W drugiej połowie III tys. przed Chr. w Dolinie Indusu, nad Zatoką Perską i brzegami Oceanu Indyjskiego rozwijały się zaawansowane kultury zurbanizowane połączone siecią dalekosiężnych powiązań handlowych. Wywierały one wpływ na ościenne obszary Azji Środkowej i subkontynentu indyjskiego. Pozostawały w łączności z cywilizacjami Mezopotamii, Iranu i innych zakątków Żyznego Półksiężyca. Cywilizacja Doliny Indusu rozwijała się na rozleglejszym obszarze, niż cywilizacja sumeryjska czy egipska. Jej miasta były większe, niż metropolie z Mezopotamii. Wywarła ona wielki wpływ na dalszy rozwój historyczny subkontynentu indyjskiego i Azji Południowej. Nazywana jest cywilizacją Doliny Indusu, cywilizacją harappańską lub cywilizacją Sindu-Sarasvati. Mimo lat badań archeologicznych pełne poznanie tej zaawansowanej kultury jest mocno utrudnione, głównie ze względu na fakt niemożności odczytania przez specjalistów harappańskiego pisma.
Cywilizacja Doliny Indusu wkroczyła
w swą dojrzałą fazę istnienia, zwaną też epoką integracji około 2600 lat przed
Chr. (więcej o początkach cywilizacji Indusu: https://archeologiczny-archeologia.blogspot.com/2023/10/poczatki-cywilizacji-cz-3-dolina-indusu.html).Wiadomo, że w tej epoce jej wpływy sięgały daleko poza dorzecze Indusu i
jego dopływów. W szczycie rozwoju jej zurbanizowany obszar obejmował
powierzchnię 500 tys. kilometrów kwadratowych. W tym czasie utrwaliły się
charakterystyczne cechy rozwojowe tej kultury: urbanizacja, miasta wznoszone na
z góry ustalonym planie, czterostopniowa hierarchia osad, pismo, standaryzacja
produkcji przedmiotów, handel dalekosiężny, specjalizacja produkcyjna osiedli. Wykształciła
się wówczas mocno zuniformizowana kultura miejska. Hierarchia osadnictwa
kultury Indusu opierała się na największych centrach miejskich, takich jak Mohendżo
Daro, Harappa, Dholavira, Ganweriwala, Rakhigarhi. Były olbrzymie osiedla o
powierzchni przekraczającej 80 i 100 hektarów. Największe liczyły 150-250 ha
powierzchni. Były to wówczas największe metropolie na subkontynencie indyjskim
i jedne z największych na Świecie. Poniże jw. Hierarchii stały mniejsze centra
osadnicze o powierzchni dochodzącej do 20 ha, takie jak Kalibangan, czy Lothal.
Jeszcze mniejsze były ufortyfikowane osady zajmujące zazwyczaj powierzchnię ok.
2 hektarów, które reprezentują stanowiska Surkotada i Kuntasi. Najwięcej było
wiosek rolniczych i wyspecjalizowanych osiedli rzemieślników o powierzchni nie
przekraczającej 1 hektara. Były to np. Nageshwar i Balakot. Od wyrafinowanych
społeczności miejskich zależne były także grupy pasterzy oraz łowców-zbieraczy.
Cały obszar cywilizacji Doliny Indusu połączony był siecią powiązań handlowych
i interakcji pomiędzy różnymi poziomami osad. Obejmowała ona obszar dorzecza
Indusu i Saraswati oraz wybrzeża Oceanu Indyjskiego i Zatoki Kaććh. Stabilna sieć
osadnictwa przetrwała na tym obszarze przez ponad 700 lat. Badacze
przypuszczają, że ten ogromy obszar został zjednoczony politycznie dzięki
więzom gospodarczym i ideologii. Wielkość i zróżnicowanie domów ukazuje nam
zhierarchizowane społeczeństwo składające się z różnych warstw. Ludzie należący
do różnych warstw nosili ozdoby o tym samym kształcie, ale wykonane z innych
materiałów. Najprawdopodobniej cywilizacja harappańska stanowiła zespół wysoko
rozwiniętych miast-państw, rządzonych przez elity złożone z właścicieli
ziemskich, kupców i kapłanów. Miasta były zbudowane na starannie opracowanym
planie i ufortyfikowane, co wskazuje na stabilną kontrolę elity politycznej
sprawującej w nich władzę. Największe metropolie zamieszkiwała zróżnicowana
ludność: robotnicy, rzemieślnicy, urzędnicy, kapłani i kupcy. Miastom podlegały
obszary rolnicze zamieszkane przez społeczności wiejskie. Ok. 2450 lat przed
Chr. nastąpiła migracja ludności do miast takich jak Harappa i wzrost ich
powierzchni. Metropolie, takie jak Harappa i ich przedmieścia rozrastały się i
rozbudowywały fortyfikacje. Szczyt rozwoju miast nad Indusem nastąpił ok.
2000-1900 lat przed Chr. Regionalne ośrodki miejskie były rozmieszczone wzdłuż
głównych rzek i szlaków handlowych oraz komunikacyjnych łączących największe
ośrodki. Populacja zamieszkująca cały obszar cywilizacji Doliny Indusu i
największe miasta musiała być ogromna. Metropolie takie jak Harappa i Mohendżo
Daro liczyły co najmniej 150 tys.-200 tys. mieszkańców. Całą Dolinę Indusu
zamieszkiwało wówczas co najmniej 4 miliony ludzi. Już około 2500 lat przed
Chr. transformacja kultury i osadnictwa w kierunku zurbanizowanej cywilizacji
była zakończona na obszarze całego niemal dorzecza Indusu. Jedynie we
wschodnich regionach dokonała się nieco później. Ustanowienie nowego porządku
wiązało się z opuszczeniem części zasiedlanych dotychczas osad. Inne, jak
Harappa były nieprzerwanie zasiedlone. Powstanie ufortyfikowanych osiedli
wzniesionych na regularnym planie, standaryzacja budownictwa i wytwórczości,
pojawienie się systemów kanalizacyjnych i pisma to znaki rozpoznawcze dojrzałej
fazy cywilizacji Doliny Indusu.
Powstanie wielkiej, zintegrowanej
sieci powiązań na obszarze całej Doliny Indusu wskazuje na rozwój silnej
organizacji (lub licznych organizacji) o charakterze państwa rządzonego przez
elity. Ten wyższy stopień organizacji integrował omawiany obszar przez co
najmniej kilkaset lat. Ośrodki tej
cywilizacji były połączone więziami socjoekonomicznymi, politycznymi i
ideologicznymi. System polityczny nie był być może tak mocno scentralizowany,
jak to miało miejsce w przypadku pierwszych państw nad Nilem i w Żyznym
Półksiężycu. Jego organizacja opierała się na powiązaniach ekonomicznych. Rozplanowanie
miast wskazuje na istnienie ścisłej hierarchii społecznej i wysokiego stopnia
organizacji społecznej. Wielu badaczy przychyla się do wniosku, że obszar
cywilizacji harappańskiej stanowił zbiorowisko niezależnych miast-państw
rządzonych przez władców, elity o charakterze klanowym a także przez korporacje
kapłanów, kupców i właścicieli majątków. Alternatywna hipoteza wskazuje na
istnienie imperium, państwa terytorialnego, obejmującego całą Dolinę Indusu. Takie
imperium mogło istnieć przynajmniej przez jakiś czas, po czym uległo rozpadowi.
Niestety, ze względu na brak odczytania pisma harappańskiego polityczna
historia Doliny Indusu pozostaje domeną hipotez. Elity kontrolowały produkcję i
miały dostęp do dóbr luksusowych. Niektóre przedmioty chowane razem ze
zmarłymi, takie jak brązowe lustra, mogą wskazywać na pochówki przedstawicieli
wyższych warstw społecznych. Elita kontrolowała populacje, która wywodziła się
z grup o różnym pochodzeniu i dziedzictwie kulturowym. Część mieszkańców miast
nad Indusem była potomkami miejscowych rolników oraz łowców-zbieraczy. Inni
byli przybyszami z Wyżyny Irańskiej. Istnienie pisma wskazuje na działalność
administracji i aparatu biurokratycznego. Hierarchia osad jest dowodem na to,
że wioski, mniejsze osiedla i miasta podlegały największym metropoliom. Monumentalne
budownictwo sugeruje ogromne możliwości w zakresie mobilizacji siły roboczej
przez elity. Znaleziska uzbrojenia i ślady przemocy na szczątkach ludzkich z
cmentarzysk wskazują na prowadzenie działań wojennych i obecność sił zbrojnych.
Źródła mezopotamskie z okresu akadyjskiego mówią o kontyngentach wojskowych z
Meluhhy (Doliny Indusu) biorących udział w działaniach zbrojnych przeciwko
wojskom akadyjskim. Miasta były silnie ufortyfikowane, a działalność
produkcyjna i handlowa na pewno wymagała w ówczesnych warunkach zbrojnej
ochrony. Aktywność militarna mogła odegrać pewną rolę w tworzeniu organizacji
państwowych nad Indusem. Mezopotamski tekst, opisujący bunt osiemnastu królów
przeciw Naramsinowi, wspomina wśród nich
władcę Meluhhy, którego imię […]-ib-ra
zachowało się jedynie częściowo i jedyne zachowany imię władcy z doliny Indusu.
Istniał już wówczas kontrast w poziomie życia między elitami a biedniejszymi
członkami społeczeństwa, a także niewolnictwo. Skarby, takie jak ten z
Allahdino, gdzie znaleziono depozyt przedmiotów złotych i srebrnych oraz ozdób
z kamieni półszlachetnych, wskazują na koncentrację bogactw w rękach elit. Upowszechnienie
używania pieczęci jest dowodem na istnienie własności prywatnej. W budowaniu
politycznej struktury i jednoczeniu ogromnych obszarów nad Indusem wielką rolę
odegrała też zapewne dominująca religia i ideologia. Wierzenia i ideologia
musiały kłaść nacisk na życie miejskie. Ważną rolę odgrywała w nich woda i jej
aspekty religijne oraz metafizyczne. Wielkie znaczenie miała zapewne z tego
powodu rytualna czystość. Ideologia wspierała także techniczną biegłość i
postęp. Kultura Indusu stanowiła wysoko rozwiniętą, zurbanizowaną cywilizację
wczesnej epoki brązu, porównywalną z kulturami Mezopotamii czy Egiptu.
Największymi i najważniejszymi
stanowiskami archeologicznymi związanymi z cywilizacją Indusu są Harappa i
Mohendżo Daro. Kryją one pozostałości największych miast stanowiących główne
ośrodki tej zaawansowanej kultury. Położone są w odległości ok. 400 km od
siebie. Mohendżo Daro leży na zachodnim brzegu rzeki Indus, w dystrykcie
Larkana w prowincji Sindh w Pakistanie. Miasto zostało założone na
plejstoceńskim wzniesieniu w dolinie Indusu. Stanowisko liczy sobie ok. 250
hektarów powierzchni. Mohendżo Daro leżało w centrum terenów zajmowanych przez
cywilizację Indusu, pomiędzy Harappą a Dholavirą. Przebiegały przez nie
ówczesne szlaki handlowe i komunikacyjne. Miasto powstało ok. 2600 lat przed
Chr. na miejscu starszych osad, jak jeden z głównych ośrodków cywilizacji
Indusu i jedna z największych metropolii wczesnej epoki brązu. Centrum miasta
stanowiła wielka cytadela, położona w jego zachodniej części. Była otoczona
ceglanymi murami, a w środku znajdowała się m. in. Wielka Łaźnia, kolumnowa sala
i spichlerze. Poniżej leżało Dolne miasto z dzielnicami mieszkalnymi
zbudowanymi z wypalanej cegły. Domy miały zróżnicowaną wielkość, były wśród
nich także budynki jedno- i dwupiętrowe. Szersze i węższe ulice przecinały się
pod kątem prostym, dzieląc miasto na kwartały zabudowy. Miasto posiadało liczne
studnie i doskonały system odwadniania i kanalizacji. System kanalizacji miasta
nie miał sobie równych w całym ówczesnym świecie, tak samo jak starannie
zaplanowany układ całego miasta. Domy były wyposażone w łazienki, toalety i
system drenów. Starannie sporządzony system kanalizacyjny odprowadzał ścieki z
domów poprzez sieć glinianych rur i dużych drenów biegnących pod ulicami poza
miasto. Żadne miasto Świata we wczesnej epoki brązu nie dysponowała tak skomplikowanym
i skutecznym systemem kanalizacyjnym jak Mohendżo Daro. Metropolia była
otoczona licznymi i rozległymi przedmieściami. Mohendżo Daro mogło zamieszkiwać
nawet 100 tys. ludzi. Na stanowisku odkryto wiele tysięcy przedmiotów
dokumentujących aktywność mieszkańców: pieczęcie z inskrypcjami, rzeźby,
miedziane tabliczki, narzędzia kamienne i miedziane, biżuterię z kamieni
półszlachetnych, odważniki i zabawki. Znaleziska pieców metalurgicznych i
odpadów produkcyjnych świadczą o opanowaniu przez mieszkańców metod obróbki
miedzi. Miasto było ośrodkiem produkcji ceramiki, wyrobów metalowych i
paciorków ze steatytu. Było także ośrodkiem handlowym, do którego przybywały
towary nie tylko z miast Doliny Indusu, ale także z Iranu, Mezopotamii, Azji
Środkowej, czy krajów Zatoki Perskiej. Wiele pieczęci i innych przedmiotów
zostało ozdobionych interesującymi przedstawieniami i pokrytych znakami
tajemniczego i nieodczytanego do dziś pisma Doliny Indusu. Miasto rozkwitało w
okresie około 2200-1900 lat przed Chr. Harappa położona jest nad wyschniętym ramieniem
rzeki Navi w Pendżabie, w północnej części terytorium cywilizacji Indusu. Początki
miasta sięgają tu pierwszej połowy III tys. przed Chr. Główną część miast
stanowił zespół czterech ufortyfikowanych cytadeli na wzgórzach ulokowanych
wokół kotlinki, w której znajdował się zbiornik wodny. Główną cytadelę
stanowiło tzw. wzgórze A-B. Blisko tej cytadeli znajdowało się osiedle
robotników. Rozplanowanie miasta było zatem odmienne od Mohendżo Daro. Odmienna
była także konstrukcja spichlerzy. Położenie miasta umożliwiało jego
mieszkańcom kontrolę szlaków prowadzących do podnóża Himalajów, skąd
sprowadzano drewno i rudy metali. Dzięki temu mogli ściągać te cenne surowce do
Doliny Indusu. Harappa była wielkim ośrodkiem produkcji pozarolniczej
charakteryzującym się imponującą prywatną i publiczną architekturą. Budynki i
fortyfikacje zostały wzniesione z wypalanej cegły. Miasto charakteryzowały
potężne bramy i szerokie główne ulice. Na tzw. wzgórzu F odsłonięto
pozostałości okazałego spichlerza i kolistych platform przeznaczonych do
młócenia zboża. Domy wznoszono na platformach z cegły mułowej. Wokół cytadel wzniesiono
fortyfikacje z bastionami i bramami. Obok domów istniały tu liczne warsztaty
produkcyjne i łaźnie. Na południe od miasta znajdowały się cmentarzyska, na
których chowano zmarłych mieszkańców. Grzebano ich w drewnianych trumnach w
pozycji wyprostowanej. Całe miasto zajmowało obszar ok. 100-200 hektarów. Archeolodzy
także tutaj odkryli pozostałości systemu kanalizacyjnego.
Gospodarka cywilizacji
harappańskiej opierała się na rolnictwie. Jej wielkie metropolie były
usytuowane na zalewowej równinie nadrzeczne, w dolinach Indusu i Gaggaru-Hakry
oraz ich dopływów. Nadrzeczna równina zalewowa stwarzała idealne warunki dla intensywnego,
irygacyjnego rolnictwa. Intensyfikacja upraw była konieczna, by wykarmić
wzrastającą populację miast. Mieszkańcy Doliny Indusu uprawiali pszenicę,
jęczmień, proso, ryż, rośliny strączkowe, len, gorczycę, ogórki, niektóre
dyniowate (chodzi o te występujące naturalnie na obszarze Starego Świata i
udomowione jeszcze w pradziejach w Azji, np. ogórek melon - Cucumis melo, przepękla ogórkowata - Momordica charantia, czy beninkaza
szorstka - Benincasa hispida),
bawełnę, marzanę barwierską (Rubia tinctorum)
i sezam. Hodowali bydło rogate, bawoły wodne (Bubalus bubalis), zebu indyjskie (Bos indicus), owce i kozy.
Znano już prawdopodobnie hodowlę udomowionych kur (Gallus gallus domesticus), pochodzących od kura bankiwa (Gallus gallus), tropikalnego ptaka z
Azji Południowo-Wschodniej. Dietę uzupełniało także łowiectwo oraz rybołówstwo
śródlądowe i morskie. Pola uprawne umieszczano na terasach zalewowych rzek,
bogatych w żyzny muł i mady. W uprawie roli stosowano znane od neolitu radła
ciągnięte przez woły. Archeolodzy odnaleźli zarówno modele radeł, jak i
fragmenty zaoranych pól. Do ścinania zboża używano jeszcze sierpów z
krzemiennymi wkładkami. Do zaopatrywania pól w wodę służyły kanały nawadniające
i urządzenia do podnoszenia wody na wyższy poziom w typie żurawi (szadufów). Mieszkańcy
budowali tamy, kanały i rezerwuary wody. Wodę z wylewów rzeki zbierano w
sztucznych zbiornikach, by wykorzystać ją w porze suchej. Spore obszary Doliny
Indusu polegały na deszczach monsunowych i irygacji naturalnej, bez skomplikowanych
systemów nawadniania. Miasta cywilizacji Indusu stały się w dojrzałej fazie jej
rozwoju wielkimi ośrodkami handlu i wytwórczości. Obrabiano tu lokalne i
importowane surowce, takie jak
lapis-lazuli, karneol, krzemień, cynę, miedź, złoto i muszle. Szlaki
handlowe łączyły metropolie z obszarami, gdzie występowały poszukiwane surowce,
jak lapis-lazuli z afgańskiego Badachszanu, muszle z wybrzeża Gudżaratu, czy
krzemień ze Wzgórz Rohri. Surowce pozyskiwano często drogą wymiany konkrecji
ska i minerałów z zamian za gotowe wyroby rzemieślnicze oferowane
zbieracko-łowieckim społecznościom zamieszkującym obszary występowania złóż. Gotowe
wyroby były dystrybuowane w miastach nad Indusem, a ich nadwyżkę wysyłano za
granicę, w ramach dalekosiężnego handlu z krajami położonymi nad Zatoką Perską
i na Wyżynie Irańskiej. Technologia cywilizacji Doliny Indusu była typowa dla
okresu chalkolitycznego. Spora część używanych narzędzi była nadal wykonywana z
krzemienia i innych rodzajów skał. Używano także wielu narzędzi wykonanych z
miedzi i jej stopów. Wytwarzano brązy arsenowe, a także klasyczne brązy cynowe
i stopy miedzi z niklem i ołowiem. Miedź wytapiano z rudy w prostych, otwartych
piecach jamowych wyłożonych cegłami. Przedmioty metalowe umiano już odlewać
metodą traconego wosku. Z metalu wytwarzano toporki, sierpy, noże, dłuta, haki,
piły, ciosła, gwoździe, igły, wiertła i brzytwy. Ze stopów miedzi produkowano
także broń: topory, noże, groty strzał i broni drzewcowej, miecze. Z brązu i
miedzi wykonywano naczynia i lustra. Bardzo popularne były wiórowe narzędzia
krzemienne wykonywane z surowca wydobywanego na Wzgórzach Rohri. Krzemiennych
wierteł używano do wiercenia otworów w karneolowych i agatowych paciorkach. Zachowanie
narzędzia i modele wskazują, że ważnym działem wytwórczości była obróbka drewna
i ciesiołka. Do transportu lądowego używano dwu- i czterokołowych wozów na
pełnych kołach, zaprzężone w woły i zebu. Łodzie i statki żaglowe pływały
zarówno po rzekach, jak i po wodach Oceanu Indyjskiego i Zatoki Perskiej. Rzeki
stanowiły główne szlaki komunikacyjne, którymi transportowano żywność do miast.
Towary takie jak kamienie żarnowe czy bloki steatytu transportowano łodziami,
tratwami, wozami, a także na grzbietach ludzi do miejsc przeznaczenia. Produkowano
masowo duże ilości ceramiki toczonej na kole garncarskim. Wytwarzano naczynia
stołowe, kuchenne i zasobowe. Wyrabiano także wiele figurek ludzi i zwierząt z
wypalanej gliny. Liczne znaleziska terakotowych przęślików świadczą o rozwoju
produkcji tkackiej. Odkryte w Mohendżo Daro fragmenty barwionej tkaniny
bawełnianej potwierdzają, że w cywilizacji Indusu wytwarzano tego typu
tekstylia. Wytwarzano także jedne z najstarszych tkanin jedwabnych. Znaleziska
tekstyliów z tego materiału znane są ze stanowiska Nevasa i datowane na ok.
2750 lat przed Chr. Znaleziska fragmentów jedwabnej tkaniny z Harappy datowane
są na ok. 2450 lat przed Chr. Wiele warsztatów rzemieślniczych specjalizowało
się w produkcji dóbr luksusowych. Ze złota wytwarzano ozdoby i elementy
paciorków stanowiących część naszyjników. Obrabiano także srebro i umiano
wytwarzać elektrum, czyli stop złota ze srebrem. Ze srebra wyrabiano ozdoby i
małe naczynia. Rzemieślnicy znad Indusu umieli wytwarzać fajans i produkować z
niego paciorki, amulety, małe naczynia i inne drobne przedmioty. Obrabiali
także karneol, lapis-lazuli, agaty i jadeit. Z tych kamieni wytwarzano przede
wszystkim paciorki. Szczególnie cenione i trudne do wykonania były wydłużone
paciorki karneolowe, wytwarzane w wyspecjalizowanych warsztatach. Do ich
obróbki używano ognia oraz świdrów łukowych z kamiennymi ostrzami. Ze steatytu
wytwarzano pieczęcie i amulety. Obrabiano także kość słoniową i muszle
mięczaków morskich. Wyspecjalizowani rzemieślnicy znad Indusu znali tajniki
pirotechnologii. Umieli wytwarzać zaprawę wapienną i wapno droga wypalania
wapienia. Używali zaawansowanych, dwukomorowych pieców do wypału ceramiki.
Umieli wytwarzać szkliwo, fajans i frytę. Produkowali ogromne ilości wypalanej
cegły. Wiele osiedli cywilizacji Indusu specjalizowało się w produkcji
pozarolniczej określonych dóbr, często przeznaczonych na eksport. Było to
osiedla rzemieślnicze, takie jak Nageshwa, czy Czanhu-Daro. Wytwórcy
produkowali w dużym stopniu zuniformizowane, podobne do siebie wyroby, takie
jak np. czerwona ceramika. W metropoliach istniały dzielnice rzemieślnicze, a
szczególnie zanieczyszczające otoczenie warsztaty starano się lokować poza miastami.
Cywilizacja Indusu rozwinęła
rozległe sieci handlowe. Handel dalekosiężny odegrał ogromną rolę w jej
powstaniu i rozwoju. Istniał zarówno handel lokalny jak i dalekosiężna wymiana.
Uniformizacja wyrobów rzemieślniczych wskazuje też na migrację specjalistów
pomiędzy ośrodkami tej cywilizacji. Pomiędzy odległymi miastami wędrowały
towary takie jak wyroby ze złota czy karneolowe paciorki. Wykorzystanie systemu
rzecznego dorzecza Indusu jako drogi komunikacyjne znacznie ułatwiało transport
dóbr. Handel wewnętrzny był w rękach indywidualnych kupców, jak wskazują na to
liczne odciski pieczęci, którymi oznaczano różne towary. Nie znano pieniądza
monetarnego, panował zatem handel wymienny. Środkiem wymiany były
najprawdopodobniej ziarna zboża, muszle, a także agatowe i karneolowe paciorki.
Ryby poławiane na wybrzeżu były transportowane w głąb lądu, do miast leżących
850 kilometrów dalej. Ludzie z nad Indusu w poważnym stopniu rozwinęli
dalekosiężną wymianę handlową. Bliskość wybrzeża morskiego i układ sieci
rzecznej uchodzącej do Oceanu Indyjskiego znacznie ułatwiały wywóz towarów do
krajów zamorskich. Cywilizacja Indusu potrzebowała także surowców, które
przywożono z ościennych terytoriów. Z Afganistanu sprowadzano lapis-lazuli, a
jadeit pochodził prawdopodobnie aż z obszaru Chin. Srebro sprowadzano z Iranu i
Afganistanu. Ważnym ogniwem handlu dalekosiężnego były emporia i porty takie
jak Lothal, położone blisko złóż karneolu w Gudżaracie. Była to ufortyfikowana
osada o powierzchni 4,8 ha. Otoczona była potężnym ceglanym murem i wzniesiona
na planie zbliżonym do kwadratu, z regularną siatką ulic. Domy posiadały odwodnienie
i były podłączone do systemu kanalizacji. Działały tu liczne warsztaty w
których wytwarzano wyroby z karneolu, miedzi, złota i innych metali, z muszli i
kości słoniowej, a także prawdopodobnie barwione tkaniny. Znajdowały się tu
także magazyny oraz wybudowany z cegły dok z nabrzeżem. Lothal było zatem
centrum wytwórczości i dalekosiężnego handlu morskiego położonym nad rzeką
uchodzącą niedaleko do morza. Tutejsze warsztaty produkowały dobra na eksport. Z
obszaru wschodniej Baktrii (dzisiejszego Afganistanu) znana jest harrapańska
faktoria handlowa w Shortugai. Znaleziono tu mnóstwo typowo harappańskich
wyrobów. Było to miejsce służące pozyskiwaniu lapis-lazuli z pobliskich złóż i
kontrolujące szlaki handlowe łączące Południową i Środkową Azję, skąd sprowadzano
cynę. Kupcy znad Indusu byli obecni także w Mezopotamii, o czym świadczą m. in.
znaleziska pieczęci ze stanowisk takich, jak Umma. Na subkontynencie kontakty
handlowe kultury Indusu sięgały co najmniej doliny Godawari w środkowych
Indiach. Eksploatowała ona także rudy miedzi w Radżastanie. Daleki kontakty
sięgały Kaszmiru, gdzie tutejsze kultury neolityczne sprowadzały poprzez
Karakorum jadeit z Chotanu i Xinjangu w dzisiejszych Chinach. Spora część
srebra użytkowanego nad Indusem pochodziła prawdopodobnie z doliny Pandższiru w
Afganistanie. Przybysze znad Indusu docierali daleko do Azji Środkowej, jak
świadczą o tym znaleziska ze stanowiska Altyn Depe na terenie Turkmenistanu,
należącego do kultury Namazga. Znaleziska kości wielbłądów dwugarbnych (baktrianów)
z Mohendżo Daro i Harappy wskazują, że kupcy z Azji Środkowej docierali także
tutaj. Bliskie kontakty łączyły dolinę Indusu z rozwijającą się w zachodnim
Iranie kulturą protoelamicką. Cywilizacja harappańska rozwijała dalekosiężne,
morskie kontakty handlowe z krajami leżącym nad Oceanem Indyjskim i Zatoką
Perską. Odbywały się one rzecz jasna drogą morską, co wiązało się z rozwojem
żeglugi. Statki handlowe wyładowane towarami kursowały wzdłuż wybrzeży,
pływając od portu do portu. Ważnymi przystankami w ich drodze na zachód były
handlowe i portowe osiedla Sokhta Koh i Sutkagen Dor na wybrzeżu Beludżystanu. Sutkagen
Dor było silnie ufortyfikowaną faktorią handlową położoną na wybrzeżu. Morskie
kontakty handlowe sięgały Omanu, gdzie znajdował
się wspominany w źródłach sumeryjskich i akadyjskich kraj Magan. Na omańskim
stanowisku Ras al-Junayz znaleziono wiele wyrobów importowanych z cywilizacji
Indusu w postaci paciorków karneolowych oraz wyrobów z metalu i kości
słoniowej. Z Maganu sprowadzano miedź, skóry, muszle mięczaków morskich, żółwie
oraz kadzidło, które sprowadzano szlakiem z Afryki i południowej części
Półwyspu Arabskiego. Płynąc dalej na zachód statki docierały do kraju Dilmun,
czyli do Bahrajnu i Fajlaki. Znajdowała się tu prawdopodobnie faktoria kupców
znad Indusu. W Lothal znaleziono pieczęć z Dilmun, co wskazuje na ożywione
kontakty z tym obszarem. Kupcy z miast nad Indusem docierali także do
południowej Mezopotamii, do Sumeru i Akadu. Mieszkańcy tych obszarów nazywali
ich kraj Meluhha. Karneolowe paciorki z grobów królewskich z Ur świadczą o
wczesnych kontaktach sumeryjskich miast-państw z Doliną Indusu. W czasach
Sargona z Akadu statki z Meluhhy wpływały w górę Tygrysu i dobijały do nabrzeży
Agade, stolicy jego państwa. Znane są zarówno znaleziska pieczęci i innych
wyrobów z Doliny Indusu, jak i wzmianki w źródłach pisanych o importowanych z
Meluhhy wyrobach ze złota, karneolu, kości słoniowej, drewna oraz niewolnikach
i egzotycznych zwierzętach. Harappańskie pieczęcie stemplowe znane sa m. in. z
Ur. Z okresu akadyjskiego znana jest pieczęć cylindryczna niejakiego Szuiliszu,
tłumacza języka Meluhhy. Dokumenty z czasów III dynastii z Ur wspominają o
istnieniu w południowej Mezopotamii wioski zamieszkanej przez ludzi z Meluhhy. Najprawdopodobniej
także ludzie z Sumeru zamieszkiwali na stałe w miastach Doliny Indusu. Z
Mezopotamii sprowadzano bitumin, produkty rolne, tkaniny, oleje, pachnidła. W
drugiej połowie III tys. przed Chr. handel morski w Zatoce Perskiej rozwijał
się w najlepsze. Kupcy z Doliny Indusu mieli bezpośredni dostęp do Mezopotamii,
która importowała z zewnątrz ogromne ilości surowców pozostając ważnym rynkiem
zbytu. Zwiększało to ich zyski z eksportu i pozwało kontrolować import bez
pośredników. Być może harappańscy żeglarze mieli już podstawową wiedzę i
umiejętności pozwalające na korzystanie z wiatrów monsunowych występujących w
miesiącach zimowych. Kupcy prowadzący dalekosiężny handle morski osiągali
znaczne zyski. Wiele towarów i surowców sprowadzano poddawano obróbce specjalnie
po to, by wyeksportować je potem do Mezopotamii. Społeczeństwo harappańskie
było mocni zaangażowane w handel dalekosiężny.
Różnorodna i zaawansowana
technicznie produkcja była kontrolowana przez elity cywilizacji Indusu, które
czerpały z niej korzyści. W warsztatach obrabiano zwykle surowce sprowadzane z
oddalonych źródeł. Elity skutecznie kontrolowały ruch materiałów i gotowych
wyrobów. Szczególnie produkcja wyrobów z drogich importowanych materiałów i
przedmiotów przeznaczonych na eksport podlegała ścisłej kontroli. Produkcja
rzemieślnicza była dobrze zorganizowana i zajmowały się nią określone grupy
ludności, takie jak rodziny rzemieślników zajmujące te same kwartały miast z
pokolenia na pokolenie.
Ludzie kultury Indusu używali
własnego systemu pisma, które po dziś dzień pozostaje nieodczytane, przede
wszystkim ze względu na całkowity brak dwujęzycznych inskrypcji. Wykształciło
się ono w pełni około 2500 lat przed Chr. Dziś znamy ponad 3700 przykładów
inskrypcji wykonanych w tym piśmie, niektóre z nich spoza obszaru dorzecza
Indusu. Było to pismo logograficzno-sylabiczne, które powstało być może pod
wpływem podobnego pisma elamickiego. Rozwinęło się ono ze znaków protopisma
spotykanego na naczyniach ceramicznych z okresu formowania się cywilizacji Indusu
(we wczesnym okresie harappańskim). Tych znaków pisma używano także w Iranie. Napisy
wykonywano na kamieniu, terakocie, ceramice, muszli i kości. Pismo składa się
ze 170-220 znaków prostych oraz około 200 znaków złożonych. Pisano
prawdopodobnie od prawej do lewej. Inskrypcje najczęściej pojawiają się na
pieczęciach i tabliczkach. Większość z nich pochodzi z Mohendżo Daro i Harappy.
Są to zwykle bardzo krótkie napisy. Być może istniały liczne teksty zapisane na
nietrwałych materiałach (drewno, kora, skóra), które nie zachowały się do
naszych czasów. Nieodczytane pismo mogło być zapisem języka drawidyjskiego lub
elamo-drawidyjskiego. Dziś języki drawidyjskie rozpowszechnione są w środkowych
i południowych Indiach, ale w epoce brązu ich zasięg mógł być dużo szerszy. Nie
można także wykluczyć, że na obszarze cywilizacji Indusu funkcjonowały języki z
rodziny austroazjatyckiej i sino-tybetańskiej, które mogły także być zapisywane
znakami tego nieodczytanego pisma. Zapewne tak samo jak w Mezopotamii czy
Egipcie pismem posługiwali się specjaliści wykształceni w sztuce jego używania
– skrybowie i urzędnicy. Pismo było zapewne częścią skomplikowanego systemu
dystrybucji i obiegu gospodarczego który działał w państwie (państwach?) Doliny
Indusu. Miało także funkcje ideologiczne i polityczne. Przestało być używane
ok. 1900 lat przed Chr. Po upadku kultury Indusu znajomość jej pisma zaginęła,
a omawiany system nie posiadała kontynuatorów. Późniejsze systemy pisma (brahmi,
kharosti) używane na subkontynencie indyjskim wywodziły się z alfabetów
semickich z Azji Południowo-Zachodniej. Cywilizacja Doliny Indusu posiadała
także rozwinięty system miar i wag, oparty najprawdopodobniej na systemie
dziesiętnym i binarnym. Był to system zunifikowany na całym obszarze tej
cywilizacji. Niektóre jego jednostki nawiązywać mogły do systemu
mezopotamskiego. Zachowały się zarówno odważniki wyrabiane z różnych rodzajów skał,
jak i elementy wag i przymiarów. Były to szlifowane i polerowane sześciany,
kule i prostopadłościany wykonane np. z czertów, gnejsów, steatytu, chalcedonu,
wapienia. Liczne znaleziska odważników pochodzą z sąsiedztwa bram miejskich w
Harappie i Mohendżo Daro, co wskazuje na ich rolę w działaniu systemu
opodatkowania i dystrybucji dóbr. Cegły, ozdoby, figurki i pieczęcie były
wykonywane w zgodnie ze zuniformizowanym systemem miar i wag. Niektóre znaki
induskiego pisma mogą wskazywać, że jego twórcom nieobca była wiedza o
gwiazdach i gwiazdozbiorach. Ludzie znad Indusu praktykowali także trepanację
czaszki i proste operacje chirurgiczne.
Społeczności cywilizacji Indusu
wyznawały najprawdopodobniej wspólną religię. Łączyły je podobne obrzędy i wierzenia.
Wyrażały się one w architekturze, sztuce, symbolice i obrządku pogrzebowym. Wierzenia
były różnorodne. Występowała zarówno oficjalna religia elit (kupców, kapłanów,
urzędników), jak i wierzenia szerszych warstw społeczeństwa. Zwraca uwagę fakt,
że na żadnym stanowisku omawianej kultury nie zidentyfikowano niewątpliwej
świątyni i czy innego rodzaju miejsca kultu religijnego. Tylko z Mohendżo Daro
znany jest dom z podwójna klatką schodową, interpretowany przez Mortimera
Wheellera jako świątynia. Nie wszyscy badacze zgadzają się z tą interpretacją. Niektóre
obiekty znajdowane na harappańskich stanowiskach interpretuje się jako miejsca
składania ofiar i ołtarze ognia. Obecność Wielkiej Łaźni w Mohendżo Daro może
wskazywać na istotną rolę rytualnych ablucji w obrzędowości elit. Woda miała
istotne znaczenie religijne. Na pieczęciach pojawiają się niekiedy sceny kultu
religijnego, ceremonii i procesji. Wiele z nich przedstawia rogate bóstwa i
składanie ofiar w sąsiedztwie świętych drzew figowca pagodowego (Ficus religiosa), które także w
późniejszych okresach indyjskiej historii otoczone były kultem (w hinduizmie i
buddyzmie). Niektóre pieczęcie przedstawiają także sceny mitologiczne oraz
stwory mitologiczne i zwierzęta obdarzane kultem: jednorożce, zebu, tygrysy,
żubry, bawoły, słonie. Na jednej z pieczęci z Mohendżo Daro przedstawiono
antropomorficzne rogate bóstwo w pozycji jogina otoczone zwierzętami, które
uważa się za tzw. Proto-Śiwę, czyli prekursora bóstwa znanego z późniejszej
mitologii hinduizmu. Często spotykany w piśmie Indusu znak ryby odnosił się
także to gwiazd i bóstw. Funkcje kultowe spełniały także liczne figurki ludzkie
i zwierzęce. Pewne elementy mitologii, doktryn i obrzędowości wywodzące się z
religii cywilizacji Doliny Indusu mogły przetrwać w późniejszych religiach subkontynentu
indyjskiego. Ludność cywilizacji Doliny Indusu w 2 połowie III tys. przed Chr.
grzebała swoich zmarłych na cmentarzyskach położonych poza obrębem miast i
osad. Lokowano je zwykle na południe lub na zachód od osad. Preferowano
pochówki szkieletowe w owalnych bądź prostokątnych jamach grobowych często
obudowanych cegłami mułowymi. Wraz z ciałami zmarłych składano ozdoby z muszli,
karneolu, lapis-lazuli i steatytu a także naczynia ceramiczne z napojami i
żywnością. Niekiedy grzebano zwłoki w drewnianych trumnach wykonanych z drewna
cedru himalajskiego (Cedrus deodara).
Na cmentarzyskach niektóre groby były zgrupowane blisko siebie, co wskazuje na
miejsca pochówku grup rodzinnych i społecznych. Na niektórych cmentarzyskach,
takich jak Surkotada znaleziono spalone i niespalone szczątki ludzkie w
ceramicznych urnach. Wśród darów grobowych brak przedmiotów wykonanych z
najdroższych materiałów, takich jak złoto.
Cywilizacja Doliny Indusu leżała
w strefie intensywnych kontaktów międzykulturowych, która funkcjonowała w III
tys. przed Chr. na obszarze Zachodniej i Środkowej Azji. Obejmowała ona wiele
zaawansowanych często kultur. Cywilizacja harappańska pozostawała w bliskich
stosunkach zarówno z innymi zurbanizowanymi kulturami, jak i ze społecznościami
chalkolitycznymi i neolitycznymi pozostającymi na niższym poziomie rozwoju. W
wielkiej strefie interakcji rozciągającej się od Żyznego Półksiężyca po
subkontynent indyjski i od Oceanu Indyjskiego po stepy Azji Środkowej
funkcjonowały podobne symbole, typy przedmiotów i style w rzemiośle i w sztuce.
Łączyły ją lądowe szlaki karawanowe, a także intensywny handel morski w Zatoce
Perskiej. Dzięki tym oddziaływaniom powstał i funkcjonował tzw. styl
interkulturowy obejmujący te same motywy występujące w sztuce wymienionych
obszarów (rozety, palmy daktylowe, mitologiczny ptak z lwią głową, węże, byki,
herosi, wzory geometryczne). Istnienie tego stylu wskazuje na wspólne elementy wierzeń, mitów i
ideologii. Cywilizacja Doliny Indusu pozostawała w bardzo bliskich kontaktach
ze społecznościami zamieszkującymi obszar Beludżystanu. Funkcjonowała tu tzw.
kultura Kulli wyróżniająca się bogato malowaną ceramiką oraz figurkami i
modelami wozów podobnymi do tych znad Indusu. Zabytki kultury Kulli znane są z
Sokhta Koh, Sutkagen Dor i Balakot. Jej przedstawiciele brali udział w ożywionym
handlu morskim na wodach Zatoki Perskiej, co poświadczają m. in. zabytki z Umm
an-Nar. Społeczności kultury Kulli były silnie zintegrowane z cywilizacją
harappańską i spełniały rolę pośredników w handlu między Indiami, Wyżyną
Irańską i krajami Zatoki Perskiej. W ich osadach stały domy i spichlerze
wznoszone z kamienia. Ich mieszkańcy zajmowali się rolnictwem i pasterstwem, a
także handlem i eksploatacją miejscowych rud miedzi. Na obszarze wschodniego
Iranu funkcjonowała wówczas kultura Helmand, obejmująca obszar pogranicza
dzisiejszego Afganistanu i Iranu. Jej głównymi ośrodkami były Szahr-e Suchte
oraz Mundigak. Dostarczały one surowców mieszkańcom dorzecza Indusu i
Mezopotamii, z którymi utrzymywały ożywione kontakty. Dalekosiężne kontakty
handlowe tej kultury sięgały także Azji Środkowej i Omanu. W Mundigak powstała
licząca 60 hektarów powierzchni osada z licznymi monumentalnymi budowlami
pałacowymi, świątyniami i fortyfikacjami. Odkryto tu także liczne pieczęcie
stemplowe świadczące o istnieniu administracji i władzy centralnej, która
zorganizowała wznoszenie budowli. Przez Szahr-e Suchte przebiegały trasy
szlaków handlu dalekosiężnego przechodzących przez obszar Wyżyny Irańskiej. Było
to potężne osiedla zajmujące 150 ha już około 2400 lat przed Chr. Istniały tu
pałace, świątynie, domy mieszkalne i liczne warsztaty rzemieślnicze. Odkrycie
rur glinianych może świadczyć o istnieniu systemu kanalizacji i dostarczania
wody w tym osiedlu. Szahr-e Suchte było ośrodkiem produkcji metalurgicznej,
garncarskiej, a także wytwarzania przedmiotów z lapis-lazuli, karneolu,
alabastru, chlorytu, krzemienia, muszli i turkusu oraz tekstyliów. Podlegała mu
cała sieć mniejszych osad. Badacze uważają, że Szahr-e Suchte było jednym z
dwóch (obok Mundigak) centrów organizacji państwowej funkcjonującej w dolinie
rzeki Helmand. Na wschód od Doliny Indusu, w górach Arawali funkcjonowała
kultura Jodhpura-Ganeshwar, nazywana tak od jej dwóch głównych osiedli. Jej
twórcy byli zbieraczami, łowcami i rybakami. Eksploatowali także lokalne rudy
miedzi. Wytwarzali różne przedmioty z miedzi i prowadzili wymianę z kulturą
harappańską. Na południowy zachód od gór Arawali rozwijała kultura Ahar-Banas, pozostająca
w kontaktach z cywilizacją Indusu, co poświadczają importy ozdób. Charakteryzowały
ją stałe osady zabudowane domami z kamienia, cegły mułowej i plecionki pokrytej
gliną. Mieszkańcy tych osad byli rolnikami, myśliwymi i rybakami. Hodowali
także bydło. We wschodnim Gudżaracie i nad rzeką Namarda rozwijała się kultura
Kayatha. Jej przedstawiciele wytwarzali ceramikę i mikrolityczne narzędzia oraz
topory kamienne. Eksploatowali lokalne złoża karneolu i agatów by zaspokoić
potrzeby partnerów handlowych znad Indusu. W Radżastanie i północnym Gudżaracie
podobne kontakty utrzymywali lokalni łowcy-zbieracze. Dostarczali oni kości
słoniowej i żywej zwierzyny. W południowej części subkontynentu indyjskiego w
III tys. przed Chr. żyły już liczne społeczności osiadłe, szczególnie na
obszarze dzisiejszego stanu Karnataka. Zamieszkiwały one położone na
granitowych wzgórza osady złożone z domów wzniesionych z drewna, plecionki i gliny.
Ludność wznosiła tu otoczone palisadami zagrody dla bydła, które hodowano w
dużych stadach. Okresowo podpalała składowiska bydlęcych odchodów, by pozbyć
się nawozu. Po takich pożarach pozostawały zwykle góry popiołu jeszcze dziś
odkrywane przez archeologów. Mieszkańcy południowego krańca subkontynentu
uprawiali także proso i rośliny strączkowe. Zajmowali się także zbieractwem
jadalnych bulw dzikich roślin. Wytwarzali ceramikę i siekierki kamienne.
Możliwe, że eksploatowali lokalne złoża złota rodzimego, które później trafiało
do miast nad Indusem.
Wysoko rozwinięte kultury
rozwinęły się we wczesnej epoce brązu nad Zatoką Perską i Oceanem Indyjskim.
Utrzymywały one ożywione morskie kontakty handlowe zarówno pomiędzy sobą, jak i
z Mezopotamią i dorzeczem Indusu. Kontakty pomiędzy Mezopotamią a zachodnimi
wybrzeżami Półwyspu Arabskiego sięgały V tys. przed Chr. Zintensyfikowały się
jeszcze bardziej w czasach kultury Uruk i były kontynuowane w okresie
wczesnodynastycznym. Na wielu stanowiskach z tego okresu (cmentarzysko Sabkha
Hamman, osady Umm ar-Ramadh i Umm an-Nussi) została znaleziona
wczesnodynastyczna ceramika. Okres od 4000 do 2000 przed Chr. charakteryzował
się systematycznym pogarszaniem i oszukaniem klimatu Półwyspu Arabskiego.
Znikały lokalne słodkowodne jeziora i lasy namorzynowe. Zdarzały się jednak
krótkotrwałe powroty wilgotniejszego reżimu klimatycznego. Epoka brązu na
Półwyspie Arabskim zaczęła się na przełomie IV i III tys. przed Chr., kiedy
miejscowe społeczności pasterzy i rybaków w większym stopniu zajęły się
intensywnym rolnictwem. Dzięki źródłom sumeryjskim i akadyjskim wschodnia część
Półwyspu (kraje Dilmun i Magan) wkroczyły w czasy historyczne. Inaczej
rozwijała się południowo-zachodnia część Półwyspu Arabskiego. W końcu IV tys.
przed Chr. mieszkańcy tego regionu zaadaptowali gospodarkę rolniczą i zaczęli
wytwarzać ceramikę. Rozwijało się osadnictwo, którego pozostałości w rejonie
Jemenu i Hadramutu (w okolicach Khawlan) odkryli niedawno archeolodzy. Były to
małe osady zajmujące zazwyczaj powierzchnię mniejszą od 1 hektara. Zabudowane
były one zespolonymi, półziemiankowymi domami. Osady z Khawlan funkcjonowały w
okresie 2900-1900 przed Chr. i zostały opuszczone z powodu postępującego
osuszania klimatu. Na Wyżynie Dhamar w Jemenie istniała dwustopniowa hierarchia
osiedli. Obok większych osad o powierzchni 3-5 ha i mniejszych zajmujących ok.
1 hektar. Największą z nich była Hammat al-Qa zajmująca 5 ha i zamieszkana
przez 300-500 osób. Było to otoczone fortyfikacjami i regularnie rozplanowane
osiedle protomiejskie. Duże osady istniały także w pustynnym regionie Ramlat
as-Sab’atayn na dzisiejszym pograniczu Jemenu i Arabii Saudyjskiej. W III tys.
przed Chr. technologia wytwarzania ceramiki przeniknęła do
południowo-zachodniej części Półwyspu Arabskiego z północno-wschodniej Afryki,
z przeciwległego brzegu Morza Czerwonego. Tutejsi mieszkańcy zajmowali się
głównie hodowlą owiec i kóz oraz bydła i świń. Polowali na dzikie gazele i
koniowate. Uprawiali pszenicę, jęczmień, owies, proso, sorgo i daktyle. Na dużą
skalę zajmowali się rybołówstwem. Rolnictwo w wielkim stopniu polegać musiało
na irygacji, a uprawa deszczowa miała pewne znaczenie tylko w niektórych
regionach. Już w IV tys. przed Chr. w regionie Hadramutu istniały kanały
irygacyjne i tamy kierujące wodę z gór do niżej położonych upraw. Już w III
tys. przed Chr. mieszkańcy południowo-zachodniej Arabii wznosili liczne budowle
megalityczne (więcej o megalitach: https://archeologiczny-archeologia.blogspot.com/2022/11/swiat-megalitow.html). Budowali grobowce, kręgi kamienne, grobowce wieżowe i inne
założenia. Zgrupowania grobowców megalitycznych tworzyły spore cmentarzyska. Wraz
ze zmarłymi grzebano naczynia ceramiczne, ozdoby, przedmioty z brązu i kości
zwierzęce. Megalityczne monumenty były ważną częścią tożsamości i sakralnego
krajobrazu dla koczowniczych pasterzy i grup ludności osiadłej. Były one
wznoszone od IV do II tys. przed Chr., a użytkowane jeszcze później. Groby w
formie kamiennych kopców i innych konstrukcji były powszechne na Półwyspie
Arabskim a także na ościennych obszarach w epoce brązu. We wschodniej części
Półwyspu Arabskiego rozwinęły się wysoko zaawansowane kultury biorące udział w
dalekosiężnym handlu morskim na wodach Zatoki Perskiej i Oceanu Indyjskiego. Już
w późnym okresie Uruk w piśmiennictwie mezopotamskim pojawił się toponim
Dilmun, oznaczający kraj położony w dzisiejszym Bahrajnie i we wschodniej
części Arabii Saudyjskiej. Władcy sumeryjskich miast-państw w okresie
wczesnodynastycznym sprowadzali stąd miedź, cynę i drewno (to ostatnie
pochodziło tak naprawdę z Iranu i Azji Południowej, ale mieszkańcy Dilmun nim
handlowali). Już w pierwszej połowie III tys. przed Chr. wschodnie wybrzeże
Półwyspu Arabskiego było już zamieszkałe. Osadnictwo na obszarze Bahrajnu
pojawiło się nieco później. We wschodniej Arabii rozwijało się stałe osadnictwo
w oazach (Jabrin, al-Ain), których mieszkańcy uprawiali rolę i hodowali kozy,
owce i bydło. Dzięki studniom artezyjskim możliwe było tu kultywowanie
rolnictwa irygacyjnego. Z rejonu Jebel Hafit w południowo-wschodniej Arabii
znane jest zarówno osadnictwo w oazach, jak i liczne kamienne groby komorowe w
kształcie ula (tzw. groby typu Hafit). Były to używane przez dłuższy czas
grobowce rodzinne lokowane na wzgórza i tworzące cmentarzyska z setek grobów. W
ich wnętrzu obok szczątków ludzkich znajduje się naczynia ceramiczne wyrabiane
na miejscu i importowane z Mezopotamii, małe przedmioty miedziane i paciorki z
kości słoniowej z Iranu. Mieszkańcy oaz przechodzili w III tys. przed Chr. od
koczowniczego pasterstwa do osiadłego rolnictwa. W oazie al-Ain odkryto
pozostałości ceglanych budowli mieszkalnych o charakterze obronnym. Na
stanowisku Hili 8 odkryto ślady uprawy pszenicy, jęczmienia, owsa, głożyny
pospolitej, sorgo, melonów i daktyli, oraz hodowli owiec, kóz, bydła i osłów. W
Hili 8 funkcjonowało już rozwinięte rolnictwo irygacyjne. W Omanie
funkcjonowały osady takie jak Ras al-Jinz 1 i Ras al-Hadd 6. Ich mieszkańcy
zajmowali wytwarzaniem paciorków z muszli i steatytu i rybołówstwem. W Ras
al-Hadd 6 odkryto pozostałości solidnych budynków ceglanych otoczonych
kamiennym murem. Około 3000 lat przed Chr. we wschodniej Arabii rozwijała się
już typowo rolnicza gospodarka oazowa. Najlepiej widocznymi pozostałościami z
tego okresu (3000-2500 przed Chr.) są liczne kamienne groby typu Hafit. W
Omanie wykryto ich nawet ok. 10 tysięcy w rejonie uprawy palmy daktylowej w
oazach. Rozwój ekonomiki w oazach wiązał się ze zmianami własności ziemi, których
objawem była budowa licznych grobowców. Około 3200 lat przed Chr. klimat
południowo-wschodniej części Półwyspu Arabskiego uległ poprawie i na ten obszar
wkroczyło intensywne pasterstwo połączone z rolnictwem. Grobowce zaczęto
budować w dolinach i na wybrzeżu, a nie na wzniesieniach jak dotychczas. Upowszechniło
się i wzmocniło stałe osadnictwo. Około 2500 lat przed Chr. rozpoczął się w
południowo-wschodniej części Półwyspu Arabskiego okres Umm an-Nar (ok.
2500-2000 przed Chr.). W tym okresie upowszechniła się budowa okrągłych,
zbiorowych grobowców typu Umm an-Nar. Otoczone kamiennym murem konstrukcje były
w środku podzielone na mniejsze pomieszczenia z dwoma poziomami komór
grobowych. Najbardziej okazałe konstrukcje tego typu pochodzą z Hili i wyspy
Umm an-Nar. Były to zbiorowe groby używane przez wiele pokoleń w ciągu stuleci.
Później pojawiły się także pochówki w jamach obudowanych kamieniami. Oprócz
grzebania zmarłych niespalonych stosowano także kremację. Do grobów składano
wraz ze zmarłymi naczynia ceramiczne importowane z Doliny Indusu, Mezopotamii,
Iranu, Dilmun i Beludżystanu, naczynia wykonane z wapienia, naczynia, broń i
biżuterię z miedzi i brązu, paciorki z lapis-lazuli, agatu, karneolu, srebra i
złota. Mieszkańcy południowo-wschodniego skraju Arabii rozwinęli handel morski,
czego dowodem są odciski części łodzi z drewna i trzciny w bituminie znalezione
na stanowisku Ra’s al-Jinz w Oamnie. Zamieszkiwali otoczone kamiennymi murami osiedla złożone z ceglanych
domów i dużych, wielopomieszczeniowych budynków. Budowali także kamienne wieże
mieszkalne. Takie konstrukcje znane są m. in. ze stanowiska Hili 8 z oazy Al
Ain. Wieże pełniły role budowli obronnych, publicznych i miejsc o znaczeniu
religijnym. W jednej osadzie mogło ich stać kilka. Istniały zarówno liczne
wioski rolnicze, jak i osady nadbrzeżne, których mieszkańcy wyspecjalizowali
się w eksploatacji zasobów morskich. W okresie Umm an-Nar rozwinęła się w
Omanie trójstopniowa hierarchia osadnictwa. W oazach kwitły miasta zajmujące
nieraz 300-400 ha wraz z terenami rolniczymi. Przypominały ośrodki
mezopotamskie i irańskie. Podstawą utrzymania ludności była uprawa palmy
daktylowej, jęczmienia, pszenicy i melonów w oazach, hodowla bydła, owiec i
kóz, rybołówstwo oraz myślistwo. Rolnictwo opierało się na zaawansowanych
systemach irygacyjnych. Rozwijało się tu zhierarchizowane społeczeństwo
rolnicze uczestniczące w dalekosiężnym handlu. Mieszkańcy Maganu produkowali
ceramikę wytwarzaną na kole garncarskim i naczynia kamienne. Garncarze
kopiowali wzorce mezopotamskie. Wytwarzano naczynia i inne przedmioty z
rozmaitych skał metamorficznych. Część z nich eksportowano później do Sumeru. Mieszkańcy
starożytnego Omanu zajmowali się metalurgią miedzi, której rudy wydobywano w
tym regionie. O imponującej skali produkcji metalurgicznej świadczą tysiące ton
zachowanych odpadów w postaci szlaki. Rozwój metalurgii był sprężyną rozwoju
gospodarki i osadnictw w regionie. Panowali tu znani ze źródeł mezopotamskich
królowie Maganu, kierujący organizacjami plemiennymi i małymi państewkami. Obszar
dzisiejszego Omanu występuje w źródłach mezopotamskich właśnie pod nazwą Magan.
Nadmorskie osady kultury Umm an-Nar uczestniczyły w wewnętrznym i dalekosiężnym
handlu. Karawany udomowionych osłów woziły miedź z głębi kraju do portów na
wybrzeżu. Handel miedzią i importowanym dobrami przyczyniał się do integracji
gospodarczej Maganu. Znaleziska z grobu z Tell Abraq obrazują ogromne znaczenie
handlu dalekosiężnego dla gospodarki tego kraju. Znaleziono w nim ceramikę z
Dilmun, południowej Mezopotamii, Azji Środkowej i Południowej, Iranu, a także
kość słoniową z subkontynentu indyjskiego. Znajdowane na wielu stanowiskach
paciorki karneolowe pochodziły z cywilizacji Indusu i były produkowane w
Gudżaracie. Pochodziły stamtąd zapewne także importowane paciorki ze złota. Osada
nadmorska Ras al-Jinz była ośrodkiem dalekosiężnego handlu morskiego z
południową Azją. Importowano tu także mezopotamski bitumin służący do
uszczelniania łodzi i statków. Mieszkańcy produkowali tu przedmioty z miedzi i
skał metamorficznych. Z Ras al-Jinz pochodzą znaleziska inskrybowanych pieczęci
i ceramiki z Doliny Indusu. Ceramikę i odważniki kamienne znad Indusu znaleziono
także na innych stanowiskach w Omanie. Kraj Magan stał się w III tys. przed
Chr. głównym eksporterem miedzi do Mezopotamii. Archeolodzy odkryli w górach
Omanu zarówno kopalnie, jak i pozostałości osiedli, w których prowadzono
obróbkę rud i produkcję metalurgiczną. Niemal połowa miedzi zużywanej w
Mezopotamii pochodziła właśnie z Omanu (resztę importowano z cywilizacji Doliny
Indusu, która eksploatowała rudy w górach Arawali w Radżastanie). Miedź
docierała do Mezopotamii bezpośrednio lub poprzez kupców z Dilmun. W czasach
dynastii akadyjskiej statki z Maganu docierały
bezpośrednio do nabrzeży Agade. Z Maganu importowano także czarny dioryt. W
czasach następców Sargona władcy akadyjscy usiłowali opanować Magan i
prowadzili walki z tutejszymi królami. Import miedzi z Maganu trwał nadal w
czasach III dynastii z Ur w zamian za wełnę, olej sezamowy, płody rolne ryby i
skóry. Do Maganu przybywali z towarami sumeryjscy kupcy z Ur działający na
zlecenie państwa i świątyń. Rozwój międzynarodowego handlu prawdopodobnie
przyczynił się do rozwoju wczesnych organizacji państwowych na obszarze Omanu. Na
handlu na pewno korzystały lokalne elity.
Najważniejszym ośrodkiem
osadnictwa i handlu dalekosiężnego w środkowej części Zatoki Perskiej był
położony na obszarze dzisiejszego Bahrajnu kraj Dilmun. Mieszkańcy Mezopotamii
pozostawali z nim w bliskich kontaktach. Znalazł on także poczesne miejsce
mezopotamskiej mitologii jako szczęśliwy kraj bogów. W północnej części wyspy
Bahrajn znajduje się ponad 75 tys. kopców grobowych z epoki brązu. Wiele
podobnych konstrukcji rozpoznano także na wybrzeżu stałego lądu naprzeciw
wyspy. Kopce znacznie różniły się wielkością. Większość z nich pochodzi z tzw.
wczesnego okresu dilmuńskiego (ok. 2200-1800 przed Chr.). Późniejsze typy posiadają
kamienne komory grobowe. W wielu z nich znaleziono ceramikę importowaną z
Mezopotamii i z Umm an-Nar. Każdy tumulus mieści pochówek jednej osoby
pogrzebanej z naczyniami ceramicznymi i wykonanymi ze steatytu i alabastru oraz
z przedmiotami metalowymi i stemplowymi pieczęciami. Cmentarzyskom towarzyszą
pozostałości posiłków spożywanych po pogrzebach. Około 2050-2000 lat przed Chr.
w Dilmun pojawiły się nowe typy pochówków należące do wyłaniającej się właśnie
elity: grobowce z podziemnymi komorami, grobowce połączone. W Aali odkryto
potężne tumulusy kryjące grobowce królewskie. Pochowani tu władcy sprawowali
rządy nad tutejszymi zurbanizowanymi społecznościami. Ślady osadnictwa z III
tys. przed Chr. pochodzą głównie z wyspy Tarut i z Qala’at al-Bahrain na północnym
wybrzeżu wyspy Bahrajn. To drugie osiedle było wzniesione z bloków kamiennych
na skalistej plaży i zajmowało powierzchnię 15 hektarów. Otoczone było
kamiennym murem, a w środku stały okazałe budynki publiczne. Był wśród nich
pałac starannie wybudowany z kamienia. Został on wzniesiony we wczesnym okresie
dilmuńskim. W tym samym okresie pojawiła się w Dilmun ceramika importowana z
Mezopotamii i Omanu. Obecność pałacu świadczy o pojawieniu się władzy i
hierarchii społecznej, tak samo jak różnice w odżywianiu mieszkańców. Na wyspie
Dilmun budowano okazałe świątynie, takie jak Saar i Barbar. Składały się one z
platform, basenów, budynków kultowych i miejsc składania ofiar. Odnalezione na
ich terenie pozostałości świadczą o tym, że oprócz składania ofiar ze zwierząt
obywały się tu kultowe bankiety. Być może w Barbar czczono bóstwo wody
analogiczne do mezopotamskiego Enkiego. Depozyt fundacyjny świątyni w Barbar
zawierał przedmioty z miedzi, karneolu, złota i lapis-lazuli. Wzniesiono ją w
XXI w. przed Chr. Osiedle Qala’at al-Bahrain wraz ze świątynią Barbar było
głównym miastem i ośrodkiem kultowym Dilmun. Osada Saar była zaś osiedlem
wiejskim o powierzchni 2 ha ze świątynią w środku. Domy były tu zróżnicowane w zależności od statusu materialnego i społecznego
mieszkańców. Usytuowane były wzdłuż głównej ulicy. W Saar znaleziono liczne
miedziane narzędzia, bron myśliwską i przedmioty rybackie. Znaleziono tu także
ceramikę z doliny Indusu, która w jeszcze większym stopniu była obecna w Qala’at
al-Bahrain. Mieszkańcy Dilmun czerpali środki do życia z uprawy palm
daktylowych, hodowli bydła, owiec, kóz i świń, polowania na gazele, oryksy i
dzikie wielbłądy. Istotny składnik diety stanowiły zasoby pozyskiwane z morza.
Poławiano duże ilości ryb i polowano na żółwie morskie, diugonie i delfiny. Dilmun
było już wczesnym państwem, a źródła mezopotamskie wspominają o jego władcach.
Państwo i zhierarchizowane społeczeństwo rozwinęło się tutaj wskutek rozwoju
morskiego handlu dalekosiężnego i kontaktów z innymi krajami. Mieszkańcy Dilmun
szybko zaadaptowali pieczęcie stemplowe i przyjęli system miar i wag pochodzący
z Doliny Indusu oraz wywodzące się stamtąd pismo. Mieszkańcy Dilmun stali się
kluczowymi pośrednikami w handlu na wodach Zatoki Perskiej. Założyli także
swoją kolonię i faktorię handlową na wyspie Fajlaka, niedaleko ujścia Tygrysu i
Eufratu do morza pod koniec III tys. przed Chr. Wymiana z Dilmun pojawia się w
tekstach mezopotamskich już u schyłku okresu Uruk. Jej skala systematycznie
wzrastała do początku II tys. przed Chr. Dilmuńscy kupcy dostarczali do
Mezopotamii miedź i drewno, które sprowadzali z innych krajów. Od początku II
tys. przed Chr. rola Dilmun jeszcze wzrosła. Wyspa stała się jedynym
pośrednikiem w wymianie państw mezopotamskich z innymi krajami Zatoki Perskiej
i Południowej Azji. Społeczeństwo Dilmun wzbogaciło się na handlu morskim,
dzięki czemu możliwe było wyłonienie się elit władzy i powstanie monumentalnego
budownictwa. Upodobniło się ono do innych społeczeństw zurbanizowanych Żyznego
Półksiężyca, rządzonych przez dynastie władców.
Dzięki rozwiniętej sieci szlaków
handlowych przedmioty z krajów położonych nad Zatoką Perską i Oceanem Indyjskim
docierały także daleko na północ, do Azji Środkowej. Tutaj także rozwijały się
stosunkowo zaawansowane kultury, pozostające w łączności ze zurbanizowanymi
cywilizacjami południa. Spora część stepu eurazjatyckiego pozostawała pod
wpływem tzw. cirkumpontyjskiej prowincji metalurgicznej (ok. 3300-1900 przed
Chr.). Dzięki oddziaływaniu ośrodków metalurgicznych należących do tej
prowincji wiedza i umiejętności techniczne dotyczące obróbki brązu dotarły
daleko na wschód, aż do Chin. Eurazja stawała się częścią rozległej sieci
kontaktów i wymiany, obejmującej ogromne obszary. Początki epoki brązu w
Turkmenistanie wiążą się z kulturą Namazga IV (ok. 3000-2500 przed Chr.). Już
wcześniej, w fazie Namazga III istniały tu spore osiedla rolnicze, które
rozwijały się nieprzerwanie w epoce brązu. Osadnictwo rozwijało się w osadzie
Geoksur i w delcie rzeki Hari Rod. Osady składały się z kompleksów dużych
budynków z dziedzińcami. Ich mieszkańcy zajmowali się uprawą roli, hodowlą
zwierząt i wytwarzaniem malowanej ceramiki. W fazie Namazga IV pojawiły się w
Turkmenistanie pierwsze osiedla protomiejskie. Były to ufortyfikowane osady z
potężnymi murami i bramami, wzniesione wokół centralnych ulic. Ich mieszkańcy
produkowali ceramikę na szybkoobrotowym kole garncarskim i produkowali
przedmioty z brązu cynowego i arsenowego z metali wytapianych w glinianych
piecach. Wydobywali rudy cyny w kopalniach położonych w Dolinie Zarafszanu. Miejska
faza osadnictwa trwała nadal w fazie Namazga V (2500-2200 przed Chr.),
identyfikowanej ze środkową epoką brązu. Ukształtowały się już wówczas typowo
miejskie struktury osadnicze. Większość osad koncentrowała się pomiędzy rzekami
Hari Rod i Atak, a także w Margianie. Do charakterystycznych zabytków tej fazy
należy ceramika wytwarzana na kole, liczne gliniane figurki, przedmioty z brązu
i pieczęcie. W kulturze materialnej widoczne są silne wpływy cywilizacji Indusu
i cywilizacji mezopotamskiej okresu akadyjskiego i III dynastii z Ur. Wśród
miejskich osiedli fazy Namazga V wyróżnia się Altyn-depe. Było ono otoczone
potężnymi fortyfikacjami i posiadało okazałe budynki publiczne. Istniały tam
sanktuaria, dzielnice mieszkalne i produkcyjne, w których odbywała się
produkcja garncarska i metalurgiczna. Zróżnicowanie społeczne i majątkowe
ludności Atyn-depe widoczne jest zarówno w pozostałościach posiłków, jak i na
cmentarzyskach. W centrach kultu religijnego znajdowały się pochówki najbogatszych
mieszkańców wyposażone w liczne dary grobowe. Centrum kultu religijnego
stanowiła wzniesiona z suszonej cegły piramida schodkowa przypominająca mezopotamski
zikkurat. Miasto było gęsto zaludnione i czerpało środki do wyżywienia
mieszkańców z zaplecza wiejskiego. Było ośrodkiem handlu i wytwórczości.
Zajmowało 25 hektarów. Architektura z cegły mułowej przypominała nieco
mezopotamską. W pobliskiej Kotlinie Fergańskiej i Dolinie Zarafszanu wydobywano
rudy miedzi, cyny, arsenu i ołowiu, a także złoto i srebro. Wielkim ośrodkiem
metalurgii stała się osada Sarazm w północno-zachodnim Tadżykistanie. Rozwinęła
się ona do rozmiarów miasta o powierzchni 100 hektarów z placami publicznymi,
dzielnicami rzemieślników i okazałymi domami. Mieszkańcy Altyn-depe i innych
miast u stóp Kopet Dag oswoili udomowionego wcześniej dwugarbnego wielbłąda (Camelus bactrianus) i wykorzystali go do
transportu, tak samo jak wozy kołowe. Dzięki temu mogli się zaangażować w
bliski i dalekosiężny handel. Dalekie szlaki z Mezopotamii, Zatoki Perskiej i
Doliny Indusu sięgały do Sarazmu i Szortugai w Afganistanie. Oazy i miasta u
stóp Kopet Dag znajdowały się w samym środku tego systemu szlaków. Mieszkańcy
zurbanizowanych obszarów na południu mogli dzięki ich pośrednictwu sprowadzać
tak poszukiwane metale wydobywane w górach Azji Środkowej. Kupcy mogli się komunikować
językiem elamickim lub drawidyjskim. Kupcy z cywilizacji Indusu założyli nawet
faktorie w Szortugai w Afganistanie, skąd sprowadzali lapis-lazuli i turkusy. W
Altyn-depe i w innych osadach znajdowane są importy znad Indusu: kość słoniowa,
pieczęcie, paciorki z karneolu.
Na początku II tys. przed Chr.
wiele miejskich osiedli fazy Namazga V istniejących u podnóża gór Kopet Dag
zostało opuszczonych. Życie miejskie przeniosło się do Baktrii i Margiany,
gdzie najprawdopodobniej wyemigrowała ludność ze wschodu. Do upadku miast
przyczyniły się zmiany klimatu, ruchy tektoniczne i trzęsienia ziemi, a także
nadmierna eksploatacja środowiska naturalnego. W okresie 2400/2250-1950/1700
przed Chr. rozwijał się na tym terytorium tzw. Baktryjsko-Margiański Zespół
Archeologiczny (BMAC), nazywany także cywilizacją Oxus. Na skutek postępującego
pustynnienia zasięg osadnictwa Margiany przesuwał się na południe. Dla
Baktryjsko-Margiańskiego Zespołu Archeologicznego typowe są silnie ufortyfikowane
osady w formie miast-twierdz. Otoczone były one masywnymi, często podwójnymi
murami z potężnymi basztami. Tego typu fortyfikacje wyrosły w całej Margianie, szczególnie
w sąsiedztwie oaz i kanałów nawadniających. Były one zapewne siedzibami elit
kontrolujących oazy i systemy irygacyjne, bez których byt zaawansowanych
społeczności byłby niemożliwy. Kompleks BMAC rozwijał się przede wszystkim wzdłuż
rzek środkowoazjatyckich (Amu Daria, Syr Daria, Murgab) i na skraju pustyni
Kara Kum. Centrum tego obszaru była delta rzeki Murgab. Dzięki migrantom ze
wschodu mogły się tu rozwinąć zaawansowane systemy irygacyjne. Gospodarka
oparła się na uprawie pszenicy i prosa, a także na hodowli kóz, owiec, bydła i
wielbłądów. Konstrukcje wznoszono z cegły mułowej wytwarzanej w obecnej tu w
obfitości aluwialnej gliny. Na wschodzie leżały bogate w surowce mineralne góry
Pamiru i Tien Szanu, gdzie wydobywano rudy metali i kamienie półszlachetne. Na
obszarze Baktryjsko-Margiańskiego Zespołu Archeologicznego rozwinęły się
osiedla miejskie z prawdziwego zdarzenia. Jednym z nich było ufortyfikowane
osiedle Gonur depe, zajmujące 30 hektarów. W jego centrum stała wielka ceglana
forteca otoczona systemem murów i wież obronnych. W środku znajdowały się domy
administratorów i przedstawicieli elit. Znajdowała się tu także siedziba
miejscowego władcy. Na zewnątrz znajdowały się dzielnice zwykłych mieszkańców. Na
południe od tego kompleksu zbudowano później następną cytadelę z towarzyszącymi
dzielnicami mieszkalnymi, grobami i warsztatami. W okolicy Gonur depe odkryto także
cmentarzyska z wieloma okazałymi i bogato wyposażonymi grobowcami. W niektórych
z nich archeolodzy znaleźli importowane przedmioty: inskrybowaną pieczęć z
Harappy i wykonany z kości słoniowej ołówek kosmetyczny z Egiptu. W okazałych
grobowcach elit odkryto wozy zaprzężone w wielbłądy a także szkielety ludzi
złożonych w ofierze zmarłym oraz przedmioty ze złota, srebra i turkusów. Miasta
takie jak Gonur depe były wznoszone na wzgórzach ponad żyznymi równinami w
oazach i dolinach rzek. Stanowiły centra osadnictwa i wytwórczości oraz
siedziby lokalnych władców sprawujących kontrolę nad systemami irygacyjnymi. Rolnictwo
i eksploatacja zasobów mineralnych były podstawą prosperity gospodarczej tych
miast na równi z dalekosiężnym handlem. Rzemieślnicy z BMAC wytwarzali figurki
kobiet, mężczyzn i zwierząt, ceremonialne topory zdobione płaskorzeźbami i
rzeźby z chlorytu. Ozdabiali je wizerunkami postaci mitologicznych. Metalurdzy
używali techniki odlewania na wosk tracony i potrafili wytwarzać skomplikowane
przedmioty z różnych stopów, takich jak brąz cynowy i arsenowy. Inni
rzemieślnicy obrabiali importowane surowce, takie jak muszle mięczaków znad
Morza Śródziemnego. Kupcy znad Amu Darii oferowali swoim kontrahentom z
dalekich krajów wyroby rzemieślnicze, tkaniny wełniane i pochodzące ze stepu
konie. Inne ważne ośrodki Baktryjsko-Margiańskiego Zespołu Archeologicznego
wyrosły w oazie Togolok, gdzie wykopaliska odsłoniły m. in. ufortyfikowane
stanowisko osadnicze z cytadelą Togolok 1 i fortecę Togolok 21, gdzie znajdowały
się siedziby elity i warsztaty. Największe miasta związane z omawianym kompleksem
kulturowym sięgały powierzchni 100 hektarów. Fortyfikacje i twierdze wznoszono
zarówno z wielkimi miastami, jak i z małymi osadami będącymi siedzibami
lokalnych wodzów. W późniejszym okresie kompleks BMAC ekspandował na obszary Afganistanu
i Baktrii. W Tepe Fullol w Afganistanie odkryto skarb datowany na 220-1900 lat
przed Chr., składający się z ozdobnych naczyń złotych i srebrnych,
inspirowanych wpływami mezopotamskimi. Osadnictwo BMAC rozwinęło się w oazach
południowej Baktrii już w pierwszej połowie II tys. przed Chr. Z biegiem czasu
coraz większą rolę na obszarze Baktryjsko-Margiańskiego Zespołu Archeologicznego
odgrywała penetracja indoeuropejskich koczowników ze stepu eurazjatyckiego, ze
środowiska kultury Andronowo. Zespół BMAC upadł około 1800-1700 lat przed Chr.,
otwierając drogę nowym formacjom kulturowym…
CDN.
Literatura
G. L. Possehl, The Indus Civilization: A Contemporary
Perspective, Walnut Creek, Lanham, New York, Oxford, 2002.
R. Rajagopalan, The Secrets of Indus Valley, New Delhi, 1992.
R. Gupta, G. Gupta, Forgotten Civilizations: The Rediscovery of India’s Lost History,
Gurugram, 2021.
J. McIntosh, The Ancient Indus Valley: New Perspectives, Santa Barbara, Denver,
Oxford, 2008.
A. Parpola, Deciphering
the Indus Script, Cambridge 2009.
R.
Coningham, R. Young, The Archaeology of
South Asia: From the Indus to Asoka, c.6500 BCE–200 CE, Cambridge, 2015.
A. Parpola, Roots
of Hinduism: The Early Aryans and the Indus Civilization, Oxford, 2015.
I. Habib, A
People's History of India 2: The Indus Civilization, Aligarh, 2002.
U. Singh, A
History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th
Century, Delhi, London, 2008.
B. Avari, India,
the ancient past: a history of the Indian sub-continent from c. 7000 BC to AD
1200, London, New York, 2007.
A. H. Dani, V. M. Masson (red.), History of Civilizations of Central Asia -
Vol. 1: The Dawn of Civilization: Earliest Times to 700 B.C., Paris, 1996.
Ch. Baumer, The
History of Central Asia, London, New York, New Delhi, 2012.
B. Cunliffe, By Steppe, Desert, and Ocean: The Birth of Eurasia, Oxford, 2015.
M. Rice, The
Archaeology of the Arabian Gulf, London, New York, 2002.
P. Magee, The
Archaeology of Prehistoric Arabia: Adaptation and Social Formation from the
Neolithic to the Iron Age, Cambridge, 2014.
D.T.
Potts, H. Al Naboodah, P. Hellyer (red.), Archaeology
of the United Arab Emirates: Proceedings of the First International Conference
on the Archaeology of the U.A.E., London, 2003.
P. Beaujard, The Worlds of the Indian Ocean: A Global History, Volume 1: From the
Fourth Millennium BCE to the Sixth Century CE, Cambridge, 2020.
C. Renfrew, P. Bahn (red.), The
Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.
Ch. Scarre (red.), The Human
Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New
York, 2018.
C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia:
teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.
B. M. Fagan, N. Durrani, People of the
Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.
K. L. Feder. The past in perspective :
an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.
R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns
in prehistory: humankind’s first three milion years, Oxford, New York,
2007.
J. Śliwa (aut. i red.), J.
Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A.
Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka
Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów
Aleksandra Wielkiego,
Kraków, 2005.
J. Brooke, Climate change and the
course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and
history, Cambridge, New York, 2014.
https://whc.unesco.org/en/list/138
E. Starnini, P. Biagi, The Archaeological Record of the Indus (Harappan) Lithic Production :
The Excavation of RH862 Flint Mine and Flint Knapping Workshops on the Rohri
Hills (Upper Sindh, Pakistan), Journal of Asian Civilizations, Special
Issue, Vol. 34, No. 2, December, 2011, s. 1-61.
P. Biagi, M. Cremaschi, The Harappan flint quarries of the Rohri Hills (Sind-Pakistan),
Antiquity , Volume 65 , Issue 246 , March, 1991 , s. 97 – 102.
F. Briois, F. Negrino, J. Pelegrin, Elisabetta
Starnini, Flint exploitation and blade
production during the Harappan period (Bronze Age): testing the evidence from
the Rohri Hills flint mines (Sindh-Pakistan) throughout an experimental
approach, Stone Age - Mining Age – Der Anschnitt, Beiheft 19, 2005, s.
185-191.
G. Chomicki, H. Schaefer, S. S. Renner, Origin and domestication of Cucurbitaceae
crops: insights from phylogenies, genomics and archaeology, New Phytologist
(2020) 226, s. 1240-1255.
Sz. Modzelewski, Wojska Meluhhy: Cywilizacja doliny Indusu w
aspekcie militarnym, Rocznik Świętokrzyski, Seria A – Nauki Humanistyczne,
nr 38, s. 3-13.
.svg.png)
_by_Usman_Ghani.jpg)
_by_Usman_Ghani.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_Balance_&_Weights.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.png)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_burial_chambers_at_Saar,_Bahrain.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg){kind=spacer}
,_3rd_millennium_BCE,_National_Museum_of_Afghanistan.jpg)
