Wschodnia Europa i Północna Azja od wczesnego holocenu do końca epoki kamienia (10000-2400 przed Chr.)

Kultury pradziejowe holocenu na ogromnym obszarze Europy Wschodniej (aż po Ural) i Azji Północnej (od Uralu na wschód aż do Oceanu Spokojnego) rozwijały się w innym rytmie, niż ugrupowania kulturowe pozostałych części Starego Świata. Było to spowodowane odmiennością geograficzną, środowiskową i klimatyczną tych rozległych terenów. Tutejsze warunki środowiskowe determinowały odmienne drogi rozwoju społeczeństw i sposobów gospodarowania. Od schyłku paleolitu rozwijały się tu oryginalne kultury przystosowane do tutejszych surowych warunków klimatycznych. Ich przedstawiciele żyli w różnorodnym krajobrazie lasów, dolin rzecznych, jezior, brzegów morskich i stepów. Przez większą część omawianego okresu żyły tu przede wszystkim wysoce mobilne społeczności zbieracko łowieckie. Rolnictwo pojawiło się tu stosunkowo późno (ok. 3000-2500 lat przed Chr.) i zaznaczyło swoją obecność jedynie punktowo. Aż do czasów nowożytnych dominowali tu łowcy i zbieracze. Mimo to lokalne kultury bytujące tu od schyłku plejstocenu umiały się doskonale przystosować do lokalnego środowiska. Przez archeologów zajmujących się pradziejami północnej Azji okres 13000-3000 lat przed Chr. jest nazywany okresem neolitycznym, choć na tych terenach nie jest on związany z wprowadzeniem uprawy roli, hodowli zwierząt i osiadłego trybu życia. Początek tego okresu wiązał się z pierwszymi próbami wytwarzania lepionej ręcznie ceramiki, oraz z występującą w niektórych miejscach lokalną obróbką metali. Gospodarka i tryb życia opisywanych społeczności odpowiadał jednak bardziej modelowi epipaleolitycznemu albo mezolitycznemu.

W okresie późnego holocenu, około 18-11 tys. lat temu klimat obszaru Syberii zaczął się stopniowo ocieplać. Rozpoczęła się ekspansja ciemnych lasów iglastych i lasów mieszanych. Klimat ocieplał się dalej w holocenie, począwszy od okresu preborealnego (8000-7300 przed Chr.), aż po okres subborealny (3000-500 przed Chr.). Wielkie połacie Dalekiego Wschodu zostały pokryte lasami brzozowo-modrzewiowymi. Klimat stawał się stosunkowo ciepły i wilgotny. Temperatury roczne były o 2-3 stopnie Celsjusza wyższe, niż obecnie, a poziom Morza Japońskiego i Ochockiego o ok. 1,5-4 m wyższy, niż dziś. Te pozytywne zmiany klimatyczne stwarzały duże możliwości rozwoju dla społeczności ludzkich zamieszkujących omawiany obszar.

Na obszarze środkowej Syberii w holocenie rozwijały się wywodzące się jeszcze z paleolitu. Te, które funkcjonowały na północnej Syberii używały narzędzi wykonanych w technice wiórowej, a te na północnym brzegu Oceanu Spokojnego – ostrzy dwustronnych. Na znacznych obszarach Syberii rozprzestrzeniła się kultura sumnagińska (10000-6000 lat przed Chr.), tworzona przez myśliwych, rybaków i zbieraczy. W północnej części Niżu Wschodnioeuropejskiego rozwijały się w holocenie zbieracko-łowieckie kultury strefy leśnej (tajgi). Były to kultury: kundajska, niemeńska, Narwa, wołgo-okska, kamska, jangielska. Zajmowały one obszary rozciągające się od północno-wschodniego skraju Niżu Polskiego aż po Morze Barentsa i dorzecze Peczory. Były to kultury charakteryzujące się gospodarką łowiecko-rybacko-zbieracką, która w ciągu holocenu podlegała modyfikacjom. Około 7000 lat przed Chr. społeczności zbieracko-łowieckie znad Wołgi i Donu zaczęły używać naczyń ceramicznych. Wynalazek ceramiki stopniowo rozprzestrzenił się wśród innych tego typu grup na omawianych obszarze. Na bazie tych osiągnięć powstały formacje kulturowe typu paraneolitycznego (zwane też neolitem leśnym). Kultury Jelszan (nad Wołgą) i Rakuszeczny Jar (nad Donem) rozwijały się odpowiednio ok. 5200-4800 lat przed Chr. i 4800-4000 lat przed Chr. Ich przedstawiciele używali ostrodennych naczyń glinianych. Zamieszkiwali sezonowe obozowiska zabudowane szałasami w sąsiedztwie rzek i jezior i byli mocno mobilni. Polowali na antylopy sajga, tury, jelenie, sarny, ptactwo wodne i onagry. Łowili ryby i zbierali mięczaki. W kulturze bugo-dniestrzańskiej (4000-3000 lat przed Chr.) pojawiły się pierwsze oznaki wczesnej uprawy pszenicy, jęczmienia, prosa i lnu. Przedstawiciele tej kultury zaczęli także hodować owce, kozy, świnie i bydło.

Około 5000 lat przed Chr. ceramika pojawiła się w kulturze niemeńskiej i kulturze Narwa, co miało związek z wpływami kultury dniepro-donieckiej ze stepu leżącego na południu. Obydwie te kultury zachowywały zbieracko-łowiecki charakter. Z kultury Narwa znane są stanowiska torfowe z zachowanymi pozostałościami drewnianych budowli mieszkalnych. Jej przedstawiciele wytwarzali ozdoby bursztynowe i rzeźby antropomorficzne. Ceramika pojawiła się także na obszarze kultury Sperrings w Finlandii. Naczynia ceramiczne ozdabiane odciskami grzebyka upowszechniły się na szerokim obszarze po Ural i Syberię, wśród lokalnych grup ludności łowiecko-zbierackiej, używających rozmaitych narzędzi kamiennych. W V tys. przed Chr. nad górną Wołgą i Donem rozwijała się kultura ljałowska, której narzędzia nawiązywały do mezolitu. Charakteryzowało ją użycie ceramiki i przyswajalna gospodarka. Młodsza od niej była kultura wołgo-kamska podlegająca wpływom uralskim i syberyjskim. Na przełomie VI i III tys. przed Chr. w środkowej części Niżu Wschodnioeuropejskiego rozwijały się kultury bałachnińska oraz riazańska, a w północnej karelska i kargopolska. Przy zachowaniu gospodarki przyswajającej wzrosła w tych kulturach liczebność grup ludzkich. Na obszarze zachodniej Syberii funkcjonowały mobilne kultury zbieracko-łowieckie, które pozostawiły po sobie głównie cmentarzyska, na których zmarli zostali pochowani z kamiennymi i kościanymi narzędziami i bronią. Około 6100-6000 lat przed Chr. na obszarze zachodniej Syberii rozwijała się kultura Amnia, znana z kompleksu ufortyfikowanych stałych osad odkrytych w dorzeczu górnego Obu, nad rzeką Amnia. Na ulokowanym w tajdze pomiędzy bagnami stanowisku Amnia archeolodzy odkryli pozostałości dwóch osiedli: ufortyfikowanego i otwartego. Umocnione osiedle Amnia I było otoczone palisadą i rowami obronnymi. We wnętrzu istniały ziemiankowe domostwa z paleniskami w środku. Osiedle to zostało zniszczone przez pożar, związany najprawdopodobniej z konfliktem zbrojnym, do którego doszło pod koniec jego istnienia. Mieszkańcy używali kamiennych narzędzi z krzemienia, kwarcu i łupku i ceramiki, a ich gospodarka opierała się na łowiecko-zbierackiej eksploatacji zasobów tajgi. Ceramika zdobiona ornamentami przywędrowała na te obszary z południa, dolinami syberyjskich rzek. Mieszkańcy ufortyfikowanej osady Amnia I zamieszkiwali w pobliżu istniejącego tu wówczas jeziora i bagien. Przyczyny pojawienie się tak zaawansowanego, umocnionego osadnictwa wśród syberyjskich łowców-zbieraczy były złożone. Następujące ok. 6200-6050 lat przed Chr. globalne zimne wahniecie klimatyczne dotknęło także Syberię i doprowadziło do przemian systemów społeczno-gospodarczych. Grupy łowców i zbieraczy zaczęły przejawiać coraz większy terytorializm. Wzrastała konkurencja międzygrupowa o lokalne zasoby, takie jak ryby łososiowate i żołędzie. Gromadzenie zasobów przez niektóre jednostki i grupy prowadziło do wzrostu nierówności ekonomicznych i społecznych. Adaptacja nowości technicznych (narzędzi, ceramiki) zwiększała skuteczność wielu grup w zdobywaniu zasobów. Wskutek tego wzrastało ryzyko konfliktów pomiędzy konkurującymi grupami, co prowadziło do powstania ufortyfikowanych osad zamieszkiwanych przez cały rok, takich jak Amnia I. Pozwalały one na obronę przed wrogimi grupami i na kontrolę terytorium i jego zasobów. W tym samym czasie w zachodniej części Syberii, która przeżywała wzrost populacji zaczęto także wnosić rytualne kopce. Użycie ceramiki, zmiany w systemie socjoekonomicznym i zwiększona konkurencja międzygrupowa – to bezpośrednie przyczyny wykształcenia się stałych, umocnionych osiedli na Zachodniej Syberii. Tego typu założenia były wznoszone przez społeczności zbieracko-łowieckie na omawianym obszarze aż do okresu wczesnonowożytnego.

Jedną z najwcześniejszych kultur holoceńskich rozwijających się na obszarze wschodniej Syberii była kultura gromatuchińska (ok. 11000-7000 lat przed Chr.). Rozwijała się ona w środkowym odcinku dorzecza rzeki Amur. Jej pierwsi przedstawiciele prowadzili jeszcze typowo paleolityczni tryb życia i używali paleolitycznej technologii. Obok narzędzi mikrolitycznych stosowali spore narzędzia kamienne do obróbki drewna (siekiery, ciosła, dłuta). Byli wędrownymi zbieraczami i rybakami poławiającymi w rzekach ryby łososiowate. Przemieszczali się często i wznosili jedynie tymczasowe obozowiska w miejscach dłuższego pobytu.  Około 11 tys. lat przed Chr. zaczęli wytwarzać pierwsze, proste naczynia ceramiczne lepione z gliny ręcznie. Były to jedne z pierwszych wyrobów ceramicznych na Świecie. Z czasem tą umiejętność przejęły społeczności koczujące w dorzeczu górnego i dolnego Amuru.

W późniejszym okresie w dorzeczu środkowego Amuru rozwijała się kultura nowopetrowska, datowana na ok. 8000-6000 lat przed Chr. Jej przedstawiciele utrzymywali kontakty z kulturą gromatuchińską, o czym świadczą znalezione na stanowiskach obydwu ugrupowań artefakty. Na stanowiskach w rejonie miejscowości nowopetrowska odkryto ślady obozowisk z półziemiankami mieszkalnymi. Były to budowle o konstrukcji słupowej z paleniskiem w środku. Znajdowały się w nich małe jamy, w których przechowywano krzemienne narzędzia i żywność. Mieszkańcy osiedli kultury nowopetrowskiej byli łowcami i rybakami prowadzącymi półosiadły lub osiadły tryb życia. Wytwarzali narzędzia i broń z krzemienia, tufu, czertu i jaspisu. Wyrabiali noże, rylce, wiertniki, groty strzał z półsurowca pozyskane z pryzmatycznych rdzeni kamiennych. Narzędzia wyrabiano przede wszystkim z kamiennych wiórów. Ludzie kultury nowopetrowskiej na niewielka skalę wytwarzali ceramikę z gliny zmieszanej z pokruszonymi muszlami. Nad dolnym Amurem rozwijała się w okresie 10000-8000 lat przed Chr. kultura osipowska. Znana jest ona z ok. 20 stanowisk położonych nad brzegami Amuru i Ussuri. Jej przedstawiciele wytwarzali kamienne ostrza bifacjalne, narzędzia do obróbki drewna, drapacze, noże, ostrza wiórowe, ciężarki do sieci i inne. Ich gospodarka opierała się na kombinacji łowiectwa, zbieractwa i rybołówstwa. Szczególnie dużą rolę odgrywały w niej sezonowe połowy ryb łososiowatych. Ludność kultury Nowopietrowka wytwarzała już spore, lepione ręcznie naczynia ceramiczne wykonane z gliny zmieszanej z trawą i zdobione rytymi falistymi liniami. Zamieszkiwała obozowiska złożone z naziemnych szałasów lub półziemianek. Wyrabiali małe rzeźby zwierząt i amulety z opalu, nefrytu i aulerytu.

Około 5000-2500 lat przed Chr. na obszarze dolnego odcinka dorzeczy Amuru i Ussuri rozwijała się tzw. kultura małyszewska, znana z licznych i bardzo różnorodnych narzędzi kamiennych i krzemiennych (grotów strzał, noży, drapaczy, przekłuwaczy, narzędzi bifacjalnych, siekier, cioseł, ciężarków do sieci). Jej przedstawiciele wytwarzali także całą gamę różnych naczyń ceramicznych, które były dekorowane geometrycznymi, rytymi ornamentami. Niektóre szczególnie bogato zdobione naczynia mogły spełniać funkcje rytualne. Ludzie związani z tą kulturą wyrabiali też liczne gliniane figurki przedstawiające ludzi i zwierząt oraz przedmioty artystyczne z kości i ceramiki. Zamieszkiwali półziemiankowe domostwa o zróżnicowanej wielkości (małe, średnie i duże). Wznoszono je na planie zbliżonym koła lub wydłużonej elipsy, rzadziej prostokąta. Nad dolnym Amurm funkcjonowała także datowana na ok. 7000-5000 lat przed Chr. kultura marinska (Mariinskaya), oraz kultura Kondon (ok. 3000-2000 przed Chr.). Ludnośc kultury Kondon zamieszkiwała długotrwale zasiedlone, okrągłe ziemianki. Wyrabiała z różnorodnych surowców kamiennych (piaskowca, chalcedonu, jaspisu, kwarcu, aulerytu i skał ilastych) narzędzia: mikrowióry, mikropryzmatyczne rdzenie, ciosła, siekierki, skrobacze i noże. Produkowali ceramikę zdobioną geometrycznymi odciskami, przypominającymi sieć rybacką. W tym samym regionie Dolnego Amuru rozwijała się ok. 2900-1300 lat przed Chr. kultura wozniesienowska, tak jak poprzednie tworzona przez łowców-zbieraczy i rybaków. Używali oni kamiennych narzędzi bifacjalnych dużych rozmiarów, a także grotów strzał, noży, skrobaczy i retuszowanych odłupków. Zamieszkiwali naziemne domostwa na planie koła lub prostokąta. Wytwarzali bardzo bogaty zestaw naczyń ceramicznych do użytku codziennego i rytualnego, zdobionych motywami geometrycznymi. Większość naczyń kultury wozniesienowskiej została znaleziona poza obozowiskami, w sąsiedztwie określonych form krajobrazu (strumieni, urwisk, wysokich brzegów rzecznych). Są to duże naczynia wykonane z wysokiej jakości masy ceramicznej. Wiele z nich jest zdobionych motywami zoomorficznymi, antropomorficznymi i mitologicznymi. Pokrywano je brązową lub czerwoną farbą. Miejsca znalezienia takich naczyń są przez archeologów interpretowane jako miejsca kultu, gdzie odprawiano rytuały. Na tych miejscach znajduje się także przedmioty sztuki:: antropomorficzne i zoomorficzne figurki, ozdoby. Związana z religią i obrzędowością była także sztuka naskalna kultury wozniesienowskiej, znana z kilku stanowisk z regionu Amuru.

Inne kultury rozwijały się na obszarze Kraju Nadmorskiego, sąsiadującego z Morzem Japońskim i Oceanem Spokojnym. Tutejsze społeczności zaczęły wytwarzać ceramikę ok. 8700-7300 lat przed Chr. Funkcjonująca ok. 6000-3500 lat przed Chr. kultura rudninska rozwijała się we wschodniej części Kraju Nadmorskiego. Jej przedstawiciele używali bogatego zestawu kamiennych narzędzi i licznych zdobionych rytami naczyń ceramicznych. Zamieszkiwali stałe lub półstałe osady składające się z ziemiankowych domów na planie prostokąta lub kwadratu, z paleniskami w środku. Na niektórych stanowiskach jaskiniowych odkryto liczne ozdoby z kości i muszli, a także pozostałości siatek, sznurów i mat, oraz szczątki ludzkie. Przedstawiciele kultury rudninskiej polowali na niedźwiedzie, wilki, dziki i jelenie, zbierali orzechy i żołędzie, a także poławiali ryby i ssaki morskie. W strefie nadbrzeżnej Kraju Nadmorskiego rozwijała się ok. 5500-2500 lat przed Chr. kultura Boisman. Społeczności z nią związane zamieszkiwały półziemiankowe domostwa z paleniskami. Obok nich tworzyły śmietniska muszlowe świadczące o intensywnej eksploatacji zasobów morskich. Na śmietniskach odkryto także fragmenty muszli, naczyń ceramicznych oraz kamienne i kościane narzędzia. Na stanowisku archeologicznym Boisman-2 odkryto pochówki zachowane pod takim śmietniskiem muszlowym. Były to groby pojedyncze, podwójne i zbiorowe. Stwierdzono ślady celowej deformacji czaszek zmarłych, co mogło być wyznacznikiem ich wysokiego statusu społecznego. Zmarłym włożono do grobów bogate dary: bransolety z muszli, zdobione przedmioty z rogu i kości, broń myśliwską, naczynia ceramiczne, harpuny. Pogrzeby pochowanych tu ludzi mogły się wiązać z rytualnymi ucztami. Wczesne naczynia ceramiczne kultury Boisman to formy ostrodenne, podobne do tych z Półwyspu Koreańskiego. Później pojawiły się formy płaskodenne. Ludność opisywanej kultury wytwarzała kamienne narzędzia z łupku metamorficznego, krzemienia, jaspisu i chalcedonu. Wyrabiała także różnorodne przedmioty z kości: haczyki rybackie, harpuny, ciosła, przekłuwacze i igły. Poławiała rekiny, śledzie, płaszczki. Polowała na jelenie.

Około 4000-3500 lat przed Chr. w Kraju Nadmorskim funkcjonowała kultura Wietka (Vetka), której przedstawiciele wykonywali narzędzia z tufu, jaspisu i czertu. Wyrabiali je z odłupków oddzielanych od stożkowatych rdzeni. Wytwarzali ceramikę z gliny zmieszanej z rozdrobnionymi muszlami. W północnej i wschodniej części Kraju Nadmorskiego rozwijała się ok. 3370-1500 lat przed Chr. kultura Zajsanowka. Zajmowała zarówno terytoria w głębi lądu, jak i wybrzeża. Jej przedstawiciele zamieszkiwali stałe osiedla złożone z półziemianek, budynków o funkcji magazynowej i kultowej. W domostwach odkryto ślady palenisk i produkcji narzędzi krzemiennych. Z kamienia wytwarzano narzędzia retuszowane z odłupków i gładzone. Używano do ich wytwarzania krzemienia, jaspisu, tufu, czertu i obsydianu. Narzędzia i broń wyrabiano także z kości. Ludność kultury Zajsanowka zajmowała się zaawansowanym łowiectwem, rybołówstwem i zbieractwem. Polowała na jelenie, dziki, lisy i tygrysy. Używała ceramiki wypalanej w niskiej temperaturze. Z gliny wytwarzano także przęśliki, figurki, maski, amulety, pierścienie, wisiorki. Pod koniec istnienia tej kultury pojawiły się pierwsze oznaki przyjęcia gospodarki wytwarzającej. Ludność kultury Zajsanowka zaadaptowała uprawę prosa, która\e przyszło tu z południa, z terytorium Chin.

Kultury epoki kamienia rozwijały się także na wyspie Sachalin. Około 11000-7000 lat przed Chr. zakończył się tu okres paleolitu. Około 7000-5200 lat przed Chr. istniały tu liczne stałe osiedla łowców-zbieraczy i rybaków. Mieszkańcy wyspy importowali obsydian z wyspy Hokkaido. Rozwijały się tu kultury Soni (4700-3800 przed Chr.), Imczin (3000-400 przed Chr.) i Sedychińska (2000-1000 przed Chr.). Ich twórcy byli doskonale przystosowani do środowiska nadbrzeżnego i nadrzecznego. Żyli z połowu ryb, polowania na ssaki morskie i lądowe oraz zbieractwa...

CDN.

 

Literatura

C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.

Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.

B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.

K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.

R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first Three milion years, Oxford, New York, 2007.

J. K. Kozłowski (aut. i red.), J. Chochorowski, P. Kaczanowski, Encyklopedia historyczna Świata : Tom I: Prehistoria, Kraków, 1999.

J. K. Kozłowski, F. Mallegni, Wielka Historia Świata : Tom 1 : Świat przed „rewolucją” neolityczną, Kraków, 2004.

J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.

J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.

D. W. Anthony, The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World, Princeton, 2007.

H. Piezonka, N. Chairkina, E. Dubovtseva, L. Kosinskaya, J. Meadows, T. Schreiber, The world’s oldest-known promontory fort: Amnya and the acceleration of hunter-gatherer diversity in Siberia 8000 years ago, Antiquity, 2023, Vol. 97 (396), s. 1381-1401.

Północna Eurazja, zdjęcie satelitarne

Mapa północnej Eurazji

Brzegi rzeki Wołgi

Biomy Europy Wschodniej, mapa

Krajobraz gór Ural

Tajga syberyjska

Rzeka Amur

Krajobraz Kraju Nadmorskiego

Główne stanowiska archeologiczne wschodniej Syberii z przełomu plejstocenu i holocenu, mapa

Paraneolityczne kultury Europy Wschodniej, mapa

Ceramika kultury niemeńskiej

Ceramika paraneolityczna ze Wschodniej Europy

Ceramika i narzędzia krzemienne kultury bugo-dniestrzańskiej

Stanowisko archeologiczne Amnia

Przekrój wykopu archeologicznego na stanowisku Amnia

Rekonstrukcja domostwa ze stanowiska Amnia

Ceramika i wyroby kamienne ze stanowiska Amnia

Społeczności Syberii i Europy Wschodniej w późnej epoce kamienia, mapa

Ceramika późnopradziejowych kultur z obszaru wschodniej Syberii

Wczesna ceramika znad Amuru

Narzędzia kamienne kultur ze wschodniej Syberii

Cmentarzysko na stanowisku Boisman-2

Ceramika kultury osipowskiej

Syberyjscy łowcy-zbieracze, rekonstrukcja

Przykłady wschodniosyberyjskiej sztuki naskalnej

Stanowiska archeologiczne w Piekarach pod Krakowem

Na obszarze dzisiejszej Polski archeolodzy zdołali zlokalizować i zbadać wiele stanowisk związanych z odległą epoką starszego i środkowego paleolitu. Jeden z najciekawszych zespołów paleolitycznych stanowisk archeologicznych znajduje się w Piekarach pod Krakowem (woj. małopolskie, pow. krakowski, gm. Liszki), naprzeciw benedyktyńskiego klasztoru w Tyńcu. Stanowiska znajdują się w obrębie Bramy Krakowskiej, w okolicach przełomu Wisły, na obszarze Obniżenia Cholerzyńskiego. Są to skaliste, wapienne wzniesienia, pokryte lessowymi osadami, należące do grupy trzech Skałek Piekarskich (Kamieniołomu w Piekarach, Okrążka i Kozierówki). Stanowiska te było znane już pionierom polskiej archeologii. Badał je już w 1880 roku Gotfryd Ossowski, a w latach 1927 i 1936 przez Stefana Krukowskiego. Po II wojnie światowej prace podjęli tu specjaliści z Instytutu Kultury Materialnej PAN, a także z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ostatnie, jak dotąd badania wykopaliskowe przeprowadził w Piekarach w roku 2000 zespół archeologów pod przewodnictwem dr hab. Krzysztofa Sobczyka (IA UJ) i dr Valéry Sitlivy (Musées Royaux d’Art et d’Histoire w Brukseli). Stanowiska w Piekarach było wielokrotnie zasiedlane przez grupy ludzkie w okresie pomiędzy 200 tys. a 15 tys. lat temu. Najstarsze ślady osadnictwa w Okrążku związane są jeszcze z dolnym paleolitem. W środkowym paleolicie przebywały tu grupy łowiecko zbierackie ludzi neandertalskich, związane z tzw. kulturą mustierską. Jest to jedno z nielicznych w Europie stanowisk, na którym odkryto narzędzia wiórowe pochodzące z młodszej fazy środkowego paleolitu Stosowanie tzw. wolumetrycznej techniki wiórowej do produkcji narzędzi krzemiennych było jednym z najważniejszych wynalazków technologicznych neandertalczyka. Pozwalała ona na wykonywanie precyzyjniejszych narzędzi i ostrzy przy oszczędnym wykorzystaniu surowca kamiennego. Co ciekawe, była ona kilkukrotnie wynajdywana w różnych miejscach, a zaraz potem porzucana na rzecz technik prostszych i prymitywniejszych. Wyroby wykonane w technice wiórowej znalezione w Piekarach pochodzą z okresu 60-50 tys. lat temu. Później technologia wiórowa w Piekarach zanikła i nie była używana przez grupy ludzkie bytujące w tym miejscu aż do górnego paleolitu. Później obozowali tu ludzie związani z kulturą mustierską i mikocką. Na stanowisku obecne były rozmaite grupy ludzkie związane z różnymi tradycjami wytwarzania kamiennych narzędzi. W jaskini w wapiennym wzgórzu w Piekarach odnaleziono ślady obozowisk ludzi związanych z kulturami mustierską i mikocką. Około 40-30 tys. lat temu, w okresie interpleniglacjalnym przybyli na to miejsce ludzie współcześni (Homo sapiens sapiens), związani z kulturą oryniacką. W najwyżej położonych, lessowych warstwach archeolodzy odkryli pozostałości pracowni krzemieniarskich związanych z ludnością kultury graweckiej. Ludzie przebywający w okolicy Piekar w paleolicie wykorzystywali tutejsze wzniesienie jako miejsce zakładania obozowisk łowieckich i wytwarzania krzemiennych narzędzi. We średniowieczu, w XIII w., na pobliskim skalistym wzniesieniu znanym jako Kozierówka powstał gród obronny, wzniesiony być może z inicjatywy Konrada Mazowieckiego. W 1939 roku badania archeologiczne na Grodzisku w Piekarach prowadzili: Rudolf Jamka, Gabriel Leńczyk i Kazimierz Dobrowolski. W masywie Kozierówki znajduje się Jaskinia na Gołąbcu, w której odkryto ślady pobytu neandertalczyka: narzędzia krzemienne i kości zwierzęce.

Literatura

J. K. Kozłowski, P. Kaczanowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Wielka Historia Polski, t. 1, Kraków, 1998.

J. K. Kozłowski, F. Mallegni, Wielka Historia Świata, Tom I : Świat przed „rewolucją” neolityczną, Kraków, 2004.

J. K. Kozłowski, Encyklopedia historyczna świata, tom I : Prehistoria, Kraków, 1999.

https://www.liszki.pl/dla-mieszkanca/solectwa/piekary

L. Sawicki, Sprawozdanie tymczasowe z prac wykopaliskowo-badawczych przeprowadzonych przez Zakład Paleolitu IHKM PAN w latach 1953-1954, Sprawozdania Archeologiczne T. 2 (1956) ; Preliminary report on the excavation-works carried out by Zakład Paleolitu of IHKM PAN in the years 1953-1954, s. 11-21.

K. Sobczyk, Piekary, st. II a, gm. Liszki. woj. małopolskie, AZP 103- 55/98, Informator Archeologiczny : badania 34, 2000, s. 11-12. 

Widok na Skałki Piekarskie

Położenie Piekar (punkt 4 na mapie)

Skała Okrążek

Skała Kozierówka

Ludzie neandertalscy, rekonstrukcja wg Z. Buriana

Wczesne narzędzia górnopaleolityczne z Piekar

Rdzenie górnopaleolityczne z Piekar

Profil jednego z wykopów archeologicznych na stanowisku Piekary II A

Łowcy górnopaleolityczni - rekonstrukcja z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu

Pozostałości XII-wiecznego grodziska na Kozierówce

Wykopaliska archeologiczne w Piekarach w 1932 roku

Jaskinia w Obłazowej

Jednym z najważniejszych paleolitycznych stanowisk archeologicznych na terenie Polaki jest położona w dolinie rzeki Białki, w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej, w Centralnych Karpatach Zachodnich. Jaskinia w Obłazowej (zwana także jaskinią Obłazową). Otwór jaskini znajduje się około 100 metrów od biegu rzeki Białki i 7 metrów ponad poziomem tego cieku wodnego. Jest ona niewielka i składa się z krótkiego korytarzyka liczącej 9 m długości komory. Być może w przeszłości istniało jeszcze jedno wejście do groty. Jaskinia została wydrążona przez płynącą wodę w wapiennej Obłazowej Skale. Badania archeologiczne jaskini rozpoczęły się na wiosnę 1985 roku pod kierunkiem prof. dr hab. Pawła Valde-Nowaka z Instytutu Archeologii UJ. Trwają one z przerwami aż do dnia dzisiejszego. Dzięki pracom wykopaliskowym udało się stwierdzić, że Jaskinia w Obłazowej była zamieszkana już w okresie środkowego i górnego paleolitu, przez neandertalczyka i Homo sapiens. Prowadzona przez archeologów skrupulatna eksploracja osadów we wnętrzu jaskini pozwoliła odsłonić pozostałości związane zarówno z przyrodą plejstocenu, jak i z działalnością ludzi paleolitu. Badania wykazały, że jaskinia była zasiedlana przez ludzi wielokrotnie w okresie wielu tysięcy lat. Najstarsze ślady osadnictwa ludzkiego w tym miejscu związane są ze środkowopaleolityczną kulturą mustierską. Są to głównie skupiska kości zwierząt typowych dla epoki lodowcowej (mamuta, hieny jaskiniowej, nosorożca włochatego, renifera, lwa jaskiniowego), oraz wykonane z radiolarytu wyroby: rdzenie, odłupki i narzędzia. Ostatnia warstwa (XI) związana z człowiekiem neandertalskim i stworzoną przez niego kulturą szelecką jest datowana na ok. 38-36 tys. lat temu. Neandertalczycy zamieszkiwali zatem jaskinię w okresie 100 tys. – 40 tys. / 36 400 lat temu (te czasy reprezentują warstwy XXb-XI). Ponad warstwą XI zalegały depozyty, które zawierały już ślady działalności człowieka anatomicznie współczesnego (warstwy VIII-III). W warstwie VIII odkryto pozostałości związane z działalnością łowców-zbieraczy kultury pavlowskiej (graweckiej). Znajdowało się tutaj obozowisko, które jest datowane na okres 30-28 tys. lat temu. Odkryto tu nagromadzenie specjalnie przyniesionych i ułożonych przez człowieka granitowych i kwarcytowych głazów, w obrębie którego znajdował się łukowaty przedmiot, który okazał się bumerangiem wykonanym z ciosu mamuta. Jest to najstarszy znany bumerang na świecie, starszy od swoich australijskich odpowiedników, choć przypominający tamtejsze tzw. bumerangi typu Queensland. Obok niego znajdowały się dwa rogowe kliny górnicze (w tym jeden zdobiony ornamentem), rogowy przekłuwacz, dwie kości ludzkie (kości palców) i zawieszki z przewierconych kłów lisa polarnego i z muszli ślimaka Conus sp. Wszystkie przedmioty noszą ślady ochry, czerwonego barwnika chętnie używanego przez ludzi paleolitu. Takie nagromadzenie szczególnie ważnych przedmiotów i kości ludzkich świadczy o tym, że jaskinia była dla górnopaleolitycznych łowców miejscem kultu religijnego. Brak w niej śladów odpadków po wykonywaniu narzędzi krzemiennych i ćwiartowaniu tusz zwierzęcych, co jeszcze mocniej uprawdopodobnia taką funkcję groty. Zgromadzone tu przedmioty mogły być rekwizytami kultowymi charakterystycznymi dla szamanizmu. Zamieszkujący Jaskinię w Obłazowej łowcy kultury pavlowskiej używali narzędzi i broni wykonanych z krzemienia sprowadzonego ze znacznie oddalonych złóż: krzemienia czekoladowego z okolic Iłży i krzemienia świeciechowskiego z okolic nadwiślańskiego Annopola. Obecność rogowych klinów górniczych świadczy o tym, że zajmowali się oni także wydobyciem surowców krzemiennych i miejscowego radiolarytu pienińskiego. W wyższych warstwach odkryto znaleziska związane z kulturą epigrawecką, a przed wejściem do jaskini pozostałości obozowiska łowców ze schyłkowego paleolitu, sprzed ok. 11 tys. lat. Odkryto tutaj także kamienną płytkę przypominająca figurki kobiece (tzw. Wenus paleolityczne), związaną z kulturą magdaleńską. Najmłodsze odkryte w jaskini zabytki to pochodzące z późnego średniowiecza fragmenty ceramiki i grot bełtu kuszy. W 2010 roku archeolodzy badający jaskinię dokopali się do jej dna, uzyskując kompletną sekwencję warstw i docierając do najwcześniejszych śladów obecności neandertalczyka w tym miejscu. Jaskinia w Obłazowej była ważnym miejscem na szlaku wędrówek paleolitycznych łowców, którzy w plejstocenie przemieszczali się z rejonu środkowej części dorzecza Dunaju w kierunku północno-wschodnim, penetrując zachodnie Karpaty i przełęcze górskie w czasie sezonowych wędrówek.

Literatura

https://archeo.uj.edu.pl/jaskinia-oblazowa

https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news,369574,nowe-odkrycia-archeologow-w-jaskini-oblazowej.html

J. K. Kozłowski, P. Kaczanowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Wielka Historia Polski, t. 1, Kraków, 1998.

J. K. Kozłowski, Encyklopedia historyczna świata, tom I : Prehistoria, Kraków, 1999.

P. Valde-Nowak, Człowiek pierwotny w Jaskini w Obłazowej, Pieniny – Przyroda i Człowiek 10: (2008), s. 133–146.

P. Valde-Nowak, T. Madeyska, A. Nadachowski, Jaskinia w Obłazowej : Osadnictwo, sedymentacja, fauna kopalna, Pieniny – Przyroda i Człowiek, 4: (1995), s. 5–23.

Film o badaniach w jaskini:

http://kosmogoniatatr.dobrawola.eu/ten/prof-pawel-valde-nowak/

Jaskinia w Obłazowej - wejście

Skałka Obłazowa

Lokalizacja Jaskini w Obłazowej, mapa

Plan Jaskini w Obłazowej

Wykopaliska archeologiczne w Jaskini w Obłazowej

Bumerang z Jaskini w Obłazowej

Profil geologiczny przy zachodnim wejściu do Jaskini w Obłazowej

Narzędzia neandertalczyka z Jaskini w Obłazowej

Retuszowane narzędzie z pienińskiego radiolarytu znalezione w Jaskini w Obłazowej

Narzędzia krzemienne i kościane z wczesnej fazy górnego paleolitu z Jaskini w Obłazowej

Kości palców Homo sapiens z Jaskini w Obłazowej

Narzędzia krzemienne i radiolarytowe kultury magdaleńskiej z Jaskini w Obłazowej

Tzw. figurka Wenus z Jaskini w Obłazowej

Górnopaleolityczne ozdoby z muszli ślimaka z Jaskini w Obłazowej

Neandertalczycy polujący na niedźwiedzia jaskiniowego, rekonstrukcja

Łowcy górnopaleolityczni, rekonstrukcja

Krajobraz Europy w plejstocenie, rekonstrukcja

Ludzie kultury graweckiej, rekonstrukcja