwami. Najważniejszym szlakiem stał się ten, który łączył Nubię ze wschodnią częścią basenu Morza Śródziemnego poprzez Oazę Fajum i zachodnią Deltę Nilu. W zachodniej Delcie wyrosło regionalne centrum wymiany i osadnictwa, Kom el-Hisn Odkryto tu liczne groby wojowników, analogiczne do podobnych grobów z terenu Lewantu z przełomu III i II tys. przed Chr. Pochówki były bogato wyposażone w broń i biżuterię ze złota, srebra, lapis-lazuli i kamieni półszlachetnych. Broń pochodząca z Lewantu została znaleziona także w rejonie Herakleopolis. Samo miasto Herakleopolis było znane jako ośrodek handlu dalekosiężnego i brama dla dóbr przybywających spoza Egiptu. Do Kraju nad Nilem napływały nie tylko pachnidła, ale także miedź z Krety, regionu egejskiego i Cypru. Właśnie w tym okresie rozwinęły się kontakty z obszarem egejskim i Kretą, skąd sprowadzano także tekstylia. Egzotyczne towary docierały też do Górnego Egiptu, o czym zaświadczają inskrypcje wspominające o lapis-lazuli, turkusach, złocie srebrze, mirrze i kadzidle. Kwitła wymiana handlowa pomiędzy Egiptem a Nubią. Władcy Herakleopolis sprowadzali do swego państewka kość słoniową, heban, kadzidło i żywe zwierzęta z głębi Afryki, z Nubii i z Puntu. Do Nubii trafiała żywność i wyroby rzemieślnicze (biżuteria) z Egiptu. Nubia leżała na przecięciu szlaków łączących Egipt z Puntem i wnętrzem Afryki. Nubijscy wojownicy służyli w wojskach egipskich lokalnych władców pierwszego okresu przejściowego. Z rozwijającego się handlu korzystali nie tylko egipscy potentaci, ale także Nubijczycy i mieszkańcy Lewantu.
Scentralizowana organizacja Starego Państwa upadła głównie z powodu niekorzystnych zmian środowiskowych i zakorzenionych w strukturze państwa patologii. Seria niskich wylewów Nilu spowodowała w Egipcie głód, nieurodzaj i rozmaite zaburzenia. Mnożenie fundacji kultowych uszczuplało dochody państwa i powodowało zmniejszanie jego własności ziemskiej. Efektem było uniezależnienie nomarchów i rozpad egipskiego państwa. Ostateczny rozpad nastąpił w czasie długiego panowania Pepiego II, po którym nastąpiły rządy królowej Nitokris i efemerycznej VII dynastii. Wraz z upadkiem scentralizowanej władzy wzrosła rola instytucji stanowiącej centrum logistycznej i ośrodek dalekosiężnej wymiany, zwanej w języku staroegipski hut. Była to instytucja zapewniająca obieg ludzi i towarów w Dolinie Nilu. Takie centra, istniejące już w czasach Starego Państwa funkcjonowały także w pierwszym okresie przejściowym. Teraz lokalni władcy i członkowie ich rodów tworzyli kolejne centra hut i mianowali ich nadzorców. Pojawiły się także osiedla zwane demi (nabrzeże), stanowiące rodzaj refugium, centrum wymiany i osadnictwa. Zastąpiły one potem centa hut i stały się miejscami kluczowymi dla zbierania podatków i składowania uzyskanych w ten sposób zasobów. Rozwinęły się w ten sposób osady, które nie wywodziły się od centrów założonych przez władzę centralną. Z czasem wiele z nich przekształciło się w miasta. Autonomiczna sieć osadnicza oparta o codzienną wymianę towarów i ruch ludności zastąpiła sieć osiedli zakładanych przez władzę centralną. Rozwijały się miasta takie jak Abydos, w których żyła dobrze prosperująca, średnio zamożna ludność. Kolejne kwitnące miasta istniały na Elefantynie, Edfu, Denderze, Oazie Fajum i w zachodniej Delcie Nilu. W zdecentralizowanej Dolinie Nilu w pierwszym okresie przejściowym kwitła gospodarka, handel i wymiana dalekosiężna oraz produkcja pozarolnicza. Wzrosło polityczne i ekonomiczne znaczenie miast. Miasta i ich obywatele często pojawiali się w inskrypcjach. Lokalni władcy zabiegali o poparcie mieszkańców miast i ich oddziałów wojskowych. Wzrosła także rola kultów lokalnych bóstw, które czczone były w poszczególnych miastach i ich sanktuariach. Obywatele miast samodzielnie zarabiali na życie i gromadzili majątek, który byli w stanie przekazać potomkom. Czynili to niezależnie od władców i administracji. Przedstawiciele elity też chwalili się odziedziczonymi dobrami, choć bywali także obdarowywani przez władców. Władcy i urzędnicy chwalili się w inskrypcjach dobrodziejstwami wyświadczanymi swoim rodakom. W niespokojnych czasach głodu i konfliktów mogli wspomagać mieszkańców poszczególnych miast i regionów żywnością i innymi nagromadzonymi zasobami. Sytuacja ekonomiczna zwykłych mieszkańców Egiptu stopniowo się poprawiała. Świadczą o tym znaleziska z cmentarzysk z Badari i Qau el- Kebir, gdzie w wielu grobach znaleziono dość bogatą biżuterię, często zawierającą elementy ze złota. Upowszechniło się użycie pieczęci stemplowych, służących do oznaczania własności i używanych przy zawieraniu transakcji. Obok mężczyzn, w działalność gospodarczą i zarzadzanie majątkiem angażowały się także kobiety. Rozwijał się zatem staroegipski odpowiednik klasy średniej, dysponującej własnością, rzutkiej i niezależnej ekonomicznie. Ta grupa ludzi stała istotnym elementem staroegipskiego społeczeństwa, z którym musiała liczyć się władza. O wzbogaceniu sporej części społeczeństwa świadczą liczne znaleziska inskrybowanych stel grobowych z przedstawieniami zmarłych i członków ich rodzin. Należały one do ludzi ze średnich i niższych warstw społecznych. Ich styl wskazuje na dłuto prowincjonalnych rzeźbiarzy. W Egipcie pojawili się także nomadzi ze swymi stadami. Rozwijali oni gospodarkę pasterską. W środkowym Egipcie pojawili się koczownicy libijscy. Nomadzi byli obecni także w okolicach Fajum. Pochodzili oni z Zachodniej Azji, Libii i Nubii.
Pierwszy okres przejściowy był czasem politycznych i militarnych konfliktów pomiędzy państewkami funkcjonującymi w Dolinie Nilu. Lokalni władcy starali się zapewnić przetrwanie rządzonym przez nich regionom i realizowali własne interesy. Kiedy królowie z Memfis utracili kontrolę nad nomami, rozpoczął się okres rywalizacji lokalnych potentatów. Jako pierwsze oderwały się od zjednoczonego państwa egipskiego Koptos i Teby. Koptos było silnym, lokalnym ośrodkiem gospodarczym, położonym blisko szlaku prowadzącego do złóż złota na Pustyni Wschodniej. Tutejsza świątynia boga Mina miała istotne znaczenie ekonomiczne i polityczne. W Tebach istniało centrum hut organizujące ekspedycje i importujące towary z dalekich stron. Tutejsi notable kontrolowali obieg dóbr i budowali sobie bogato dekorowane grobowce. Lokalni nomarchowie i notable z Koptos i Teb szybko doszli do wniosku, że opłaca się im uniezależnienie od władzy centralnej faraonów z Memfis. Szybko też zaczęły rywalizować między sobą o kontrolę nad szlakami handlowymi. Teby w końcu osiągnęły w tej walce przewagę i podporządkowały sobie Koptos. W epoce konfliktów między państwami coraz większą rolę zaczęli odgrywać dowódcy wojskowi, tacy jak Anchtifi z Moalla. Lokalni władcy stawali się często dowódcami wojskowymi, a rola żołnierzy i oficerów wzrastała. Wzrost potęgi Teb w Górnym Egipcie był procesem stopniowym, którego precyzyjna chronologia jest trudna do odtworzenia. Twórcą potęgi Teb był nomarcha Intef (ok. 2100 przed Chr.), wysyłający ekspedycje wojskowe i dyplomatyczne do innych części Egiptu. Anchtifi z Moalla działający z nakazu królów z Memfis nie zdołał stłumić secesji Teb i Koptos. Teby wyrosły na pierwszą potęgę południa, dystansując Koptos. Za czasów Intefa II (ok. 2100-2063 przed Chr.) trzy położone najdalej na południe egipskie prowincje zostały podporządkowane władcom Teb. Stosowali oni nie tylko nagą przemoc, ale także dyplomację i negocjację, stopniowo umacniając swoją władzę nad kolejnymi terytoriami. Podobnie postępowali władcy położonego na północy Herakleopolis. Także oni zarządzali lokalnymi społecznościami o sporym poziomie autonomii. Musieli jednak toczyć ciężkie walki o kontrolę nad Abydos, ważnym sanktuarium coraz popularniejszego Ozyrysa i ośrodkiem miejskim. W południowym Egipcie tymczasem narastał chaos polityczny, ponieważ pojawiło się wielu uzurpatorów przyjmujących tytuł królewski. Tytuł taki przyjęli także z czasem władcy Teb i Herakleopolis. W tym okresie we wszystkich armiach lokalnych władców służyli żołnierze z Nubii, którzy stopniowo integrowali się z egipskim społeczeństwem. Więzy między egipskimi państewkami a Nubią zacieśniały się nie tylko na polu militarnym, ale także gospodarczym. Wzrost potęgi Herakleopolis na północy wiązał się z kolei z wzrostem znaczenia szlaku prowadzącego do zachodniej Delty Nilu i do Libii. Na tym szlaku, wychodzącym z Fajum usytuowane było Herakleopolis. Miasto stało się „wielką bramą” dla towarów przywożonych z pustyni i spoza Egiptu. Z czasem rozwinął się także handel Dolnego Egiptu z Lewantem i regionem egejskim. W królestwie Herakleopolis ważną rolę odgrywali kupcy i żołnierze pochodzący z Azji Zachodniej. Głównymi częściami tego państwa były: północno-wschodnia Delta Nilu, Heliopolis i Wadi Tumilat, środkowy Egipt i oazy Pustyni Zachodniej. Państwo herakleopolitańskie było zorganizowane w sposób luźny. Przedstawiciele elit żyjący w tym państwie zdołali nagromadzić spore bogactwa i uzyskać polityczną autonomie, o czym świadczą m. in. ich grobowce. Jednym z ostatnich królów dynastii herakleopolitańskiej był Merikare (ok. 2075-2040 przed Chr.), przywódca konfederacji północnych państewek walczących przeciwko agresji Teb, które atakowały już Asjut i Abydos. Niewykluczone, że powstanie wielkiego władztwa Herakleopolis nastąpiło dość późno, za sprawą Merikare i jego ojca Meryibre Chetiego VII. Stopniowy wzrost potęgi Teb i Herakleopolis oraz powstanie zjednoczonego państwa Kusz w Nubii wzmagało rywalizację polityczną i militarną w Dolinie Nilu. Rywalizacja ta dotyczyła zarówno handlu jak i działań zbrojnych. Rywale przyjmowali oportunistyczna postawę, pragnąc jak najwięcej zyskać dla siebie. Lokalni przywódcy często zmieniali front w zależności od rozwoju sytuacji. Sojusze i układy zmieniały się często. Obszar pomiędzy Tinis i Afroditopolis (staroegips. Per Wadżet) stał się areną walk zbrojnych pomiędzy Tebańczykami z południa i Herakleopolitanami z północy. Obydwie strony starały się opanować ten ważny punktu widzenia gospodarczego i religijnego region. Wojska tebańskie zapuszczały się nieraz w okolice Asjut, a za panowania Intefa II opanowały prowincję Tinis. Ten władca podbił także Elefantynę.
Ponowne zjednoczenie polityczne Egiptu, które otworzyło epokę Średniego Państwa, nastąpiło za panowania i z inicjatywy tebańskiego władcy Nebhepetre Mentuhotepa II (2055-2004/1995 przed Chr.). Na początku swego panowania kontrolował on obszary pomiędzy Elefantyną i Qau (staroegips. Tjebu). Od północy jego domena sąsiadowała z Herakleopolis, a od południa z Nubijczykami. Pustynię na wschód od Teb zajmowały wówczas wrogie grupy. Tebańczycy starali się zablokować komunikację na nilu, aby uniemożliwić kontakty Herakleopolis z Nubijczykami. Mentuhotep rozpoczął swoje działania od kampanii, które miały mu zapewnić kontrolę nad biegiem Nilu i nad szlakami łączącymi Afrykę z wybrzeżami Morza Śródziemnego. Walczył także z Nubijczykami. Kolejne działania zbrojne Mentuhotepa doprowadziły w końcu do podboju państwa herakleopolitańskiego, czyli włączenia Dolnego Egiptu wraz z Deltą do władztwa Mentuhotepa. Stało się to prawdopodobnie w trzynastym roku jego panowania. Powstało kolejne już zjednoczone państwo egipskie, które występowało teraz w roli pośrednika na szlakach łączących wnętrze Afryki z regionem śródziemnomorskim. Na południu trudnym przeciwnikiem pozostało nubijskie królestwo Kusz. Handel dalekosiężny pozostawał istotnym elementem polityki Egiptu także za czasów Średniego Państwa. Kraj nad Nilem stał się znów zunifikowanym państwem rządzonym przez jednego monarchę. Aby ułatwić sobie podbój, Mentuhotep II zaakceptował pewną autonomię elit środkowego i Dolnego Egiptu. Część tutejszych nomarchów przeszła na jego stronę. Jego pozycja polityczna była jeszcze mocno niepewna. Dopiero w następnych wiekach był on porównywany z Menesem i czczony jako kolejny zjednoczyciel Egiptu. Był on potomkiem rodu nomarchów zarządzających IV nomem Górnego Egiptu, określanego mianem XI dynastii. Mentuhotep budował wiele świątyń w Górnym Egipcie, m. in. w Abydos, Gebelein, na Elefantynie i w Karnaku. Mentuhotep wybudował swoją świątynię grobową i miejsce pochówku w Dei el-Bahari w zachodnich Tebach. Zjednoczenie Egiptu przez Mentuhotepa II oznaczała ponowną centralizację władzy i administracji, oraz odrodzenie królewskiego stylu artystycznego. Jego następcy kontynuowali tę politykę. Sneferkare Mentuhotep III (1995-1983 przed Chr.) rządził jako kolejny władca zjednoczonego już kraju z XI dynastii. Wysłał on do kraju Punt ekspedycję, dzięki której udało się pozyskać tamtejsze egzotyczne towary. Budował także świątynie, głównie w rejonie Teb. Kolejny władca, Nebtaui Mentuhotep IV (1983-1976 przed Chr.) poświadczony jest głównie przez inskrypcje naskalne. Zorganizował on ekspedycję do Wadi Hammamat, którą kierował jego wezyr Amenemhat. Jej zadaniem było pozyskanie surowca skalnego na królewski sarkofag. Nie jest do końca jasne, czy Amenemhat obalił władzę Mentuhotepa IV, czy też objął tron dopiero po jego śmierci. Zajął on miejsce Mentuhotepa jako Sehetepibre Amenemhat I (1976-1947 przed Chr.), pierwszy władca nowej, XII dynastii. Przeniósł stolicę kraju do Icztawi, położonego w okolicach Liszt. W pobliżu zbudował swój grobowiec w formie piramidy. Wybudował także wiele świątyń w różnych miejscach Egiptu. Prowadził walki z Nubijczykami i nomadami z Zachodniej Azji. Stłumił także liczne konflikty regionalne w Dolinie Nilu. Reorganizował administrację wyznaczając granice pomiędzy nomami. Król nakazał także budowę systemu fortyfikacji oddzielających Deltę Nilu od Synaju i Palestyny i chroniących ją przez najazdami z Lewantu i atakami Beduinów. Amenemhat I zginął w wyniku spisku pałacowego i zamachu, a rządzy objął po nim jego syn, Cheperkare Senuseret I (1956-1910 przed Chr.). W ciągu swego długiego, 45-letniego panowania zdołał nie tylko wybudować swą piramidę i świątynię grobową oraz wiele sanktuariów w całym Egipcie, ale także znacznie wzmocnić potęgę państwa. Nasiliła się egipska ekspansja w Nubii, gdzie wojska Senusereta dotarły aż do II katarakty. Powstała u potężna forteca w Buhen strzegąca nowej granicy egipskich zdobyczy. To za jego panowania powstała świątynia bogini Hathor w pobliżu egipski kopalń turkusów w Serabit el-Khadim na Synaju. Senuseret kontynuował podboje na południu i budował nowe twierdze. Okres jego panowania był czasem wzrastającej zamożności i stabilności Egiptu, choć nie obyło się bez problemów wewnętrznych. Inskrypcje wspominają o działaniach zbrojnych wokół świątyni Montu w Tod, która zajęli zbuntowani okoliczni mieszkańcy. Rozruchy w rejonie Teb wybuchały dosyć często. Kolejnym władcą został syn Senusereta, Nebkaure Amenemhat II (1910-1879 przed Chr.), który budował świątynie bóstw i ofiarowywał im kosztowne donacje. Organizował ekspedycje do Nubii i na Synaj, by pozyskać stamtąd cenne zasoby. Zorganizował także udaną wyprawę wojenną do Lewantu, gdzie zdobył miasta Iuai i Iasy i ściągnął do Egiptu bogate łupy. Egipcjanie prowadzili wówczas najprawdopodobniej działania militarne daleko na północy, w rejonie Cypru i miasta Ura w południowej Anatolii. Władca został pochowany w kompleksie grobowym swej Białej Piramidy w Dahszur. Po jego śmierci panowanie przypadło synowi, Chaacheperre Senuseretowi II (1879-1872 przed Chr.), którego lata panowania są obiektem sporów specjalistów. Niewykluczone, że przez jakiś czas panował wspólnie z Amenemhatem II, co nie jest jednak całkiem pewne. Rozwijał system irygacyjny Oazy Fajum, aby lepiej zagospodarować ten obszar, podobnie jak inni władcy XII dynastii. Być może to on nakazał wykopanie kanału łączącego Nil z Jeziorem Moeris, zwanego dziś Bahr Jusuf. W okolicach piramidy tego władcy w Lahun powstało spore miasto, stanowiące tutejsze centrum administracyjne. Po jego śmierci na tron wstąpił Chakaure Senuseret III (1872-1853 przed Chr.), który prowadził bardzo aktywną politykę zagraniczną i liczne wyprawy wojenne. W Nubii rozszerzył egipskie panowanie poza II kataraktę i budował kolejne twierdze, aby je zabezpieczyć. Prowadził działania wojenne przeciw Kermie, nowej potędze, która wyrosła w Nubii. Wojował także w Kanaanie. Wojska egipskie dotarły do Libanu, aby pozyskać drewno cedrowe. Egipcjanie wmieszali się w konflikt pomiędzy Byblos a miastem Ullaza, popierając władcę zaprzyjaźnionego Byblos. Efektem było podporządkowanie tego miasta egipskiemu panowaniu. Jednocześnie do Kraju nad Nilem napływało coraz więcej cudzoziemców. Pochodzili oni przede wszystkim z Lewantu i osiedlali się we wschodniej Delcie Nilu. Senuseret zreformował system administracyjny Egiptu, dzieląc kraj na 22 nomy górnoegipskie i 20 nomów dolnoegipskich. Wzmocnił scentralizowany aparat biurokratyczny. Senuseret III został pochowany w kompleksie grobowym swej piramidy w Dahszur, lub w kompleksie grobowym w Abydos. Jego następcą został syn, Nimaatre Amenemhat III (1852-1806 przed Chr.), który ograniczył władzę nomarchów. Jego dziełem był wielki projekt rozbudowy systemu irygacyjnego w Oazie Fajum, która stała się ważnym rolniczym obszarem Egiptu. Król wznosił w tym regionie rozmaite budowle, takie jak świątynia boga Sobka w Szedet (Medinet el-Fajum), świątynię w Medinet Madi, a także piramidę i słynny, opisywany później przez Herodota z Halikarnasu labirynt (w rzeczywistości zespół świątyń grobowych przy piramidzie w Hawara). Fajum było zatem ważnym elementem wewnętrznej polityki Amenemhata III. Za czasów tego władcy odnotowano serię szczególnie wysokich wylewów Nilu, zarejestrowanych w nubijskich fortecach Semna i Kumma. Seria ta trwała także za czasów następnych władców. Amanemhat, kontynuując politykę swych poprzedników dopełnił likwidacji dworów lokalnych nomarchów i dzieła tworzenia scentralizowanego systemu administracyjnego całkowicie zależnego od władcy. Obok stolicy Icztawi ważnym centrum administracyjnym państwa stały się górnoegipskie Teby. Wojska Amenemhata III prowadziły kampanie wojenne w Nubii. Za panowania tego władcy przeprowadzono liczne ekspedycje handlowe i górnicze w celu zdobycia zasobów na Synaj, do Wadi Hammamat, Nubii, oraz do Kraju Punt. Faraon wybudował piramidy w Hawara i w Dahszur. Jego następcą był Nimaacherure Amenemhat IV (1806-1797 przed Chr.), jego syn bądź wnuk. Wysyłał on ekspedycje w celu zdobycia surowców do Byblos, na Półwysep Synaj i nad Morze Czerwone. Budował świątynie w Oazie Fajum, na Synaju i w Karnaku. Został pochowany najprawdopodobniej w piramidzie w Mazguna. Po jego śmierci rządy objęła jego małżonka Sobekkare Sobekneferure (1797-1793 przed Chr.). Była to pierwsza egipska władczyni, która przyjęła pełną tytulaturę królewską. Wydarzenia z okresu jej rządów są niestety słabo poświadczone źródłowo. Wiadomo, że królowa zleciła wzniesienie budowli w Herakleopolis i Hawara. Miejsce jej pochówku nie jest znane. Wraz z nią odeszła w przeszłość XII dynastia i okres Średniego Państwa, będący kolejnym pomyślnym czasem w dziejach starożytnego Egiptu. Wraz kolejną, XIII dynastią rozpoczął się proces ponownego upadku tego państwa i tzw. II okres przejściowy.
Czasy Średniego Państwa były okresem rozkwitu egipskiej gospodarki i kultury. Często określa się je mianem klasycznych, lub egipskiego „złotego wieku”. Państwo i władcy wzmacniali cały czas swoją pozycję, ale tylko część ziemi w Egipcie należała do króla i świątyń. Rozwijała się także prywatna własność ziemska, istniejąca tu od schyłku Starego Państwa. Władcy nadawali ziemię sanktuariom bóstw i opodatkowywali prywatne majątki. Państwo korzystało także z przymusowej pracy poddanych faraonów. Bogactwo kraju koncentrowało się w kontrolowanych szczególnie mocno przez królów regionach: w Oazie Fajum, Abydos i Tebach. Upowszechniła się w tych czasach praktyka noszenia podwójnych imion osób w celu lepszej identyfikacji ludzi przez administrację. Coraz częściej używano inskrybowanych imionami właścicieli pieczęci w kształcie skarabeuszy. Procedura pieczętowania różnych dóbr i dokumentów upowszechniła się w całym kraju, o czym świadczą bardzo liczne znaleziska odcisków pieczęci. Aparat państwowy opierał się na scentralizowanej organizacji, na czele której stał wezyr oraz strażnik królewskiej pieczęci. Specjalne departamenty zarządzały Górnym, Środkowym i Dolnym Egiptem. Królewskie zasoby były skoncentrowane w Oazie Fajum, Tebach, Abydos i Awaris. Administracja stała się skuteczniejsza i sprawniejsza. Państwo kontrolowało także handel dalekosiężny, którego zasięg sięgał Cypru, minojskiej Krety, Lewantu, Byblos i wnętrza Afryki. Trwała żegluga przez Morze Czerwone do Puntu. Statki budowane w Koptos nad Nilem były rozmontowywane i transportowane droga lądową do portu Mersa Gawasis nad Morzem Czerwonym, skąd odpływały do Puntu. Inne ekspedycje kierowano na sąsiadujące z Doliną Nilu tereny pustynne, aby pozyskać różne rodzaje skał i metale (przede wszystkim miedź i złoto). Bardzo ważne były powiązania z Nubią i wnętrzem Afryki, skąd sprowadzano rozmaite egzotyczne towary. Dolną Nubię nazywano krajem Wawat, a górną Kusz. Egipcjanie nie tylko kontrolowali część Nubii, ale docierali także do kraju Punt, położonego w północno-wschodnim Rogu Afryki. Sprowadzano stąd mirrę, kadzidło, heban, kość słoniową, złoto, obsydian i egzotyczne zwierzęta. W czasach XII dynastii Egipt wysłał wiele morskich ekspedycji do Puntu z portów położonych nad Morzem Czerwonym, aby zdobyć te poszukiwane towary. Omijali w ten sposób pośrednictwo państwa Kusz. Najważniejszymi portami egipskimi nad Morzem Czerwonym były Ayn Sukhna i Mersa Gawasis. W Ayn Sukhna nad Zatoką Suseską archeolodzy odkryli pozostałości portu w postaci m. in. wykutych w skale schowków na łodzie i warsztatów metalurgicznych, w których obrabiano miedź. Inskrypcje poświadczają, że w czasach Średniego Państwa wyruszały stąd liczne ekspedycje, zwłaszcza na Półwysep Synaj. Mogły one angażować nawet 3-4 tys. ludzi którzy wyprawiali się tam po miedź i turkusy. Port w Mersa Gawasis, położony 150 km na wschód od Koptos, był punktem wyjścia dla ekspedycji zmierzających do Puntu. Wykopaliska odsłoniły tu szczątki sanktuarium, tymczasowych schronień dla załóg statków, hangary i magazyny wykute w skale, oraz miejsce wypieku chleba. Konstruowano tu statki które pływały do Puntu, a po powrocie ekspedycji z towarami transportowano je karawanami osłów do Doliny Nilu. Żywność, woda i inne zasoby musiały być dostarczane do portu z zewnątrz. Statki wypływające na Morze Czerwone były budowane z drewna cedrowego z Libanu. Ich elementy łączono połączeniami stolarskimi zabezpieczanymi miedzianą blachą. Do ich cumowania używano kotwic wykonanych z bloków wapienia. Ceramika znaleziona w Mersa Gawasis wskazuje, że egipskie ekspedycje docierały do Nubii, Jemenu, Adenu, Erytreii i Rogu Afryki. Kolejnym celem egipskiej polityki zagranicznej i wymiany dalekosiężnej była wschodnia część basenu Morza Śródziemnego. Za czasów Średniego Państwa zawiązano relacje nie tylko z Lewantem, ale także z Cyprem, Kretą i regionem egejskim. W tym okresie zwiększyła się także liczba cudzoziemców (zwłaszcza z Syropalestyny) zamieszkujących w Egipcie. Kontakty Egiptu z regionem wschodniośródziemnomorskim w środkowej epoce brązu stały się bardziej intensywne, niż w poprzednich epokach. Stosunki Egiptu z Lewantem zostały wznowione już za Mentuhotepa II. Prowadzono wówczas walki przeciw azjatyckim nomadom i ekspedycje górnicze na Synaju. Prowadzono także wyprawy wojenne do Kanaanu. Wznowiono kontakty z północnym Lewantem, skąd znów sprowadzano drewno cedrowe, które służyło do wielu różnych celów, m. in. do budowy egipskich statków. Do Egiptu znów napływał lapis-lazuli, sprowadzany przebiegającymi przez Bliski Wschód szlakami z dalekiego Afganistanu. Za czasów XII kontakty z Lewantem stanowiły mozaikę interwencji militarnych, handlu, dyplomacji i współpracy w eksploatacji synajskich kopalń. Inskrypcja Amenemhata II z Mit Rahina opisuje działania podejmowane za czasów tego władcy w Lewancie. Wynika z niej, że egipskie wojska dotarły do Libanu, północnego Lewantu a być może także do miasta Ura w Cylicji. Inskrypcja wspomina o ściągniętych do Egiptu w czasie tej kampanii łupach i jeńcach. Do Egiptu docierało na skutek tych ekspedycji srebro, złoto, brąz, miedź, naczynia, drewno, broń, narzędzia, żywice, przyprawy, zioła, pachnidła, rośliny i minerały. Egipskie statki docierały do portów Kanaanu i Syrii, gdzie droga wymiany pozyskiwały różne lokalne produkty. Komunikacja między Egiptem a światem wschodniośródziemnomorskim odbywała się za pośrednictwem szlaków morskich i lądowych. Do Egiptu przybywali także w dużej liczbie cudzoziemcy pochodzący z Lewantu. Egipt odnowił także swoje bliskie relacje z Byblos, które znów stało się egipską faktorią, której władcy byli ściśle związani politycznie z Krajem nad Nilem. O kontaktach z Azją Zachodnią świadczą wizerunki mieszkańców Lewantu i koczowników w grobie Khnumhotepa w Beni Hassan i wzmianki o azjatyckich władcach, osiedlach i grupach społecznych w tzw. Tekstach złorzeczących, zapisanych pismem hieratycznym na ostrakonach i glinianych figurkach. Wspomniane teksty stanowią ważne źródło informacji o wrogach Egiptu w Kanaanie i Syrii. Dotyczą one obszarów południowego Lewantu, wybrzeży Syrii i obszarów na wschód od reki Jordan. Zawierają one imiona amoryckie i rozmaite etnonimy. Najbardziej przekonujące świadectwa dotyczące współpracy Egiptu z mieszkańcami Lewantu pochodzą z Serabit El-Khadim na Półwyspie Synaj. Funkcjonowały tu kopalnie turkusów i świątynia bogini Hathor, w której pozostały liczne inskrypcje i przedstawienia wspominające o Azjatach pełniących tu ważne funkcje administracyjne. Wynikiem tych kontaktów było wykształcenie protosynajskiego pisma alfabetycznego, którego najstarsze przykłady pochodzą właśnie z Serabit El-Khadim, z okresu ok. 1850-1550 przed Chr. Jest to jedna z najstarszych form pisma alfabetycznego, która powstała wskutek przekształcenia egipskiego pisma hieroglificznego i dostosowania go do zapisu języka północno-zachodniosemickiego. Pismo to znane jest z ok. 40 inskrypcji z samego Serabit El-Khadim, inskrypcji z Kanaanu, oraz 2 inskrypcji z Wadi El-Hol w Górnym Egipcie. Doniosły z punktu widzenia historycznego wynalazek protosynajskiego pisma alfabetycznego pojawił się zatem na styku kultury staroegipskiej i kananejskiej, na początku w inskrypcjach o treści religijnej. Rozwój pisma protosynajskiego doprowadził w późniejszych czasach do pojawienia się innych pism alfabetycznych: starożytnego pisma południowoarabskiego, alfabetu protokananejskiego, a w konsekwencji także pisma fenickiego, aramejskiego, hebrajskiego i w odległej perspektywie także greckiego. Dziś wiadomo już, że najstarsze pismo alfabetyczne pojawiło się w Syrii ok. 2400 lat przed Chr. Świadectwem istnienia tego pisma alfabetycznego pochodzą z grobu z wczesnej epoki brązu odnalezionego przez archeologów w Tell Umm-el Marra w Syrii, gdzie odkryto gliniane cylindry z inskrypcjami alfabetycznymi, używane jako etykiety do naczyń ceramicznych. Ważnym świadectwem kontaktów Egiptu z zewnętrznym światem jest tzw. skarb z Tod, składający się z zamkniętych w czterech miedzianych skrzyniach: naczyń ze złota i srebra, wyrobów z lapis-lazuli, kamieni półszlachetnych i obsydianu, pieczęci stemplowych i cylindrycznych. Analizy fizykochemiczne i stylistyczne przedmiotów metalowych ze skarbu wskazały, że zostały one wykonane z metali wydobytych w regionie egejskim i w górach Taurus i wytworzone w warsztatach minojskiej Krety lub Lewantu. Wyroby takie jak te znane ze skarbu z Tod docierały do wnętrza Egiptu poprzez porty położone w Delcie Nilu, takie jak Tell El-Dab’a (Awaris). Z tego stanowiska archeologicznego znane są importowane naczynia z Kanaanu, Bylos, Syrii i Cylicji, Z grobów z okresu XII dynastii znane są przedmioty importowane z Krety i obszaru egejskiego. Egipcjanie nawiązali zatem kontakty także z tymi regionami, o czym świadczą także znaleziska minojskiej ceramiki w Egipcie i egipskich rzeźbionych skarabeuszy w grobach z okresu wczesnominojskiego na Krecie.
Do rozkwitu gospodarczego kraju przyczyniło się zagospodarowanie wielkiego areału Oazy Fajum, zajmującego kilkaset kilometrów kwadratowych. Zapewniał on wyżywienie mieszkańcom stolicy Icztawi i zwiększał potencjał gospodarczy Egiptu. W czasach Średniego Państwa okrzepła średnia warstwa egipskiego społeczeństwa, składająca się z ludzi gromadzących majątek i utrzymujących się niezależnie od struktur państwa. Byli wśród nich właściciele ziemscy, kobiety posiadające warsztaty tkackie i zatrudniające tkaczki, niezależni rzemieślnicy, kupcy i drobni rolnicy. Wędrowni rzemieślnicy oraz rolnicy mogli sprzedawać swoje produkty na lokalnych rynkach. Nie można jednak zapominać, że większość ludności Egiptu stanowili rolnicy i rzemieślnicy o statusie służebnym, podporządkowanym królowi i władzy centralnej. Mimo tego statusu mogli oni posiadać własność i prowadzić działalność gospodarczą na własny rachunek. Wyraźnym znakiem rozkwitu gospodarczego Egiptu był rozwój miast. Aktywność władców prowadziła do powstawania nowych osiedli, zwłaszcza w regionie Fajum. W Delcie powstawały takie nowe osiedla jak Tell El-Dab’a (Awaris). Założono je nad peluzyjskim ramieniem Nilu, w miejscu dobrze skomunikowanym zarówno z Memfis, jak i z wybrzeżem Morza Śródziemnego. Najstarsze osiedle, założone na wytyczonym z góry planie zajmowało około 10 tys. metrów kwadratowych. Składało się z identycznych domów zgrupowanych w kwartały zabudowy i przedzielonych szerokimi ulicami. Mieszkańcy dokonywali później przeróbek i przebudów, aby dostosować przestrzeń mieszkalną do swoich potrzeb. Miasto rozwijało się od planowego, kontrolowanego przez władze centralne osiedla, do zwykłego miasta zamieszkanego przez niezależnych ekonomicznie ludzi. Innym przykładem miasta z okresu Średniego Państwa może być zachodnie osiedle Kasr el-Saga na północnym brzegu jeziora Karun. Zostało ono wzniesione za czasów XII dynastii na planie ortogonalnym i otoczone murem z suszonej cegły. Zajmowało powierzchnię 1 hektara. Wykopaliska odsłoniły tu pozostałości codziennego bytowania społeczności żyjącej z uprawy roli i hodowli zwierząt. Mogło tu zamieszkiwać nawet 450-600 osób. Obok niego istniało osiedle wschodnie, które nie było zbudowane na założonym z góry planie i mogło pełnić funkcje osady produkcyjnej, w której wytwarzano kamienne rzeźby. Osady w Kasr El-Saga były powiązane z pobliską świątynią i cmentarzyskiem. Jednym z najlepiej rozpoznanych planowych osiedli z obszaru Oazy Fajum jest El-Lahun, założone w pobliżu piramidy Senusereta II. Zamieszkiwali tu ludzie zajmujący się obrzędami religijnymi i codziennym utrzymaniem kompleksu świątyni grobowej i piramidy tego władcy. Było to osiedle zbudowane na ortogonalnym planie i otoczone ceglanym murem. Zajmowało 9,5 ha i nosiło w starożytności nazwę Hetep-Senuseret. Miasto było podzielone murem na część północną i południową. Z biegiem czasu dobudowano do miasta nowe, zachodnie osiedle. Znajdowała się tu też świątynia. Część budynków w mieście spełniała także funkcje administracyjne. Były one zgrupowane w południowej części osiedla. W północnej części miasta znajdował się wydzielony obszar z rezydencjami elity. Wielu mieszkańców zajmowało się rolnictwem i rybołówstwem. Na obszarze El-Lahun archeolodzy odnaleźli ceramikę z Lewantu, Krety i Cypru, co świadczy o powiązaniach handlowych osiedla z tymi odległymi regionami, Społeczność zamieszkująca miasto była zatem dość zamożna, Inne przykłady planowych osiedli z tego okresu to osiedle Wah-Sut zbudowane przy świątyni grobowej Senusereta III w Abydos i osiedla we wnętrzu nubijskich twierdz, takich jak Buhen, Szaflak i Uronarti. Pozostałości miast z czasów Średniego Państwa zachowały się także w Karnaku, na Elefantynie i w Edfu. Zakładanie nowych miast było wyrazem „wewnętrznej kolonizacji” kraju przez władców XI i XII dynastii. Egipskie osiedla powstawały także w Nubii i na Synaju. Planowane miasta ułatwiały władcom kontrolę nad populacją i pozwalały zagospodarować marginalne dotąd regiony.
Władcy XII dynastii byli chowani na obszarze rozległej nekropolii memfickiej. Piramidy budowano teraz najczęściej z cegły suszonej i pokrywano okładziną z wapienia. Towarzyszyły im świątynie grobowe. Władcy Średniego Państwa wznosili także liczne świątynie bóstw w całym Egipcie. Budowali sanktuaria, którym przyznawali wielkie nadania ziemskie. Dawne świątynie z cegły mułowej zamieniano w sanktuaria budowane z kamienia. Szczególnie ważnymi przykładami świątyń z tego okresu są kaplica w Denderze i tzw. Biała Kaplica Senusereta I w Karnaku. Świątynie ozdabiano obficie reliefami i inskrypcjami hieroglificznymi. Budynki sakralne Średniego Państwa są wyraźnie mniejsze od późniejszych świątyń egipskich. Budowa nowych świątyń była wyrazem przejęcia kontroli nad lokalnymi kultami przez władzę centralną. Rozkwitała sztuka egipska i to nie tylko ze względu na królewskie inwestycje. W całym kraju budowano prywatne grobowce zdobione imponującymi płaskorzeźbami i malowidłami. Jednocześnie egipska religia przechodziła poważne przemiany. Coraz popularniejszy stawał się w egipskim społeczeństwie kult Ozyrysa, boga zmarłych i świata pośmiertnego. Wzrosła rola sanktuarium tego bóstwa w Abydos, gdzie wierni pozostawiali swoje cenotafy i stele. Abydos stało się ważnym miejscem pielgrzymek. Liczne nawiązania do Ozyrysa pojawiały się w Tekstach Sarkofagów, które pojawiały się teraz w pochówkach średnio zamożnych warstw społeczeństwa. Czasy Średniego Państwa były okresem niebywałego rozwoju klasycznej egipskiej literatury. Teksty które powstały w tej epoce były nauczane i przepisywane w szkołach egipskich skrybów w następnych epokach. Niektóre utwory (Nauki Amanemhata, Proroctwo Neferti) traktowały o władzy królewskiej i zasadach jej sprawowania, były to typowe utwory polityczno-propagandowe, podkreślające wagę trudów podejmowanych przez władców. Były one wyrazem nowej ideologii władzy, w której król, sługa boga Re sprawował kult religijny i troszczył się o kraj i swoich poddanych, którzy winni mu byli wdzięczność i lojalność. Król miał być obrońcą warstw niższych, dbającym o zachowanie sprawiedliwości w Kraju nad Nilem. Popularne stały się utwory w formie nauk udzielanym synom przez ojców (Nauki Ptahotepa, Nauki Merikare, Nauki lojalistyczne). Do konwencji powieści zbliżyła się Historia Sinuheta opowiadająca o przygodach oficera, który uciekł z Egiptu i przez wiele lat tułał się po obszarach Lewantu. Utworem refleksyjno-mądrościowym jest pesymistyczny Rozmowa człowieka ze swoim Ba (duszą). W czasach Średniego Państwa powstawały teksty o charakterze naukowym, zwłaszcza w dziedzinie matematyki, miernictwa i geometrii. Należą do nich: Papirus Berliński 6619, Moskiewski Papirus Matematyczny, Papirus Matematyczny Rhind. W ciągu funkcjonowania Średniego Państwa nastąpiła unifikacja egipskiej kultury na całym obszarze kraju. Zanikały lokalne tradycje artystyczne, a sztukę i architekturę zdominowały wzorce centralne, które kopiowano na prowincji.
Na południe od Egiptu rozwijało się w Nubii państwo Kusz, którego stolicą była Kerma. Klasyczny okres jego rozwoju przypada na lata ok. 2050-1750 przed Chr. Wyrosło ono jako największy rywal Egiptu na południu. Egipcjanie określali to państwo mianem Kusz. Pierwsze małe, zbudowane z cegły mułowej osiedle w Kermie istniało już ok. 2300-220 lat przed Chr. Charakterystyczne były w tym miejscu grobowce w formie tumulusów, których wielkość odzwierciedlała status społeczny pochowanych. W klasycznym okresie Kermy wielkim grobowcom tumulusowym towarzyszyły ceglane kaplice grobowe oraz ofiary z ludzi i zwierząt. Samo miasto Kerma było w tym okresie otoczone mułowym murem z bastionami. Zbudowano tu także kompleks królewskich rezydencji, a ok. 1900 lat przed Chr. kolejne ufortyfikowane miasto. Budowa fortyfikacji była odpowiedzią na wznoszenie egipskich twierdz i służyła zabezpieczeniu przechodzących przez Kermę szlaków handlowych. Wzniesiono tu także wielką świątynię z cegły mułowej, zwaną Zachodnią Deffufą. Wokół tej budowli grupowały się kaplice i warsztaty rzemieślnicze, m. in. metalurgiczne. Kwitła tu produkcja wyrobów z brązu, miki, paciorków z kryształu górskiego, karneolu i skorup jaj strusich i naczyń fajansowych. Władcy Kermy kontrolowali szlaki wiodące przez pustynię na wschód od Kermy. W kolejnych stuleciach, zwłaszcza w czasach II okresu przejściowego państwo Kusz stało się jeszcze potężniejsze…
CDN.
Literatura
C. Renfrew, P. Bahn
(red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.
Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the
Development of Human Societies, London, New York, 2018.
C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia:
teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.
B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth :
an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.
K. L. Feder. The past in perspective : an
introduction to human prehistory, New York, London, 2017.
R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in
prehistory: humankind’s first three milion years, Oxford, New York, 2007.
B. Kemp, Starożytny
Egipt: Anatomia Cywilizacji, Warszawa, 2009.
K. A. Bard, Introduction to the archaeology of
ancient Egypt, Malden, Oxford, 2007.
J. Śliwa (aut. i red.),
J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A.
Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka
Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra
Wielkiego, Kraków, 2005.
J. Brooke, Climate change and the course of
global history : A Rough Journey, Studies in environment and history,
Cambridge, New York, 2014.
A. Ziółkowski, Historia
Powszechna. Starożytność, Warszawa, 2009.
N. Moelller, The Archaeology of Urbanism in Ancient
Egypt: From the Predynastic Period to the End of the Middle Kingdom,
Cambridge, 2016.
R. Bussmann, The
Archaeology of Pharaonic Egypt: Society and Culture, 2700–1700 BC,
Cambridge World Archaeology, Cambridge, 2024.
_02.jpg)
Stele nagrobne z I okresu przejściowego
.jpg)
_-_Egypt-4B-038.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg){kind=spacer}
_(cropped).jpg)
.jpg)
.jpg)
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz