Kolejnym ważnym obszarem, w którym rozwinęła się wczesna cywilizacja i pierwsze organizmy państwowe była Dolina Nilu. Ten szczególny obszar, leżący w północno-wschodniej części Afryki stał się na przełomie neolitu i eneolitu widownią wielkich przemian, prowadzących do powstania zaawansowanych społeczeństw. Niezwykłe warunki przyrodnicze dolnego odcinka doliny Nilu i historyczne okoliczności ukształtowały niezwykłą, oryginalną cywilizację, która wykształciła się w tym regionie. Zwraca uwagę fakt, że tek jak inne najwcześniejsze cywilizacje powstała ona w aluwialnej dolinie rzecznej w strefie podzwrotnikowej. Także tutaj rozwój wczesnych społeczności rolniczych prowadził powoli do powstania pierwszych zurbanizowanych cywilizacji.
Egipt i Dolina Nilu leżą na kontynencie afrykańskim, który stanowi pozostałość rdzenia prakontynentu Gondwany. Tak jak większość tego kontynentu leży na prekambryjskiej krystalicznej platformie afrykańskiej. Skały fundamentu tej platformy odsłaniają się na obszarze tarczy nubijskiej. Niektóre z tych skał pochodzą nawet sprzed 3 miliardów lat. Są to głównie skały metamorficzne i wulkaniczne (gnejsy, andezyty, kwarcyty, bazalty, marmury, łupki krystaliczne). Na skałach platformy afrykańskiej osadziły się skały mezozoiczne (szczególnie triasowe piaskowce, wapienie i margle oraz gipsy, wapienie i dolomity z jury i kredy). Powyżej tych skał leżą utwory kenozoiczne, przede wszystkim piaskowce, zlepieńce, łupki ilaste, utwory jeziorne i rzeczne. Większość z wymienionych skał spotykana jest w Egipcie. Dolina Nilu położona jest w równikowych i zwrotnikowych szerokościach geograficznych. Klimat, tak jak klimat całej Afryki jest silnie kontynentalny. Dolny odcinek Doliny Nilu leży w strefie klimatów zwrotnikowych. Roczne sumy opadów nie przekraczają tu 50-200 mm rocznie. W najcieplejszych miesiącach występują temperatury rzędu 40-52 stopni Celsjusza. Codziennością są duże dobowe wahania temperatury. Północna część Doliny dolnego Nilu leży w strefie klimatów podzwrotnikowych. Wysokie temperatury powietrza występują latem i dorównują klimatowi zwrotnikowemu. Opady występują jedynie zimą. Klimat łagodzi tu wpływ Morza Śródziemnego. Największy wpływ na warunki naturalne Egiptu wywiera oczywiście obecność i oddziaływanie rzeki Nil. Bez niej nie byłby możliwy rozwój osadnictwa i ludzkiej działalności gospodarczej. Jest on wyjątkowym ciekiem wodnym na obszarze, na którym poza nim nie żadnych rzek stałych (co jest charakterystyczne dla wielu obszarów Afryki). Nil jest największą rzeką tranzytową Świata, zasilaną przez opady w strefie wilgotnego klimatu równikowego a na północy płynącą przez obszary pustynne. Nil ze swoim źródłowym odcinkiem, Kagerą jest najdłuższą rzeką na kuli ziemskiej, liczącą 6671 kilometrów długości. Kagera powstaje z połączenia rzek Nyawarongu i Ruvuvu, które rodzą się na zboczach wulkanicznych masywów Wielkiego Rowu Afrykańskiego, blisko równika. Kagera wpływa do Jeziora Wiktorii i uchodzi z niego pod nazwą Nilu Wiktorii. Dalej płynie jako Nil Alberta, Nil Górski i Nil Biały. W Kotlinie Górnego Nilu rzeka tworzy bagna i rozlewiska As-Sudd. Na obszarze Sudanu, przed VI kataraktą wpada do niej Nil Błękitny. Dalej na północ do Nilu wpływa Atbara. Nil płynie przez liczne progi skalne zbudowane ze skał magmowych (katarakty). Poniże trzeciej katarakty rzeka płynie pomiędzy Pustynią Zachodnią a Pustynią Arabską. Nil uchodzi do Morza Śródziemnego przez Deltę, którą tworzą dwa główne ramiona: Rosetta i Damietta, a także szereg ramion mniejszych. Nil od momentu połączenia z Nilem Błękitnym żłobi swoją dolinę w stosunkowo miękkich skałach osadowych. Nil prowadzi wodę w ciągu całego roku, ale jako rzeka zasilana w strefie równikowej podlega wahaniom przepływu. Ma okresy wysokich i niskich stanów wody. Zasilany przez docierający na Wyżynę Abisyńską monsun znad Oceanu Indyjskiego Nil Błękitny wzbiera w lecie wpompowując do Nilu wielkie ilości wody. Kolejnych mas wody dostarcza latem Atbara. Nil jest zatem zasilany w rytmie rzek strefy równikowej i podrównikowej, gdzie maksimum opadów po letnim górowaniu Słońca przypada na przełom lata i jesieni. Efektem tej sytuacji, aż do powstania Tamy Asuańskiej były coroczne wylewy Nilu, zalewające obszar Doliny i Delty. Rzeka wzbierała pod koniec czerwca, a maksimum wylewu występowało we wrześniu, a w listopadzie powódź ustępowała. Dolny odcinek Doliny Nilu jest wyraźnie wyodrębniony geomorfologicznie. Rozszerza się ona stopniowo w kierunku północnym. Po obydwu stronach powyżej Doliny leżą wysokie skalne urwiska, które ograniczają jej zasięg. W efekcie Nil płynie w swego rodzaju naturalnej rynnie. Po obydwu stronach wzdłuż rzeki ciągnie się terasa zalewowa, czyli obszar corocznie zalewany przez wezbrania Nilu. Powyżej terasy zalewowej leży żwirowata terasa plejstoceńska, granicząca ze wspomnianymi urwiskami skalnymi. Delta Nilu jest rozległym obszarem większym od egipskiego odcinka doliny tej rzeki. Zajmuje powierzchnię ok. 22 tys. kilometrów kwadratowych. Oprócz liczny odgałęzień Nilu charakterystyczną cechą jej topografii są piaszczyste wzniesienia-wyspy, wznoszące się ponad terasę zalewową. Na zachód od Doliny Nilu leży Oaza Fajum wraz z jeziorem Karun, które jest pozostałością wielkiego, starożytnego jeziora Moeris. Jezioro to było corocznie zasilane przez wody odnogi Nilu. Rzeka nanosiła rokrocznie na obszar Delty, Doliny i Oazy Fajum osady w postaci żyznego syltu, czyli mułu nilowego. Ma on ciemną barwę i pełno w nim substancji organicznych, niesiony przez wody rzeczne. Na zachód od Doliny Nilu rozciąga się Pustynia Zachodnia, zwana także Pustynią Libijską. Występują tu pustynie piaszczyste i kamieniste, położone na skałach wapiennych i piaskowcach. Jedynymi miejscami nadającymi się obecnie do zamieszkania są rozproszone na tej pustyni oazy. Pustynia Wschodnia (Arabska) jest położona między Doliną Nilu a brzegami Morza Czerwonego. Podłoże jest tu zbudowane głównie z paleozoicznych skał krystalicznych. Znajdują się tu Góry Morza Czerwonego i przecinające je wąwozy. Góry Morza Czerwonego przekraczają często wysokość 2000 m. n. p. m.
Rozważając wpływ warunków naturalnych na powstanie rozwój starożytnej cywilizacji egipskie trzeba pamiętać o zmianach środowiska naturalnego, które dokonały się na omawianym obszarze w ciągu tysiącleci trwania holocenu. Przez sporą część holocenu Sahara, a więc także Pustynia Zachodnia nie była suchym obszarem pustynnym. Panował tu dużo bardziej sprzyjający klimat. W czasie tzw. Afrykańskiego Okresu Wilgotnego (ok. 14,6 tys. lat temu - 2,5-2,2 tys. lat przed Chr.), trwającego od późnego plejstocenu po holocen Sahara była porośnięta roślinnością sawannową, pełna jezior, stawów i cieków wodnych. Żyły na niej liczne stada dzikich zwierząt: strusi, osłów, zebr, bydła, gazeli. Na lata 5500-2350 przed Chr. przypadło ostatnie optimum klimatyczne, składające się z następujących po sobie okresów polepszania i pogarszania warunków klimatycznych. Klimat stawał się niestabilny i nieprzewidywalny. Skutki tych dość chaotycznych zmian odczuła także Dolina Nilu. W Afryce północno-wschodniej regularnie padały wtedy deszcze. Ukształtowała się w tych warunkach charakterystyczna dla Egiptu czerwona gleba kopalna. Nawet na Pustyni Wschodniej średnie roczne opady były wielokrotnie wyższe, niż dziś. Mimo to, regularność i częstotliwość opadów w tej części Afryki systematycznie się zmniejszała. Warunki klimatyczne się pogarszały. Sahara zaczęła powoli wysychać. Około 2200 lat przed Chr. klimat był tu już zbliżony do współczesnego. Afrykański Okres Wilgotny i następujące po nim osuszenie Sahary i niekorzystne zmiany klimatyczne miały decydujący wpływ na populacje ludzkie zamieszkujące Północną Afrykę, w tym Dolinę Nilu. Środkowoholoceński kryzys klimatyczny dotknął także ten obszar i Dolinę Nilu, przerywając okres klimatycznego optimum. Cofnięcie się monsunu znad Oceanu Indyjskiego na południe doprowadziło do osuszenia klimatu Afryki. Około 4 tys. lat temu znacząco spadł przepływ wody w Nilu, co przyczyniło się do zaniku wielu mokradeł w dolinie tej rzeki. Dzięki temu większe obszary stały się dostępne dla neolitycznych rolników i ich upraw. Dane z rdzeni lodowych z góry Kilimandżaro wskazują na znaczne ochłodzenie i wysuszenie klimatu w okresie ok. 3200-2900 przed Chr. Około 3200 lat przed Chr. postępujące pustynnienie Sahary weszło w kulminacyjną fazę. Sawanna powoli przekształcała się w bezwodną pustynię. Opady deszczu na Wyżynie Etiopskiej spadły do katastrofalnie niskiego poziomu, czego efektem był dalszy spadek przepływu wody w Nilu. To właśnie w czasie tego kryzysu klimatycznego rozwinęło się państwo egipskie i egipska cywilizacja. Kiedy Afryka Północna pustynniała, jedynym miejsce, gdzie mogły żyć większe grupy ludzkie stała się Dolina i Delta Nilu. To tutaj kierowały się migracje ludzi uciekających z wysychającej Sahary. Egipska cywilizacja kształtowała się zatem w trudnych warunkach przyrodniczych.
Rozwój neolitycznych i eneolitycznych kultur predynastycznego Egiptu bazował na rolnictwie, które wykorzystywało sprzyjające warunki naturalne w Dolinie Nilu. Wylewy Nilu i obecność niesamowicie żyznego mułu umożliwiały uzyskiwanie wysokich plonów, ale tylko przy zastosowaniu sztucznej irygacji. Na polach nie osadzała się sól, tak, jak w Mezopotamii, a wylewy Nilu występowały w porze roku dogodnej dla rolnictwa. Nil przybiera dzięki deszczom padającym na Wyżynie Abisyńskiej i we wschodniej Afryce. Wylew w okolicy Chartumu zaczynał się w lipcu i osiągał punkt kulminacyjny 10 września (w Asuanie ten moment następował 20 września, a w Delcie 10 października). W porze wylewu dzienny przepływ wody w Kairze wynosił aż 675 mln metrów sześciennych. Coroczny wylew dostarczał zatem wielkich ilości wody, które mogły posłużyć do nawadniania pól uprawnych. Nanosił na pola żyzny muł i wypłukiwał osadzającą się w glebie sól. W pradziejach i w starożytności w Dolinie Nilu wykorzystywano rolniczo jedynie gleby aluwialne, składające się z syltu naniesionego przez wylewy rzeki. Najstarsza forma irygacji, znana pod nazwą seluka, była po prostu formą irygacji naturalnej i polegała na biernym wykorzystaniu wylewów Nilu. Stosowali ją już pierwsi rolnicy w neolicie i okresie predynastycznym. Wyższy poziom rozwoju reprezentował system irygacji basenowej, który polegał na wykorzystaniu kanałów i basenów. Za pomocą kanałów kierowano wody wylewu do przygotowanych wcześniej zbiorników (basenów) na terasie zalewowej, dzięki czemu zyskiwano zapas wody do nawadniania upraw po ustąpieniu wylewu. Po ustąpieniu wezbrania z większości basenów spuszczano wodę, a ich dna przekształcano w pola uprawne i zasiewano. System irygacji basenowej wszedł do użytku prawdopodobnie u schyłku okresu predynastycznego. Mieszkańcy Doliny Nilu uprawiali pszenicę płaskurkę, jęczmień, len, palmę daktylową, jarzyny, rośliny strączkowe i drzewa owocowe. Hodowano bydło, owce, kozy i świnie. Zaawansowane metody irygacji w późniejszym okresie pozwalały na uzyskiwanie zbiorów dwa razy do roku, a uprawy na żyznym nilowym sylcie były niezwykle wydajne. Nieraz zdarzało się, że z wsianego zboża uzyskiwano plon 11-, 16-, a niekiedy nawet 22-krotny. Zbiory uzyskiwane w Dolinie i Delcie pozwalały zatem nie tylko na obfite wyżywienie lokalnej populacji, ale także na uzyskiwanie nadwyżek, a nawet eksport żywności poza granice Egiptu. Co więcej, w Dolinie Nilu i na sąsiadujących z nią od wschodu i zachodu obszarach występują użyteczne kopaliny: krzemień i czert, wapienie, piaskowce, granity, dioryty, gabro, agaty, steatyt, rudy miedzi, złoto rodzime, hematyt, a także kamienie półszlachetne. W pradziejach i w starożytności w Dolinie Nilu rosły także dość liczne lasy składające się z sykomor, akacji, tamaryszków i palm. Egipt był zatem krajem bogatym w rozmaite zasoby, dużo bardziej niż pozbawiona niemal zupełnie skał, rud metali i drewna Mezopotamia.
Około 4000/3800 lat przed Chr. w Górnym Egipcie pojawiła się kultura Nagada (Naqada), która zawdzięcza swą nazwę cmentarzysku położonemu na północ od Teb. Czas jej funkcjonowania dzieli się zwykle na trzy fazy: Nagada I (Amra) 4000/3800-3500 przed Chr, Nagada II (Gerzea) 3500-3200 przed Chr. i Nagada III (Es-Semaina) 3200-2800 przed Chr. W ciągu tych trzech faz społeczności zamieszkujące Dolinę Nilu przeszły wielki cykl przemian od małych, neolitycznych wiosek rolniczych do zurbanizowanej cywilizacji i organizacji państwowej. Kultura Nagada narodziła się na obszarze Doliny Nilu pomiędzy Badari a Hierakonpolis. Jej twórcy wywodzili się bezpośrednio z ludności kultury Badari, sama kultura Nagada stanowiła kontynuację tamtej formacji. Z biegiem czasu rozprzestrzeniła się ona na obszary pomiędzy Oazą Fajum na północy i Kom-Ombo na południu. Najwięcej informacji o rozwoju tej kultury dostarczyły badania archeologiczne cmentarzysk. Funkcjonowały one nieraz setki lat i sukcesywnie zwiększały swoje rozmiary. Z biegiem czasu rosła także liczba darów grobowych i skala wysiłku wkładanego w pochówek zmarłych. To zjawisko odzwierciedlało wzrost populacji, postęp technik rolniczych, oraz poprawiające się warunki życia populacji. Wzrastające zróżnicowanie zasobności wyposażenia grobów świadczy o postępującym zróżnicowaniu społecznym i majątkowym społeczności kultury Nagada. W okresie Nagada I (Amra) nastąpił wzrost jakości i skali produkcji pozarolniczej Wytwarzano większe ilości różnorodnych wyrobów rzemieślniczych i wprowadzano nowe techniki produkcyjne. Ludność utrzymywała się z uprawy pszenicy, jęczmienia, lnu i roślin strączkowych. Oprócz hodowli zwierząt trudniono się także zbieractwem, łowiectwem i rybołówstwem. Przy zbiorze zbóż nadal używano sierpów z krzemiennymi wkładkami. Ze zboża wytwarzano już chleb i piwo. Obróbka krzemienia i wytwarzanie z niego narzędzi stało na wysokim poziomie. Zaczęto stosować technikę bifacjalnego retuszu powierzchniowego przez nacisk i wytwarzać narzędzia z surowca krzemiennego eksploatowanego metodami górniczymi w wapiennych urwiskach nad Doliną Nilu. Obok narzędzi krzemiennych (np. noży) używano też przedmiotów wykonanych z kości zwierzęcych. Zaczęto wytwarzać nieliczne jeszcze przedmioty z miedzi i złota. Rozwijała się obróbka drewna i produkcja tkanin lnianych. Jako broń służyły łuki i strzały z krzemiennymi grotami oraz buławy z kamienną głowicą. Garncarze wytwarzali różnorodne, zdobione naczynia ceramiczne, kształtując je w ręku, bez użycia koła garncarskiego. Coraz częściej wyrabiano także naczynia kamienne i wyplatano kosze. Chętnie używano ozdób: paciorków z jaj strusich i kamieni półszlachetnych (karneolu, agatu, lapis-lazuli), z wapienia, alabastru, łupku, steatytu, a także z metalu i muszli. Noszono bransolety i naramienniki wykonane z kości, muszli i alabastru, a także pierścienie i miedziane szpile spinające ubiory. Wytwarzano także grzebienie z kości słoniowej i kamienne palety kosmetyczne. Do transportu lądowego używano udomowionych osłów w charakterze zwierząt pociągowych. Umiano także budować łodzie wiosłowe i czółna, którymi pływano po Nilu. Mieszkańcy Doliny nilu w okresie Amra budowali swoje osady na pagórkach żwirowych wznoszących się ponad terasą zalewową. Zamieszkiwali koliste szałasy z trzciny i mułu rzecznego, którym towarzyszyły wkopane w grunt jamy zasobowe do trzymania zboża. Niektóre szałasy posiadały podpiwniczenie. W osadach działały warsztaty krzemieniarskie i metalurgiczne. Górnoegipska ludność kultury Nagada I (Amra) utrzymywała kontakty handlowe z ościennymi obszarami. Znad Morza Czerwonego docierały tu muszle i koral. Z Gór Morza Czerwonego i z Półwyspu Synaj sprowadzano malachit, miedź, ochrę, kamienie półszlachetne i złoto. Z Nubii przywożono kość słoniową. Po raz pierwszy w Egipcie pojawiły się przedmioty z lapis-lazuli, skały sprowadzanej aż z Azji Środkowej (być może za pośrednictwem ludów zamieszkujących Azję Południowo-Zachodnią). W tym okresie nastąpił wzrost demograficzny i poszerzenie areału upraw nad Nilem. Nowe techniki krzemieniarskie, metalurgia złota i miedzi, udoskonalone tkactwo i udoskonalony sposób wypału naczyń przyczyniały się do rozkwitu gospodarki w okresie Nagada I. Rozwijały się kultury religijne o charakterze agrarnym i rodowym. Niektóre pochówki świadczą o istnieniu szamanów-czarowników. Z tymi kultami związane były liczne figurki postaci kobiecych i męskich wykonane z gliny lub kości słoniowej. Zmarłych grzebano w płytkich, owalnych jamach grobowych, często zawiniętych a matę lub tkaninę. Czasem zwłoki umieszczano w trumnach wyplatanych z trzciny. Najbogatsze pochówki były wyposażone w obfity zestaw darów: naczynia ceramiczne, figurki, ozdoby, amulety, palety kosmetyczne, modele łodzi. Ich obecność świadczy o pojawieniu się zamożniejszej warstwy w tej rolniczej społeczności. Na naczyniach kultury Nagada pojawiły się też malowane sceny przemocy i walki, co może świadczyć o większej ilości konfliktów zbrojnych. Równolegle z kulturą Nagada I (Amra) w Delcie Nilu zaczęła się rozwijać tzw. kultura dolnoegipska, zwana też kulturą Buto-Maadi. W najstarszej fazie jej rozwoju (tzw. faza Maadi) byt ludności tej kultury opierał się na rolnictwie (uprawa pszenicy, jęczmienia, lnu i wyki) i hodowli zwierząt (owce, kozy, bydło, trzoda chlewna). Dietę uzupełniało łowiectwo i rybołówstwo. W charakterze zwierząt pociągowych hodowano osły. Przedstawiciele kultury dolnoegipskiej zamieszkiwali domy różnych typów: domostwa podziemne, lekkie szałasy i owalne domki słupowe. Zmarłych chowano na cmentarzyskach i w obrębie osad, o czym świadczą znaleziska kości ludzkich w domach. Dolnoegipscy garncarze wytwarzali naczynia ceramiczne lepione ręcznie. Z obszaru Palestyny docierały do Delty importowane naczynia z oliwą i winem. Nadal używano narzędzi krzemiennych, a niektóre z nich były podobne do tzw. ostrzy kananejskich z Palestyny. Rozwinęła się także metalurgia miedzi. Wytwarzano z tego metalu ozdoby, siekiery, haczyki, drążki i inne przedmioty. Ludność kultury Buto-Maadi wykorzystywała rudy miedzi z rejonu Wadi Araba na Półwyspie Synaj. Wytwarzano już wtedy miedziane sztabki o zestandaryzowanej wadze. W tym okresie ludność Delty rozwinęła kontakty handlowe z mieszkańcami Lewantu. Sprowadzano stamtąd naczynia ceramiczne i bazaltowe, miedź, konkrecje i narzędzia krzemienne, drewno cedrowe, muszle, barwniki, żywice, oliwę z oliwek, wino, asfalt. Egipt Dolny był połączony z Lewantem szlakiem biegnącym północnym skrajem Półwyspu Synaj. Głównym środkiem transportu towarów były karawany osłów.
W okresie Nagada II (Gerzea) nastąpiły stosunkowo szybkie zmiany kulturowe, których wynikiem była formacja starożytnego państwa egipskiego. Eneolityczna kultura rolnicza zaczęła się przekształcać w zaawansowaną cywilizację. Na początku okresu Nagada IIB nastąpiły istotne zmiany w produkcji ceramiki. Coraz więcej naczyń wytwarzano z marglistej gliny, a nie z mułu nilowego, jak dotychczas. Naczynia zaczęto dekorować purpurowo-czarnymi malunkami. Niekiedy malowano na ich powierzchni rozbudowane sceny narracyjne, przedstawiające łodzie, ludzi i zwierzęta. Ludność okresu Nagada II zamieszkiwała Górny Egipt i wywodziła się od populacji okresu Nagada I (Amra). W tym okresie zasięg kultury Nagada sięgnął Oazy Fajum na północy i Gebel Silsila na południu. Okres Nagada II (Gerzea) trwał od ok. 3500 lat przed Chr. aż do zjednoczenia Egiptu przez I dynastię (ok. 3200/3100 lat przed Chr.). Z Górnego i Środkowego Egiptu znana jest duża liczba stanowisk archeologicznych (osad i cmentarzysk) z tego okresu. W tym okresie nastąpiła ekspansja kultury Nagada na północ. Zaczęła ona zagarniać nowe obszary. Ekspansja ta rozpoczęła się prawdopodobnie w połowie IV tys. przed Chr. Życie ludności kultury Nagada w tym okresie znamionował wzrost demograficzny i wzrost produkcji żywności. Pojawiły się grupy ludności utrzymujące się wyłącznie z zajęć pozarolniczych, co świadczy o pojawieniu się znacznej nadwyżki produkcyjnej. Gerzeńscy rolnicy nadal uprawiali jęczmień, pszenicę, warzywa, owoce, rośliny strączkowe i len. Hodowli zwierzęta (krowy, owce, świnie, kozy), pozyskując ich mięso i mleko. Na Nilem zaczęły powstawać pierwsze systemy sztucznej, basenowej irygacji, które pozwoliły na poszerzenie areału upraw i wzrost plonów. Łowiectwo, zbieractwo i rybołówstwo traciły na znaczeniu jako uzupełniające formy gospodarowania. W tym okresie w powiększających się osadach zaczęło kwitnąc rzemiosło: metalurgia, krzemieniarstwo, kamieniarstwo, garncarstwo, jubilerstwo. Wzrostowi i pewnemu umasowieniu produkcji towarzyszył postęp techniczny. Metalurdzy opanowali już techniki wyrabiania stopów miedzi, kucia na zimno i na gorąco, odlewania. Używano miedzianych sztyletów, szpil i igieł. Szczególnie popularne były miedziane topory. Oprócz miedzi obrabiano także złoto i srebro. Krzemień w zboczach Doliny Nilu i poza nią wydobywano na dużą skale metodami górniczymi. W Nag Hammadi archeolodzy odkryli sporą kopalnię krzemienia z pracowniami nakopalnianymi, w których wytwarzano siekiery i rylce. W warsztatach obrabiano na duża skalę surowiec krzemienny i wytwarzano z niego broń i narzędzia. Starannie obrobione narzędzia i broń były nie tylko skuteczne, ale także bardzo estetyczne. Za pomocą doskonalszych narzędzi wytwarzano także coraz więcej naczyń kamiennych. Rolnicy nadal posługiwali się drewnianymi motykami i sierpami z wkładkami krzemiennymi. Zastosowano jednak już pierwsze miedziane groty harpunów i haczyki rybackie, używane obok znanych już wcześniej kościanych odpowiedników. W okresie Nagada II (Gerzea) używano już całej gamy uzbrojenia: toporów, buław, noży, sztyletów, łuku i strzał oraz bumerangów. Produkowano coraz więcej różnych typów naczyń glinianych i kamiennych. Do produkcji tych ostatnich używano diorytu, gabra, bazaltu, wapienia, alabastru i łupku. Pod koniec okresu Nagada II zaczęto do produkcji naczyń glinianych używać wolnoobrotowego koła garncarskiego i wypalać je w piecach, w temperaturze 1200 stopni Celsjusza. Naczynia ozdabiano rozbudowaną dekoracją malowaną i zaopatrywano w tzw. znaki garncarskie. Produkowano coraz większą ilość ozdób z jaj strusich, muszli, złota, srebra, miedzi, żelaza meteorytowego, fajansu, koralu, muszli, kości słoniowej i różnych kamieni półszlachetnych. Wytwarzano głównie różnokształtne paciorki, pierścienie, amulety i bransolety. Używano coraz więcej palet kosmetycznych do rozcierania kosmetyków i barwników. Upowszechniły się palety zoomorficzne i ceremonialne, ozdabiane płaskorzeźbami o treści religijnej lub narracyjnej. Takie palety wchodziły w skład wyposażenia bogatych grobów. Pojawiały się na nich symbole bóstw znanych religii egipskiej w czasach historycznych (np. Mina czy Hathor). Do grobów trafiały także grzebienie i przybory kosmetyczne, oraz pasty używane do barwienia ciała, a także antropomorficzne figurki. Nadal dominowały pojedyncze pochówki, choć zdarzały się także podwójne i zbiorowe. Zmarłych układano w grobach w pozycji skurczonej na lewym boku, z twarzą skierowaną na zachód. Jamy grobowe stały się prostokątne, a w bogatszych pochówkach stosowano już trumny z gliny, wikliny i drewna. Zaczęto budować bogate groby z niszami i dodatkowymi pomieszczeniami, w których składano sporą ilość darów grobowych. Pomieszczenia zaczęto wykładać gliną, drewnem lub suszonymi cegłami. Groby były już bardzo zróżnicowane. Obok okrągłych grobów jamowych z nielicznymi darami grobowymi pojawiają się pochówki w naczyniach, lepiej zaopatrzone pochówki w prostokątnych jamach. W grobie nr 100 z Hierakonpolis znaleziono duże malowidło na ścianie komory grobowej, które stanowi najstarszy przykład egipskiego fresku zdobiącego miejsce pochówku. Bogate groby dziecięce, które pojawiły się w tej kulturze świadczą o dziedziczeniu statusu społecznego. Duże cmentarzyska odkryto w Misznat Abu omar, Gerzea, Nagada, Hierakonpolis i Matmar. Pojawiły się cmentarzyska, na których grzebano wyłącznie przedstawicieli elity, czy wydzielone sektory bogatych grobów na ogólnie dostępnych miejscach pochówku. Niektóre groby były miejscami pochówku lokalnych wodzów i władców o czym świadczą znalezione w nich wyjątkowe przedmioty takie jak nóż z płaskorzeźbioną rękojeścią, przedmioty ze złota, przedmioty ze złota i kości słoniowej, berła. Zróżnicowanie pochówków odzwierciedlało społeczny i majątkowy status zmarłych chowanych na cmentarzyskach. Obecność bogato wyposażonych grobów wskazuje na pojawienie się zamożnych elit społecznych kultury Nagada. Od mało zróżnicowanego, niemal egalitarnego wiejskiego społeczeństwa okresu Nagada I społeczeństwo nagadyjskie przeszło do struktury, w której istniały już zamożne elity sprawujące władzę. Rodziła się władza wąskiej elity i jej ideologia. Zaczęły powstawać pierwsze duże osiedla, które można określić mianem protomiast i miast. Stawały się one ośrodkami handlu, produkcji rzemieślniczej i rozwoju kultury. Najważniejsze z tych osad to górnoegipskie Nagada, Hierakonpolis i Nubt. Hierakonpolis stało się stolicą protopaństwa górnoegipskiego. Wzrost tego ośrodka wiązał się ze zmianami środowiskowymi spowodowanymi działalnością człowieka. Wycięto lokalne lasy, by dostarczyć paliwa do licznych tu pieców garncarskich. Nastąpiły zmiany ekosystemu i degradacja terasy zalewowej. Spadek poziomu wylewów Nilu zmusił mieszkańców do wprowadzenia nowych metod sztucznej irygacji. Te zmiany umocniły pozycję lokalnej elity Hierakonpolis, która przejęła władzę nad regionem, zyskała kontrolę nad lokalną gospodarką i zaczęła przewodzić całej społeczności w czasie konfliktów zbrojnych z sąsiadami. Pojawiła się architektura monumentalna, której przykładem może być zespół kultowy w Hierakonpolis, który stanowił świątynię lokalnego bóstwa. Odkryto tu ślady budynków kultowych i jamy, w których gromadzono pozostałości po składanych ofiarach (fragmenty naczyń ceramicznych, kości zwierząt). Ośrodek był używany przez ponad pięć wieków i kilkukrotnie naprawiany w czasie, gdy funkcjonował. Na południe od Hierakonpolis wzniesiono wzgórek z otoczaków stanowiący podstawę świątyni lub rezydencji. Wzrosła liczba świadectw wskazujących na upowszechnienie się przemocy i konfliktów zbrojnych. Malowidło z tzw. Dekorowanego Grobu z cmentarzyska w Hierakonpolis ukazuje wodza zabijającego wrogów. Na tym samym cmentarzysku (i na kilku innych) odkryto szczątki ludzi z widocznymi urazami czaszki i kręgosłupa szyjnego, które są świadectwem gwałtownej śmierci. Walki i brutalne starcia stały się zatem częścią życia w Dolinie Nilu, w czasach, kiedy rodziły się tu pierwsze organizmy państwowe. Nadal rozwijała się dalekosiężna wymiana. Zaczęto wykorzystywać statki wiosłowo-żaglowe do żeglugi po Nilu i prawdopodobnie także wzdłuż brzegów morskich. Trwała ożywiona wymiana ze społecznościami zamieszkującymi Azję Południowo-Zachodnią i północną Nubię. Jej intensywność wzrosła, kiedy nad Nilem powstały pierwsze organizmy protopaństwowe i elity władzy dysponujące nadwyżkami produkcyjnymi, które można było wymienić na towary z dalekich stron. Z Azji Południowo-Zachodniej sprowadzano srebro, drewno cedrowe, obsydian, miedź. Wymiana odbywała się poprzez ośrodki specjalizujące się w pośrednictwie w handlu, takimi jak port Byblos na wybrzeżu libańskim. Na stanowiskach palestyńskich, w warstwach z wczesnej epoki brązu, znaleziono wiele wyrobów pochodzących z Egiptu. Być może kontakty handlowe Egiptu sięgały już wtedy sumeryjskich portów nad Zatoką Perską i z Elamem, jak mogą świadczyć o tym niektóre zabytki (np. pieczęcie cylindryczne, przedmioty z obsydianu i lapis-lazuli, zabytki wykonane w stylu mezopotamskim). Prawdopodobnie wymiana z tak oddalonymi krajami odbywała się w większości przypadków poprzez łańcuch pośredników. Z Nubii sprowadzano kość słoniową, heban, skóry zwierzęce i pachnidła. Mieszkańcy Doliny Nilu mogli swoim partnerom handlowym zaoferować złoto, produkty spożywcze i wyroby rzemiosła (tkaniny, naczynia kamienne, przedmioty metalowe, ozdoby).
Powstanie zjednoczonego państwa egipskiego przypada na końcowy odcinek okresu Nagada II (Gerzea) i początek okresu Nagada III (Es-Semaina). Proces formowania się tego wczesnego organizmu państwowego, rozciągającego się początkowo od I Katarakty na południu, po Deltę Nilu i wybrzeże Morza Śródziemnego na północy zbiegł się z uformowaniem starożytnego etnosu egipskiego i narodzinami religii złączonej z ideologią władzy królewskiej. Proces możemy śledzić dzięki odkryciom archeologicznym. Dzięki nowym technikom rolnym i metalurgii zwiększyła się efektywność społeczności zamieszkujących Dolinę Nilu. Wioski powiększały się i wiele z nich wyrosło na osiedla typu miejskiego, takie jak Koptos, Nagada, Hierakonpolis czy Abydos. Kultura materialna rozwijała się i wzbogacała w stosunkowo szybkim tempie. Rozwarstwienie społeczeństwa i rozwój handlu dalekosiężnego przyspieszały wymienione wyżej procesy. Pierwszymi przejawami powstawania i umacniania wczesnych organizmów państwowych nad Nilem był wzrost pierwszych miast, stanowiących lokalne centra władzy, gospodarki i administracji, a także ekspansja kultury Nagada na północ, w kierunku Delty Nilu. Ośrodki miejskie, rywalizujące ze sobą kontrolowały określone terytoria, stanowiące odcinki Doliny Nilu. Ich rywalizacja była krwawa i często powodowała konflikty zbrojne. Tymczasem ekspansja trwała. W Oazie Fajum w Gerza powstało cmentarzysko nagadyjskie, a Maadi, główny ośrodek kultury Buto-Maadi został opuszczony. W Buto kultura dolnoegipska została wyparta przez kulturę Nagada, co widać w zmianie stylu naczyń ceramicznych. Ludzie z południa zaczęli opanowywać Deltę Nilu. Do tego czasu istniała tu rozwinięta kultura dolnoegipska, nie mniej zaawansowana, niż kultura Nagada. Wykopaliska prowadzone w Maadi, Mishnat Abu Omar, Buto, Tell Ibrahim Awad i Tell el-Farcha (na tym ostatnim stanowisku prace prowadzą polscy archeolodzy) wykazały, że w Delcie istniały już ośrodki o charakterze protomiejskim i miejskim. W Tell el-Farcha, położonym we wschodniej części Delty Nilu w okresie predynastycznym istniała spora osada kultury dolnoegipskiej, podzielona na strefy: mieszkalną, gospodarczą i rezydencjonalną. Około 3700-3500 lat przed Chr. działał tu wielki zespół browarów, najstarszy ze wszystkich odkrytych w Egipcie. Na obszarze zachodniego komu w Tell el-Farcha odkryto pozostałości zespołu rezydencji i świątyń, a w nim depozyt wotywny (ofiarny), składający się z kościanych figurek ludzi i zwierząt oraz biżuterii. Odkryto tu także najstarsze znane domy kultury dolnoegipskiej i tzw. rezydencję nagadyjską z komu zachodniego, stanowiącą największy budynek mieszkalny z okresu predynastycznego (ok. 3500-3350 przed Chr.). Znaleziska z tego stanowiska świadczą o bogatej kulturze materialnej mieszkańców. Odnaleziono tu m. in.: złote figurki władcy i jego syna, biżuterię z kamieni półszlachetnych i złota, odciski pieczęci ze znakami najstarszego pisma hieroglificznego, naczynia kamienne i ceramiczne, kamienne palety kosmetyczne i głowice buław, narzędzia miedziane i kościane. Na obszarze komu wschodniego polscy archeolodzy odkryli cmentarzysko i najstarszą w Egipcie mastabę (sprzed ok. 3300-3200 lat przed Chr.). Pierwsze etapy rozwoju osiedla Tell el-Farcha związane były z kulturą dolnoegipską. Około 3450-3350 lat przed Chr. kontrolę nad osadą przejęli przybysze z Górnego Egiptu, związani z kulturą Nagada. Osada stała się ośrodkiem wymiany handlowej z Lewantem i centrum administracyjno-kultowym obszaru wschodniej Delty Nilu. Świadczą o tym naczynia importowane z Palestyny. Tell el-Farcha upadło w okresie Starego Państwa, kiedy to handlowe szlaki wodne zyskały na znaczeniu kosztem szlaków karawanowych. Na cmentarzysku w Mishnat Abu Omar pojawiły się w okresie Nagada III (Es-Semaina) bogate, obficie wyposażone groby z prostokątnymi komorami, których ściany pokryte były mułową zaprawą. Ta ekspansja kultury Nagada na północ była zapewne dziełem kupców i idących za nimi osadników. Mogły jej towarzyszyć także konflikty zbrojne przybyszów z południa z miejscowymi. Napływ osadników z południa mógł być przyczyną opuszczenia Maadi przez dotychczasowych mieszkańców. Ekspansja kultury Nagada poprzedzała polityczne zespolenie Doliny z Deltą Nilu. Nie była ona jedynym objawem kształtowania się nowego organizmu politycznego. Coraz większy stopień stratyfikacji społecznej zaznaczający się w zróżnicowanym wyposażeniu grobów był jednym z symptomów tego zjawiska. Wzrost liczby darów grobowych szedł w parze ze wzrostem produktywności rolnictwa i rzemiosła. Cała populacja Egiptu odczuwała wzrost zamożności, choć oczywiście to elita zagarniała dla siebie większość nadwyżek produkcyjnych. Dzięki temu elita mogła organizować i kontrolować produkcję rzemieślniczą (pozarolniczą). Rozwinęła się specjalizacja produkcyjna i zawodowa. Na wielu stanowiskach archeologicznych z tego okresu odkryto ślady wyspecjalizowanej produkcji na dużą skalę: browarów, warsztatów i pieców garncarskich, warsztatów krzemieniarskich i takich, w których produkowano paciorki. Osiedla takie jak Hierakonpolis, czy Tell el-Farcha stały się głównymi ośrodkami zróżnicowanego pod względem statusu i zamożności społeczeństwa. Jego organizacja wyszła już poza poziom wodzostwa. Powstały lokalne ośrodki władzy, którymi rządzili władcy i elity kontrolujące produkcję oraz dystrybucję wyrobów luksusowych i wymianę handlową. W Dolinie Nilu istniały w okresie Nagada II i na początku okresu Nagada III niewielki organizmy protopaństwowe. Ich centrami były Hierakonpolis, Nagada i This/Abydos. Ich powstanie było efektem ewolucyjnego procesu, przekształcającego małe, egalitarne społeczności wiejskie w protomiejskie osiedla rolnicze, a potem w społeczności skoncentrowane wokół ufortyfikowanych miast, stanowiących lokalne centra władzy i kultu religijnego. Ten proces zachodził w Górnym Egipcie w czasach kultury Nagada. Pojawiły się społeczności zhierarchizowane, z władcami na czele. Wzrost liczby ludności i produktywności rolnictwa był głównym motorem rozwoju tych struktur. Ich wzrost doprowadził do powstania rywalizujących ze sobą organizmów protopaństwowych. Współzawodnictwo między nimi prowadziło do uzyskania przewagi przez silniejsze organizmy, które z biegiem czasu wchłaniały te słabsze. Stawały się one jeszcze silniejsze, co prowadziło do opanowania przez nie coraz większych obszarów. W końcu pozostało najsilniejsze wczesne państwo, które mogło zdominować słabszych przeciwników i opanować cały obszar Doliny i Delty Nilu. Z połączenia trzech protopaństewek Górnego Egiptu (Abydos, Hierakonpolis, Nagada) powstało proto-królestwo Górnego Egiptu skupione wokół Hierakonpolis. Te organizmy mogły zostać połączone na zasadzie sojuszu. Hierakonpolis połączyło siły z Abydos kosztem Nagady, która straciła status ważnego ośrodka. Później na główny ośrodek wyrosło Abydos. Protopaństewka rządzone przez królów istniały jeszcze przed zjednoczeniem Egiptu, na co wskazuje bogata ikonografia ukazująca władców z czasów poprzedzających rządy I dynastii. Już wtedy zaczęła się tworzyć specyficznie egipska, powiązana z religią ideologia władzy królewskiej, bez której trudno byłoby sobie wyobrazić stworzenie zunifikowanego państwa na tak dużym obszarze. Sceny przedstawiające działania wojenny, tryumfy władców i wziętych do niewoli pokonanych, wskazują, że proces politycznej unifikacji w Dolinie Nilu wiązał się z przemocą i walkami zbrojnymi. Siła militarna była niezbędna w budowie i konsolidacji państwa powstającego nad Nilem. Szczególnie wymowne w tym kontekście są płaskorzeźbione sceny na Palecie Narmera i Maczudze króla Skorpiona. Opanowanie całej Delty przez kulturę Nagada w drodze kolonizacji, ekspansji handlowej i militarnej było równoznaczne ze zjednoczeniem Kraju nad Nilem i początkiem państwowości starożytnego Egiptu. Stało się to około 3100-3000 lat przed Chr. Okres, w którym miały miejsce wydarzenia prowadzące do tego przełomowego kroku badacze nazywają okresem Nagada III lub czasami dynastii 0. W Delcie nie istniało scentralizowane państwo, lecz cała gama mniejszych ośrodków protopaństwowych, które opanowali przybysze z Górnego Egiptu. Ekspansja organizmu z centrum w Hierakonpolis skierowała się zarówno na południe, jak i na północ. Ta ekspansja protopaństwa górnoegipskiego doprowadziła w końcu do zjednoczenia całego Kraju nad Nilem od I Katarakty po Morze Śródziemne. Zajęcie ośrodków położonych w Delcie Nilu stanowiło ukoronowanie tego procesu. Był to proces stosunkowo szybki, trwający w sumie tylko kilka stuleci. Być może jedną z jego przyczyn było dążenie ludności kultury Nagada do zabezpieczenia przebiegających przez Deltę Nilu szlaków dalekosiężnej wymiany, łączących Egipt z Lewantem i resztą Azji Południowo-Zachodniej. W Egipcie, w przeciwieństwie do Mezopotamii kultury Uruk, rozwój wczesnych form państwowości doprowadził do powstania dużego państwa o charakterze terytorialnym, a nie do narodzin szeregu odrębnych miast-państw o ograniczonym obszarze. Być może w zjednoczeniu Egiptu wzięły udział także społeczności pasterskie zamieszkujące obszary na zachód i wschód od Doliny Nilu, które w IV tys. przed Chr. nie były jeszcze zupełną pustynią. Wskutek coraz wyraźniejszego wysychania obszaru Sahary do Doliny Nilu i Azji Południowo-Zachodniej kierowały się migracje uciekinierów tego obszaru. Prawdopodobnie przybywali oni do Egiptu jeszcze w okresie Nagada I. Byli to mobilni pasterze mówiący językami z rodziny afroazjatyckiej, którzy usadowili się w osadach nad Nilem i zmieszali się z miejscową ludnością. Na prawdziwość tego scenariusza może wskazywać charakter języka staroegipskiego, złożonego z elementów nilotyckich i afroazjatyckich. Istnieje także pogląd, że opanowanie przez kulturę Nagada Delty Nilu poprzedziło polityczne zjednoczenie całego Egiptu. Królowie dynastii 0 mieliby podbić militarnie istniejące w Delcie państwo założone przez przybyszów z położonego w dolinie Nilu Ombos.
Wraz ze zjednoczeniem Egiptu powstało zunifikowane, terytorialne państwo, na czele którego stał król sprawujący najwyższą władzę polityczną i religijną. Stało się ono pierwszym scentralizowanym państwem na kontynencie afrykańskim. Jeszcze przed jego powstaniem w Egipcie doszło do wynalezienia pisma, które miało się stać tak ważne dla administracji państwowej i dla rozwoju kultury. Znaleziska z Abydos wskazują, że rozwinęło się ono równolegle, lub nieco wcześniej, niż pismo piktograficzne kultury Uruk w Mezopotamii. Pismo hieroglificzne było niezależnym egipskim wynalazkiem. Najstarsze przykłady pisma hieroglificzne odkryto w grobach władców dynastii 0 w Abydos. Pochodzą one sprzed 3400-3200 lat przed Chr., z grobu należącego prawdopodobnie do króla Skorpiona (który nie jest tożsamy z innym królem Skorpionem, znanym z inskrybowanej głowicy buławy). Na ponad 200 małych tabliczkach z kości słoniowej odkrytych w grobowcu U-j widnieją znaki wczesnego pisma hieroglificznego. Były to plakietki przywiązywane do naczyń i innych pojemników zawierających określone dobra: piwo, oliwę, tłuszcze, wino, żywność. Znaki na plakietkach odnoszą się do nazw królewskich posiadłości, miast i okręgów administracyjnych, z których przywieziono dobra złożone w grobie. Znaki wykazują podobieństwo do późniejszych hieroglifów i mogą być czytane fonetycznie. Na niektórych plakietkach zapisano informacje o pochodzeniu dóbr z majątku króla Skorpiona. Pismo egipskie narodziło się zatem, tak samo jak w Mezopotamii, by służyć potrzebom gospodarczym. Równolegle z pismem hieroglificznym powstało pismo hieratyczne. Hieroglify narodziły się w związku z królem, jego dworem i administracją i przez długi czas rozwijały się w związku tymi instytucjami. Pierwsze zapisy odzwierciedlały archaiczny język egipski, używany tu w okresie predynastycznym i w czasach pierwszych trzech dynastii (okres archaiczny=wczesnodynastyczny). Oprócz plakietek z grobowców znaki pisma znajdują się na przedmiotach związanych z pierwszymi władcami, np. na Palecie Narmera i na stelach królewskich. W okresie archaicznym nastąpił rozwój pisma hieroglificznego. Inskrypcje pojawiły się na pieczęciach i ich odciskach, etykietach i naczyniach. Oprócz imion królów zapisywano także imiona i tytuły urzędników królewskich. Na plakietkach pojawiały się nazwy miejsc, posiadłości królewskich rozsianych po Egipcie i specjalnie nadawane nazwy kolejnych lat panowania królów. Inskrypcje z czasów dynastii 0 z Abydos wspominają o opodatkowaniu Górnego i Dolnego Egiptu, a te z czasów I dynastii o dwóch królewskich skarbcach („czerwonym i białym domu”). Pismo było na początku instrumentem scentralizowanej administracji, która zarządzała państwem będącym własnością króla. Pismo hieroglificzne zawierało zarówno znaki oznaczające poszczególne przedmioty i pojęcia (ideogramy) jak i dźwięki języka (fonogramy). Z biegiem czasu królewskie inskrypcje, początkowo ograniczone do imion władców, stawały się coraz bardziej złożone. Pojawiały się w nich tytuły urzędników, takich jak Hemaka, „nosiciel pieczęci króla Dolnego Egiptu” z czasów króla Dena. Pierwsze pełne zdanie w języku staroegipskim pochodzi z czasów króla Peribsena z II dynastii. Zachowało się ono na odcisku pieczęci z grobowca tego władcy.
Pierwszym królem I dynastii (albo ostatnim władcą dynastii 0) rządzącym zjednoczonym Egiptem był Horus Narmer, którego imię jest poświadczone na zabytkach z obszaru Delty Nilu i Palestyny (Kanaanu). Na sławnej Palecie Narmera przedstawiono jego tryumf nad nieprzyjaciółmi. Prawdopodobnie to właśnie on dokończył podbój Delty i zjednoczył Kraj nad Nilem. Władcy I dynastii wznieśli nową stolicę państwa w Memfis (staroegips. Men-nefer), w miejscu, gdzie przebiegała granica między Górnym a Dolnym Egiptem. Już wcześniej istniała tam koncentracja osad. Największa miasta nad Nilem stały się lokalnymi centrami administracyjnymi wczesnego państwa. Budowa stolicy w Memfis była logiczną konsekwencją wzrostu znaczenia Delty i szlaków łączących Egipt z Lewantem. Od czasów króla Hor-Aha najważniejsi urzędnicy byli chowani w mastabach na nekropolii memfickiej w Sakkara, a więc niedaleko stolicy. Jeszcze królowie I dynastii byli chowani w Abydos, ale już władców kolejnej, II dynastii grzebano w grobowcach nekropoli memfickiej w Sakkara (oprócz ostatnich władców tej dynastii, Peribsena i Chasechemwi). Memfis i jego okolice stały się głównym ośrodkiem Kraju nad Nilem. Na cmentarzyskach w Memfis i w całym Dolnym Egipcie znacznie wzrosła liczba grobów, w tym grobów bogatych. Być może nastąpiła migracja elity i ludności o niższym statusie z Górnego Egiptu. Już w okresie predynastycznym w Egipcie zaczęły powstawać osiedla o charakterze miejskim, gęsto zabudowane domami wznoszonymi z cegły mułowej. W miastach istniały duże magazyny i warsztaty kontrolowane przez administrację królewską. Pozostałości ceglanych budynków na planie prostokątnym odkryto m. in. w Tell el-Farcha w Delcie Nilu. W Nagada i Hierakonpolis odkryto dzielnice rzemieślnicze, w których zlokalizowane były warsztaty produkcyjne. Produkowano w nich piwo, naczynia ceramiczne i kamienne. W Hierakonpolis, Elefantynie i Tell Ibrahim Awad odkryto ślady świątyń i sanktuariów z okresu archaicznego. Z tego samo okresu pochodzą pozostałości oficjalnych rezydencji i budowli o charakterze administracyjnym z Buto, Tell el-Farcha i Hierakonpolis. W Hierakonpolis odkryto pałac z bogato zdobioną fasadą. Niektóre miasta, tak jak Elefantyna (położona na wyspie nilowej o tej samej nazwie) były otoczone murami obronnymi. W Hierakonpolis odkryto pozostałości struktury, która była najprawdopodobniej umocnionym fortem. W Egipcie istniały zatem prawdziwe miasta stanowiące ośrodki władzy i administracji, produkcji pozarolniczej i kultu religijnego. Niekiedy otaczano je fortyfikacjami. Osiedla protomiejskie, które przekształciły się w miasta, rozwinęły się już w okresie predynastycznym, zwłaszcza na przełomie okresu Nagada II i Nagada III. Widoczny był w nich podział pracy i wzrost pozarolniczej produkcji. Stały się one ośrodkami dalekosiężnego handlu importującymi duże ilości dóbr z innych regionów. Dobrze widać to w grobowcu U-j w Abydos, w którym znaleziono dziesiątki naczyń z winem importowanym z Lewantu. Miasta z prawdziwego zdarzenia stawały lokalnymi ośrodkami władzy i gospodarki. Świątynie, które funkcjonowały w okresie archaicznym były zróżnicowanie pod względem planu architektonicznego i wielkości. Nie istniał jeszcze kanon egipskiej świątyni znany z późniejszych czasów. Sanktuaria wznoszono zgodnie z tradycją lokalną. Wraz z nastaniem zjednoczonego państwa rozpowszechniły się nowe technologie, co widoczne było nie tylko w rolnictwie. Basenowe systemy irygacyjne i użycie radła do uprawy ziemi to tylko niektóre z nich. Upowszechniły się także statki wiosłowo-żaglowe, specjalne naczynia do produkcji piwa i chleba, oraz metalowe narzędzia i broń. Państwo królów I i II dynastii pobierało podatki w naturze, zbierając przede wszystkim płody rolne. Dzięki temu można było utrzymać władcę z jego dworem, administrację, armię, a także opłacanych przez króla rzemieślników. Na czele państwa i całej społeczności stał król, otoczony kultem, co widoczne jest zarówno w dziełach sztuki, jak i we wczesnych tekstach pisanych. Król stał w centrum życia publicznego, zarówno w jego świeckim, jak i religijnym aspekcie. Wczesnych władców uważano za ziemskie wcielenie Horusa, głównego bóstwa Hierakonpolis. Jego emblematem był serech, stanowiący wyobrażenie fasady królewskiego pałacu. Władcy byli chowani w okazałych grobach ze sporą ilością darów, najpierw na nekropolii w Abydos, a potem w Sakkarze. Niekiedy, tak jak w przypadku króla Hor-Aha, razem z nim chowano jego żony i służbę, którą uśmiercano przed złożeniem do grobu. Groby pierwszych królów były monumentalnymi mastabami, których kształt i ornamentyka nawiązywały do królewskich pałaców. Już w tym wczesnym okresie ukształtował się zespół insygniów noszonych przez królów (biała i czerwona korona, bicz i berło). Zaczęto obchodzić święto sed, celebrując odnowienie władzy królewskiej. W okresie predynastycznym i wczesnodynastycznym (archaicznym) ukształtowała się także egipska religia, tak zespolona z cywilizacją, która narodziła się nad Nilem. Była to religia politeistyczna, w której bóstwa postrzegano jako uosobienie potężnych sił przyrody, które należy obłaskawiać i czcić. Istniała sfera religii oficjalnej, związanej z królem i kapłanami, oraz religii ludowej, praktykowanej przez niższe warstwy społeczne. Większość bóstw miała status lokalny i była mocno związana z miastami, w których znajdowały się ich główne świątynie. W czasach archaicznych czczono już te same bóstwo, co w późniejszych okresach historii Egiptu (Horus, Set, Min). Królowie odwiedzali ich świątynie i dedykowali im posągi. Wraz z umocnieniem się silnej władzy królewskiej pojawił się także aparat biurokratyczny, tworzący zręby wczesnego państwa. Na początku liczba urzędników nie była zbyt duża. Zajmowali się oni zbieraniem podatków w naturze i sporządzaniem spisów majątkowych. Istniał już urząd wezyra (pierwszego ministra kierującego całym aparatem administracyjnym, swego rodzaju szefa rządu) czy nosiciela pieczęci królewskiej. Co dwa lata król odbywał inspekcje-objazdy całego kraju, nadzorując i spajając administrację. Lokalni notable byli członkami rodziny królewskiej.
Zwykło się uważać, że starożytny Egipt był krajem izolowanym ze względu na swoje położenie geograficzne i trudny dostęp do Doliny Nilu z zewnątrz. Ten pogląd jest jednak tylko częściowo prawdziwy. O ile Kraj nad Nilem był rzeczywiście trudno dostępny dla najeźdźców z zewnątrz, to położony u styku Afryki i Azji obszar utrzymywał kontakty z kulturami na obydwu kontynentach. Dalekosiężna wymiana była jednym z ważniejszych czynników w rozwoju cywilizacji egipskiej. Prawdopodobnie ekspansja kultury Uruk nie pozostała bez wpływu na rozwijającą się kulturę wczesnego Egiptu. Motyw „władcy zwierząt”, spotykany powszechnie w ikonografii kultury Uruk znany jest także z malowidła z grobowca nr 100 w Hierakonpolis i na rękojeści krzemiennego noża z Gebel el Arak. W Egipcie używano także zachodnioazjatyckich pieczęci cylindrycznych. Na kontakty z Azją wskazuje też obecność ozdób z lapis-lazuli, wydobywanego w Azji Środkowej (na terytorium dzisiejszego Afganistanu) i obecność ceramiki podobnej do naczyń kultury Uruk. Drogi i zakres kontaktów Egiptu z Mezopotamią w tym okresie pozostają jednak przedmiotem sporów badaczy. Wielu odrzuca sam fakt istnienia takich powiązań. Kształtujące się państwo egipskie prowadziło militarną i ekonomiczną ekspansję na północ (w kierunku Kanaanu i Lewantu) oraz na południe (do Nubii). W Nubii rozwijająca się tam dotąd lokalna kultura, znana jako grupa A zanika w końcowym odcinku panowania I dynastii. Grupa A prosperowała dzięki pośrednictwu w handlu nubijskimi towarami z Górnym Egiptem. Grobowce z nubijskiego stanowiska Qustul wskazują na rozwój hierarchii społecznej i lokalnej elity. Znaleziona tu kadzielnica ozdobiona płaskorzeźbami wskazuje na przejmowanie egipskiej symboliki władzy królewskiej przez lokalne elity. Pod koniec panowania I dynastii pokojowe kontakty Egiptu z Nubią ustały i zaczęły się walki między mieszkańcami obu krajów. Egipcjanie zaczęli zbrojnie wyprawiać się na południe i walczyć z Nubijczykami. Egipcjanie dotarli do Gebel Sheikh Suliman w rejonie Wadi Halfa w rejonie II Katarakty i pozostawili po sobie naskalne dzieła sztuki, upamiętniające zwycięstwa nad miejscowymi. Egipcjanie w początkach istnienia swej państwowości utrzymywali ożywione kontakty handlowe z Palestyną i Lewantem. Ich świadectwem są importowane stamtąd towary: wino, oliwa, naczynia ceramiczne, miedź, drewno. Serechy królów z dynatii 0 i I odciśnięte lub wydrapane na naczyniach zostały odkryte na stanowiskach z północnego Synaju. W Ain Besor w południowym Izraelu odkryto 90 fragmentów odcisków pieczęci egipskich urzędników z imionami egipskich władców z I dynastii i egipską ceramikę oraz typowo egipski budynek z cegły mułowej. W czasach I dynastii istniało tu egipskie emporium handlowe. Żyli tu ludzie znad Nilu, którzy z lokalnej gliny wytwarzali ceramikę charakterystyczną dla Egiptu. Egipska obecność w tym okresie jest bardzo dobrze widoczna na stanowisku Tel Erani, gdzie znaleziono duża ilość egipskiej ceramiki i jej lokalnych naśladownictw. Znaleziono tu m. in. naczynie z serechem króla Narmera. Przybysze znad Nilu byli tu obecni co najmniej od okresu Nagada II. Równie istotna egipska faktoria istniała w Tell es-Sakan, położonym na przecięciu szlaków przebiegających przez Kanaan z zachodu na wschód i z północy na południe. W czasach dynastii 0 i I władcy znad Nilu organizowali ekspedycje militarne i handlowe do Palestyny, zakładali miejsca postoju karawan, stacje na szlakach handlowych i kolonie-emporia. Dzięki temu mieli bezpośredni dostęp do poszukiwanych zasobów Lewantu i mogli kontrolować dalekosiężny handel. W czasach II dynastii egipska obecność w Kanaanie została poważnie ograniczona, tak samo jak rozmiary handlu z tym regionem Rozwinął się jednak handel drogami morskimi, łączącymi Deltę Nilu z portami Lewantu, przede wszystkim z Byblos, skąd pozyskiwano drewno cedrowe z gór Libanu. Byblos stało się egipską faktorią i miastem pozostającym w zażyłych stosunkach z Krajem nad Nilem. To prawdopodobnie właśnie przez Byblos trafiały do Egiptu towary z odległych stron Azji, takie jak lapis-lazuli. Egipt pierwszych dwóch dynastii stanowił już zatem sprawne państwo, zdolne do organizowania ekspansji za granicą. Stał się kolejną, obok południowej Mezopotamii, zurbanizowaną cywilizacją używająca pisma. Po kryzysie politycznym u schyłku II dynastii ta cywilizacja miała się rozwinąć w szczególny sposób w czasach nazywanych przez współczesnych badaczy okresem Starego Państwa…
CDN.
Literatura
C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.
Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.
C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.
B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.
K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.
R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first three milion years, Oxford, New York, 2007.
J. K. Kozłowski (aut. i red.), J. Chochorowski, P. Kaczanowski, Encyklopedia historyczna Świata : Tom I: Prehistoria, Kraków, 1999.
J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.
J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.
K. Radner, N. Moeller, D. T. Potts (aut. i red.), The Oxford history of the ancient Near East: Volume 1. From the beginnings to Old Kingdom Egypt and the dynasty of Akkad, Oxford, 2020.
A. Ziółkowski, Historia Powszechna. Starożytność, Warszawa, 2009.
Ch. K. Maisels, The Emergence of Civilization: From Hunting and Gathering to Agriculture, Cities, and the State in the Near East, London, New York, 1993.
Ch. K. Maisels, Early Civilizations of the Old World, The Formative Histories of Egypt, The Levant, Mesopotamia, India and China, London, New York, 2003.
J. Makowski, Geografia fizyczna świata, Warszawa, 2004.
E. Teeter, Before the Pyramids: The origins of Egyptian Civilization, Chicago, 2011.
T. A. H. Wilkinson, Early Dynastic Egypt, London, New York, 1999.
K. A. Bard, Introduction to the archaeology of ancient Egypt, Oxford, Victoria, 2007.
L. Krzyżaniak, Egipt przed piramidami, Warszawa, Biblioteka Problemów, 269, 1980.
K. M. Ciałowicz, Początki cywilizacji egipskiej, Warszawa, Kraków, 1999.
M. Rice, Egypt’s making: The origins of Ancient Egypt 5000–2000 BC, London, New York, 2003.
B. J. Kemp, Starożytny Egipt: Anatomia Cywilizacji, Warszawa, 2006.
P. T. Nicholson, I. Shaw (red.), Ancient Egyptian Materials and Technology, Cambridge, 2000.
K. Bard, An Introduction to the Archaeology of Ancient Egypt, Malden, Oxford, 2007.
http://www.farkha.org/index.html
https://pcma.uw.edu.pl/2017/10/15/tell-el-farcha/
M. Van de Mieroop, A History of Ancient Egypt, Blackwell History of the Ancient World, Malden, Oxford, 2011.
I. Shaw (red.), The Oxford History of Ancient Egypt, Oxford, 2003.
https://archive.archaeology.org/9903/newsbriefs/egypt.html
N. Moeller, The Archaeology of Urbanism in
Ancient Egypt: From the Predynastic Period to the End of the Middle Kingdom, Cambridge, 2016.
E. Morris, Ancient Egyptian
Imperialism, Hoboken, Chichester, 2018.
.jpg)
_3.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
