Potasowo-argonowa metoda datowania

Archeolodzy sięgają nieraz w swoich badaniach do najodleglejszych epok (dolnego i środkowego paleolitu), kiedy żyli przodkowie Homo sapiens, kształtowały się pierwsze społeczności, a praludzie zaczęli wytwarzać i użytkować narzędzia. W naukowych dociekaniach na temat tych odległych czasów kluczowa staje się kwestia datowania znalezisk archeologicznych. Jedynie metody fizykochemiczne pozwalają określić wiek kalendarzowy tak starych znalezisk. Jedną z nich jest tzw. metoda potasowo-argonowa (metoda K-Ar), opracowana w latach 50-tych XX wieku przez niemieckich fizyków: Friedolfa M. Smitsa i Wolfganga Gentnera z Uniwersytetu we Fryburgu. Dopiero 10 lat później została zastosowana do określania wieku znalezisk archeologicznych. Metoda potasowo-argonowa jest stosowana do datowania skał liczących setki tysięcy i miliony lat. Z jej pomocą można datować skały starsze niż 100 tys. lat. Jest to możliwe dzięki wykorzystaniu zjawiska rozpadu promieniotwórczego. W tym przypadku chodzi o powolny rozpad izotopu potasu ⁴⁰K aż do izotopu argonu ⁴⁰Ar. Okres połowicznego rozpadu izotopu potasu ⁴⁰K wynosi 1 miliard 300 mln lat. Mierząc zawartość argonu w minerałach można określić wiek badanej skały. Metoda potasowo-argonowa jest stosowana przede wszystkim do określania wieku skał magmowych, metamorficznych i szkliw wulkanicznych. Niekiedy można ją stosować w przypadku niektórych minerałów występujących w skałach osadowych, takich jak glaukonit, czy mika. Pomiar zawartości argonu odbywa się drogą stopienia próbki badanej skały w próżni i oddzielenia argonu od innych gazów. Wykorzystanie metody spektrometrii masowej pozwala obecnie datować skały pochodzące nawet sprzed 20-30 tys. lat. Można dzięki niej określić, kiedy powstała dana skała. Za pomocą tzw. fuzji laserowej argon-argon można uzyskać jeszcze dokładniejsze datowanie dzięki zliczaniu izotopów ⁴⁰Ar i ³⁹Ar. Szacunkowy błąd w datowania metodą K-Ar może wynosić ok. 2%, a jest dokładność może sięgać ok. 10%. Ograniczenie zakresu jej stosowania praktycznie jedynie do skał pochodzenia wulkanicznego stanowi jej istotną wadę. Jest ona stosowana przede wszystkim w badaniach geologicznych. Metoda potasowo-argonowa nie może bezpośrednio określać wieku znalezisk archeologicznych, ale dzięki jej zastosowaniu można datować skały powiązane stratygraficznie z warstwami, w których występują zabytki archeologiczne. Znalazła ona zastosowanie w datowaniu pozostałości związanych z najstarszymi gatunkami hominidów, które żyły we Wschodniej Afryce w dolnym paleolicie, przez kilkoma milionami lat. W rejonie wielkiego Rowu Afrykańskiego i Wąwozu Olduvai, a także w okolicach Hadar w Etiopii zabytki archeologiczne i szczątki kostne praludzi występują w warstwach pochodzenia wulkanicznego, bądź są nimi pokryte. Datowanie skamieniałego popiołu wulkanicznego metodą potasowo-argonową pozwoliło na określenie wieku znalezisk hominidów (australopiteków, Homo habilis, Homo erectus) i najstarszych narzędzi otoczakowych wykonanych przez człowieka. W Polsce datowanie metodą potasowo-argonową nie jest powszechnie stosowane w archeologii. Aparatura Zakładu Spektrometrii Mas Instytutu Fizyki UMCS w Lublinie umożliwia jednak stosowanie tej techniki badawczej.

Literatura

D. Ławecka, Wstęp do archeologii, IA UW Seria Podręczników, Warszawa, 2000.

J. K. Kozłowski, Encyklopedia historyczna świata. Tom I Prehistoria, Kraków, 1999.

C. Renfrew, P. G. Bahn, Archeologia : teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2005.

https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/datowanie-izotopowe;3890798.html

https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Hadar;3909347.html

Zasady datowania potasowo-argonowego

Zasięg datowania potasowo-argonowego

Widok na Wąwóz Olduvai, Wielka Dolina Ryftu, Afryka Wschodnia

Datowanie warstw geologicznych i znalezisk archeologicznych w Wąwozie Olduvai za pomocą metody potasowo-argonowej

Drzewo rodowe ewolucji człowieka

Starsza i środkowa epoka brązu w Europie (2300-1600/1500 przed Chr.)

Pod koniec III tys. przed Chr. pradziejowe społeczności zamieszkujące Europę wkroczyły w okres ważnych zmian cywilizacyjnych. W dużej mierze były one związane z rozwojem i upowszechnieniem się nowych technologii metalurgicznych, przede wszystkim z umiejętnością wytwarzania klasycznego brązu cynowego. Coraz większe znaczenie w rozwoju społeczności europejskich zaczęły odgrywać kontrakty z cywilizacjami zurbanizowanymi Bliskiego Wschodu i wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. W eneolicie dość powszechnie używano brązu arsenowego, czyli stopu miedzi z arsenem. W V-IV tys. przed Chr. w Anatolii i na Bałkanach brązy arsenowe stopniowo wypierały wyroby z miedzi. W V tys. przed Chr. lokalni metalurdzy z Półwyspu Bałkańskiego zaczęli produkować stop miedzi i cyny, ale ich wynalazek miał pozostać odosobnioną innowacją przez ponad półtora tysiąca lat. Stało się tak zapewne z powodu małego rozpowszechnienia i trudności w zdobywaniu rud stosunkowo rzadko występującej cyny. Dopiero pod koniec IV i w III tys. przed Chr. wyroby z klasycznego brązu cynowego zaczęły się rozpowszechniać na Bliskim Wschodzie i w południowo-wschodniej Europie (począwszy od Półwyspu Bałkańskiego). Przed drugą połową III tys. przed Chr. występowały one jednak stosunkowo rzadko. Z IV tys. przed Chr. pochodzi znaleziony nad Jeziorem Gopło w Polsce brązowy siekieromłot, który jest na pewno importem z Bałkanów. W trzeciej ćwierci III tys. przed Chr. zaczęto w kulturze Ezerovo II, rozwijającej się na obszarze dzisiejszej Bułgarii używać na większą skalę wyrobów z brązu cynowego. Upowszechniły się one także na obszarze północno-zachodnich Bałkanów, Wielkiej Niziny Węgierskiej, Kotliny Karpackiej i Karpat. Początkowo europejscy metalurdzy wykorzystywali surowiec pochodzenia anatolijskiego i kaukaskiego, zupełnie jak przedstawiciele kultur rozwijających się na stepie pontyjskim, u podnóży Kaukazu, czy kultury kuro-arakskiej ze wschodniej Anatolii. Pod koniec III i na początku II tys. przed Chr. Bałkańscy i wschodnioeuropejscy metalurdzy zaczęli w większym stopniu wykorzystywać karpackie złoża rud metali. W Karpatach powstały rodzime ośrodki metalurgiczne. Rozpoczynał się nowy okres w pradziejach Europy, zwany przez archeologów epoką brązu.

Społeczeństwa bytujące na obszarze Europy we wczesnej epoce brązu rozwijały w warunkach klimatycznych różnych od tych, w których żyły ludy neolitu i eneolitu. Pod koniec IV tys. przed Chr. zakończyło się stadium uważane za optimum klimatyczne holocenu, czyli  tzw. okres atlantycki (5500-3000 przed Chr.). Rozpoczął się okres subborealny (3000-500 przed Chr.), charakteryzujący się gorszym, suchszym, a w późniejszych fazach także chłodniejszym klimatem. Pociągnęło to za sobą zmiany wegetacji i fluktuacje poziomu morza. Klimat był stosunkowo zmienny w ciągu całego tego okresu i charakteryzował się występowaniem faz chłodu, wilgoci ciepła i suszy. W Europie Zachodniej i Środkowej nadal dominowały formacje roślinne typowe dla klimatu umiarkowanego, czyli lasy mieszane z dużym udziałem dębu i buka (zwłaszcza na obszarach wyżynnych). W Europie Północnej przeważały lasy iglaste, zdominowane przez sosny i świerki. Zmiany szaty roślinnej wynikające z fluktuacji klimatycznych najmocniej dotknęły obszary Europy Wschodniej, charakteryzujące się kontynentalnym klimatem, który stawał się tu wyraźnie surowszy i suchszy. Społeczności zamieszkujące ten obszar odczuwać zaczęły wyraźny deficyt wody. Na obszarze stepu  nadczarnomorskiego i nadkaspijskiego głównym źródłem wody stały się wielkie rzeki: Dniepr, Dniestr, Don czy Wołga. Północna granica stepu leżała prawie 100-200 km dalej na północ, aniżeli dziś, a poziom wód Morza Czarnego był o 2 lub 3 metry niższy. Nad samym Morzem Czarnym i Kaspijskim powstały strefy o roślinności typowej dla biomu półpustynnego. Mieszkańcy obszarów stepowych i leśno-stepowych musieli się przystosować do tych nowych, ciężkich warunków naturalnych. Dopiero na początku II tys. przed Chr. klimat obszaru pontyjskiego zaczął stopniowo łagodnieć i stawał się wilgotniejszy. W okresie subborealnym Morze Bałtyckie weszło w stadium rozwoju nazywane dziś fazą Morza Litorynowego (nazwa pochodzi od rozpowszechnionego wówczas w wodach tego morza mięczaka Littorina littorea – pobrzeżki pospolitej). Bałtyk stał się morzem słonym, bądź słonawym, wypełnionym tzw. wodą brachiczną, czyli mieszaniną słonej wody morskiej i słodkich wód rzecznych. Poziom wód Bałtyku wzrósł, choć na początku okresu subborrealnego był on jeszcze o 1 m niższy w stosunku do obecnego poziomu. Mimo to, spora część dzisiejszych wybrzeży Morza Bałtyckiego znajdowała się jeszcze pod wodą. Zostały one wyniesione później na skutek ruchów izostatycznych, podnoszących Półwysep Skandynawski. Morze Północne przebyło w okresie subborealnym czas regresji.

Pod koniec III tys. przed Chr. na kontynencie europejskim nastąpiły istotne zmiany, związane nie tylko z upowszechnianiem się obróbki brązu i umiejętności metalurgicznych, ale także z dominacją nowych kultur: ceramiki sznurowej i pucharów dzwonowatych. Te ponadregionalne fenomeny nałożyły się na dotychczasowe zróżnicowane kulturowe Europy, łącząc izolowane dotychczas regiony w ramach sieci dalekosiężnych szlaków i oddziaływań. Kultura ceramiki sznurowej objęła obszary od Wołgi po Ren i Skandynawię. Była wyraźnie związana z wcześniejszymi kulturami stepu pontyjskiego, takimi jak kultura grobów jamowych. Kulturę grobów jamowych zastąpiła na stepie czarnomorskim po 2500 przed Chr. kultura grobów katakumbowych. Wielki wpływ na kulturowy obraz Europy na przełomie eneolitu i epoki brązu miała także ekspansja kultury pucharów dzwonowatych z Półwyspu Iberyjskiego oraz wpływy regionu egejskiego i Grecji kontynentalnej. Region egejski podlegał silnym oddziaływaniom cywilizacji bliskowschodnich i włączony był w dalekosiężny system wymiany sięgający Azji Środkowej i Doliny Indusu. W jego skład wchodziła południowa Mezopotamia okresu akadyjskiego i III dynastii z Ur, czyli najwyżej rozwinięty region zurbanizowanej cywilizacji w ówczesnym Świecie (obok Egiptu, Lewantu, Anatolii i Doliny Indusu). Był to rozległy, światowy system dalekosiężnej wymiany. W skład tego systemu weszła ok. 2700 lat przed Chr. także zachodnia Anatolia i basen Morza Egejskiego, stając się jego zachodnim sektorem. Szczególną role w tym obszarze odegrał archipelag Cykladów oraz środkowa i południowa Grecja. W okresie wczesnocykladzkim, wczesnohelladzkim i wczesnominojskim narodziła się tu wpływowa kultura, przesiąknięta oddziaływaniami z dalekich obszarów. Reprezentowała ona rozwarstwione społeczeństwo kierowane przez elitę używającą drogich, prestiżowych wyrobów. Występowała tu już trójdzielna hierarchia osadnictwa, zaczątki urbanizacji i architektury monumentalnej, roboty publiczne. Używano spójnego systemu miar i wag. Obok ceramiki wytwarzanej na kole produkowano spore ilości wyrobów z cynowego brązu, miedzi, złota i srebra. Sprzyjający wówczas rolnictwu klimat, panujący w basenie Morza Egejskiego powodował wzrost populacji. Powstawały zurbanizowane i ufortyfikowane centra osadnictwa. Coraz większy odsetek ludności zajmował się produkcją rzemieślniczą, handlem i wymianą. Rozwijała się na szeroką skalę wymiana dalekosiężna i lokalna, budująca sieć zależności pomiędzy różnymi regionami. Na egejskich rynkach pojawiły się nie tylko wyroby importowane z dalekich krajów, ale także ceramika lokalna wytwarzana na kole i miejscowe wyroby metalowe. Mieszkańcy regionu egejskiego zaczęli także używać systemu miar i wag wzorowanego na mezopotamskim. Oprócz wyrobów rzemieślniczych mieszkańcy regionu egejskiego mieli do zaoferowania także zboże, oliwę z oliwek i inne rodzaje żywności. Handel morski i żegluga zyskiwały na znaczeniu, o czym świadczy m. in. rozwój nadbrzeżnych, portowych osad. W regionie egejskim powstała zatem w drugiej połowie III tys. przed Chr. najwyżej rozwinięta z dotychczasowych europejskich kultur. Powstało zhierarchizowane i zurbanizowane społeczeństwo, pozostające na razie na poziomie wodzostw kontrolujących określone terytoria i oparte o zaawansowaną produkcję i handel. Ta rozwinięta kultura wczesnej epoki brązu oddziaływała na Europę i na przełomie III i II tys. przed Chr. rozwinęła się we w pełni zurbanizowaną, dysponującą pismem i organizacją państwową cywilizację egejską (minojską).

Szczególnie mocny wpływ wywierały rozwinięte społeczności egejskie na obszary Półwyspu Bałkańskiego i Półwyspu Apenińskiego, stanowiące w stosunku do nich tereny peryferyjne. Oznacza to, że były one źródłem potrzebnych surowców, a miejscowe elity kontrolujące te zasoby wchodziły w interakcje z bardziej rozwiniętymi społecznościami. Oddziaływania egejskie sięgnęły dolin Dunaju i Sawy oraz Sycylii, Malty i Apulii. Na Półwyspie Bałkańskim jeszcze w pierwszej połowie III tysiąclecia przed Chr. bytowały grupy ludności wywodzące się ze stepu pontyjskiego, z kultury grobów jamowych. Od połowy tego tysiąclecia coraz wyraźniejsze są jednak wpływy kultur anatolijskich i kultury helladzkiej z obszaru egejskiego. Oddziaływania szły z północno-zachodniej części wybrzeży Morza Egejskiego i z zachodniej Anatolii. Lokalne elity na obszarze Tracji kopiowały wzorce z południa i wschodu i utrzymywały kontakty handlowe z Azją Mniejszą. Powstawały tu ufortyfikowane osiedla, takie jak Kanlıgeçit, gdzie archeolodzy odkryli duża ilość importów z Azji Mniejszej. Anatolijskie wpływy dosięgnęły także umocnionych osiedli kultury Ezero w Bułgarii. Docierała tu ceramika anatolijska wykonywana na kole i pojawiły się lokalne imitacje ceramiki egejskiej typu Lefkandi I-Kastri. Egejska sieć wymiany objęła zatem również obszary bułgarskiej Równiny Górnej Tracji. Wpływy te mogły się wiązać także z obecnością osadników z Anatolii. Pojawiły się groby elitarne z przedmiotami ze złota i srebra oraz z bronią z brązu, skarby i miejsca kultu. Zawartość skarbów wskazuje się na rozpowszechnienie się wyrobów metalurgicznych i nowych stopów. Te nowe zjawiska zaczęły się pojawiać także na obszarach położonych na północ od łańcucha górskiego Starej Płaniny. Upowszechniał się społeczny system wodzostwa, którego objawem było używanie dóbr luksusowych, takich jak wyroby metalowe. Przedmioty prestiżowe i importowane towary pojawiły się w III tys. przed Chr. także na obszarze zachodnich Bałkanów. Zaistniały tu elity reprezentowane przez bogate pochówki oraz zhierarchizowany system osadnictwa. Kultura wuczedolska (kultura Vučedol-Zok), która ukształtowała się w dorzeczu środkowego Dunaju wykazywała typowo egejską charakterystykę. Jej przedstawiciele wznosili zabudowane w sposób zwarty osiedla obronne z wydzielonymi akropolami, z domami w typie megaronu. Wytwarzali naczynia i figurki nawiązujące do egejskiej stylistyki. Zasięg zhierarchizowanych osiedli kultury wuczedolskiej sięgnął obszarów Chorwacji oraz dolin Sawy i Dunaju. Do powstania tej kultury przyczyniły się migracje ludności z południa wzdłuż Wardaru i Morawy. Przedmioty z brązu cynowego i odważniki znajdowane na zachodnich Bałkanach są świadectwem kontaktów z terenami wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Egejskie i śródziemnomorskie powiązania tutejszych elit były wyraźne. Kultury wczesnej epoki brązu na obszarze południowo-wschodniej Europy kształtowały się zatem pod wpływem oddziaływań ze strefy pontyjskiej i anatolijsko-egejskiej. Przez Bułgarię i północne Bałkany impulsy kulturowe i migracje ludności docierały do doliny Dunaju, Niziny Wołoskiej, Siedmiogrodu, Oltenii i Muntenii. Pod wpływem tych impulsów ukształtowała się na obszarze Siedmiogrodu, Karpat i Niziny Wołoskiej kultura Glina III-Schneckenberg. Powstał tu siedmiogrodzki ośrodek brązownictwa, w którym rozwijała się nowatorska na owe czasy metalurgia. Kultura wuczedolska upadła w drugiej połowie III tys. przed Chr., zastąpiona przez kultury Vinkovci i Bubanj Hum III. Na Bałkany docierała ludność anatolijsko-egejska, wypierana przez najeźdźców z Kaukazu. Pod wpływem tych migracji ukształtowały się tzw. postwuczedolskie ugrupowania kulturowe. Zajęły one Nizinę Węgierską i obszar położone dalej na północ. Powstały tu nowe ośrodki metalurgiczne, zapoczątkowujące kulturowy przełom początków epoki brązu. Te nowe prądy kulturowe nałożyły się jeszcze na istniejące w regionie karpacko-dunajskim późnobadeńskie grupy kulturowe. Zaznaczyła się tu też obecność nomadycznych pasterzy ze stepu nadczarnomorskiego, którzy pozostawili po sobie podkurhanowe pochówki posypywane ochrą. Z zachodu nadeszli przedstawiciele kultury pucharów dzwonowatych, posuwający z północnej Italii i wzdłuż Dunaju. Dotarli oni do Kotliny Karpackiej i Niziny Węgierskiej, tworząc tzw. grupę Csepel o mieszanych cechach kulturowych. Na obszarze niziny Węgierskiej funkcjonowała zatem w III tys. przed Chr. wielka rozmaitość różnorodnych kultur wczesnej epoki brązu, z których nowe rozwiązania cywilizacyjne przenikały na północ. Wchodzą tu w grę zwłaszcza: kultura Vinkovci, kultura Maros, grupa Nyirseg i kultura Nagyrev. Były one mniej zaawansowane niż kultura wuczedolska. Pozostały po nich głownie niewielkie osady i cmentarzyska. Ludność związana z tymi ugrupowaniami prowadziła nomadyczny, pasterski tryb życia. Hodowali konie, bydło, owce i kozy. Przemieszczali się ze swoimi stadami wzdłuż dolin rzek, wznosząc sezonowe osiedla.

Mocno powiązane z regionem egejskim w początkach epoki brązu były też Malta, Sycylia i Półwysep Apeniński. W tych regionach brak świadectw istnienia lokalnych elit. Liczba przedmiotów prestiżowych z metalu również jest mniejsza. W południowej części Półwyspu Apenińskiego nadal przeważały zbiorowe pochówki w jaskiniach. Istniały tu jednak już w III tys. przed Chr. ufortyfikowane osiedla, takie jak Coppa Nevigata w Apulii. Powiązania ze światem egejskim są poświadczone przez obecność charakterystycznych przedmiotów, takich jak tzw. idole wiolinowe, gliniane figurki o charakterze kultowym, znajdowane na wielu stanowiskach. Na stanowisku Piano Conte na Sycylii archeolodzy odkryli pochówek w pitosie (dużym naczyniu zasobowym), który zawierał także dwa idole wiolinowe. Kolejne egejskie importy i naśladownictwa pojawiały się w omawianym obszarze w okresie 2500-2200 przed Chr. Były to głownie ozdoby, idole, amulety i broń. Były wśród nich także przedmioty z miedzi i srebra. Intensywność kontaktów Italii i Sycylii z regionem egejskim wzrosła gwałtownie po 2200 przed Chr. Charakterystycznymi dla tego okresu znaleziskami są mocno profilowane, podłużne plakiety kościane (tzw. ossi a globuli), znane m. in. ze stanowisk archeologicznych Casal Sabini i Grotta del Pipistrello Solitario. Tego typu przedmioty znane są także z cmentarzyska z wczesnej epoki brązu z Castelluccio na Sycylii, gdzie znajdowano je w licznych grobach, obok przedmiotów takich jak elementy wag szalkowych, brązowe pęsety, naczynia z brązu. Z innych stanowisk sycylijskich znane są naśladownictwa egejskiej broni (sztyletów) i naczyń ceramicznych. Powiązania ze sferą wschodniośródziemnomorską widoczne są także na cmentarzysku ciałopalnym Tarxien na Malcie. Wszystkie te znaleziska wskazują że w tym okresie kwitła wymiana dalekosiężna z regionem egejskim i naśladownictwo pochodzących stamtąd wyrobów i innych elementów kulturowych. Wyspa Leukada na Morzu Jońskim z ważnym stanowiskiem Steno była pośrednikiem w kontaktach pomiędzy Cykladami i lądem greckim a Apulią i Sycylią. Ważny szlak morski przebiegający przez Adriatyk łączył Grecję kontynentalną z Italią. Docierali nim na zachód ludzie z basenu Morza Egejskiego i Bałkanów, biorąc udział w zapoczątkowaniu wczesnej epoki brązu na obszarze Półwyspu Apenińskiego.

Italia i Bałkany odegrały kluczową rolę w rozwoju wczesnobrązowych kultur w Europie. Na początku zasięg rozprzestrzenienia nowych, prestiżowych wyrobów metalowych w grobach, nowych wzorców osadnictwa i ceramiki sięgał tylko północnej Italii, Kotliny Karpackiej i doliny Dunaju. W granicach tego obszaru pojawiły się nowe przedmioty metalowe, brązowe i miedziane: trójkątne sztylety z nitami i topory-halabardy, naszyjniki, lunule, bransolety, diademy, pierścienie, szpile do spinania ubrań. W Kotlinie Karpackiej zaczął się powrót do dużych osiedli typu telli. Były to miejsca centralne stojące na szczycie tworzącej się hierarchii osiedli. Są one objawem tworzenia się struktur plemiennych i wodzostw, szczególnie na obszarze kultur Vučedol i Makó. Zmiany dotknęły też stopniowo regionów położonych na północ od Italii i Kotliny Karpackiej. Nad górnym Dunajem, Odrą, Łabą i Renem ok. 2200 lat przed Chr. wcześniejsze cmentarzyska kultury pucharów dzwonowatych zostały opuszczone, zastąpione przez nowe miejsca pochówku tej samej kultury, funkcjonujące przez następne kilka stuleci. Powstawały tu ufortyfikowane osiedla na wzgórzach i osady złożone z charakterystycznych długich domów. W tym samym czasie na Półwyspie Iberyjskim rozwijała się zaawansowana kultura El Argar (2200-1550 przed Chr.). Jej ludność zamieszkiwała ufortyfikowane osady na wzgórzach. W tym samym czasie (2200-2100 przed Chr.) na Wyspach Brytyjskich wzmogło się użycie wyrobów z miedzi i z cynowego brązu. W pochówkach i skarbach z tego obszaru zaczyna się pojawiać coraz więcej importowanych wyrobów z drogich materiałów: bursztynu, fajansu, muszli, gagatu. Trend ten był widoczny w całej Europie. Był on związany z ekspansją kultury pucharów dzwonowatych (KPDZ)na obszarze większej części kontynentu, szczególnie w okresie ok. 2500-2100/2000 przed Chr. Ta formacja wywodziła z Półwyspu Iberyjskiego, gdzie ukształtowała się ok. 2900/2800-2700 lat przed Chr. Jej ekspansja przekształciła jednak społeczności w całej Europie, sięgając terenów bardzo odległych od jej kolebki. Około 2600 lat przed Chr. rozpoczęła się szeroka ekspansja tej kultury, począwszy od Półwyspu Iberyjskiego. Pojawiły się wówczas niektóre jej charakterystyczne zabytki, takie jak płytki łucznicze i miedziane sztylety oraz charakterystyczne dzwonowate puchary służące do wspólnego spożywania napojów w czasie rytualnych posiłków. Ludność KPDZ przekroczyła Pireneje, wędrowała wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego i Oceanu Atlantyckiego, docierając następnie do doliny Rodanu i Bretanii. Około 2500 lat przed Chr. ta ekspansja sięgnęła jeszcze dalszych terenów w środkowej Europie, integrując lokalne społeczności w ramach nowych sieci kontaktów i wymiany. Kultura pucharów dzwonowatych stała się w ten sposób fenomenem paneuropejskim. Dotarła do Skandynawii, dolin Renu, Łaby i Dunaju oraz do Morza Północnego. W Italii KPDZ weszła w kontakt z kulturami Remedello i Rinaldone, wywierając na nie istotny wpływ. Mimo regionalnego zróżnicowana kulturowego fenomen pucharów dzwonowatych wprowadził pewne ujednolicenie kultury materialnej na całym kontynencie. Obszar centralnej i wschodniej Polski oraz południowej Italii stał się swego rodzaju peryferiami kultury pucharów dzwonowatych. Powstały tu lokalne warianty tej formacji: kultura iwieńska, kultura Chłopice-Vesele, kultura Pitvaros/Maros, kultura Laterza-Cellino San Marco. Granicę ekspansji KPDZ stanowiła wschodnia Polska, Rumunia i Malta. Tutaj także pojawiały się charakterystyczne płytki łucznicze i sztylety miedziane. Pojawiły się też ich kopie wykonywane z gliny lub kości. Wpływy kultury pucharów dzwonowatych są widoczne także w krajach nadbałtyckich, na Białorusi, w Finlandii, a nawet daleko na południu, na Bałkanach, w Grecji i na Krecie. W rozprzestrzenianiu się tej formacji miały udział zarówno migracje ludności, jak i kontakty, wymiana i wpływy kulturowe. Szeroko rozchodziły się praktyki rytualne związane z nową ideologią. Tymczasem nowe wzorce kultury materialnej i duchowej, pochodzące głownie z obszaru egejskiego rozprzestrzeniały się w całej Europie, tworząc zręby kultury wczesnej epoki brązu. Nowa kultura była oparta na produkcji i wymianie nowych dóbr, handlu dalekosiężnym i gromadzeniu bogactw. Wymiana i produkcja dotyczyła zwłaszcza wyrobów metalowych, w tym tych wykonanych z cynowego brązu. Pojawiły się nowe wartości oraz nowe symbole władzy i bogactwa, które zostały zaadaptowane przez szybko wyrastające lokalne elity, w większości związane z KPDZ. Z połączenia wpływów kultury pucharów dzwonowatych i kultur anatolijsko-egejskich powstała nowa formacja europejskiej wczesnej epoki brązu.

Po 2000 r. przed Chr. nowe elity Europy były już w pełni ukształtowane. Objawem ich istnienia były bogato wyposażone groby książęce pod kurhanami, obfitość znalezisk metalowych ozdób i broni, ufortyfikowane osiedla na wzniesieniach i długie domy mieszkalne. Na początku II tysiąclecia przed Chr. na obszarze umiarkowanej strefy Europy powstał system dalekosiężnej wymiany i handlu, łączący odległe obszary kontynentu. Wszędzie rozwijały się zhierarchizowane społeczności, na czele których stała elita dysponująca licznymi prestiżowymi wyrobami i grzebiąca swych zmarłych w bogatych grobach. Rozwinęła się wyspecjalizowana produkcja rzemieślnicza (zwłaszcza metalurgiczna), o czym świadczą liczne skarby wyrobów brązowych. W kulturach wczesnobrązowych doliny Dunaju i Kotliny Karpackiej (Vučedol, Nagyrev, Nyirseg) stosowano ciałopalny obrządek pogrzebowy, składając spalone prochy zmarłych w grobach popielnicowych. W kulturze Vinkovci występowały także pochówki szkieletowe. Twórcy tych kultur produkowali niezdobioną ceramikę oraz topory, sztylety, zausznice i bransolety z miedzi i jej stopów. Oddziaływania kultur naddunajskich i karpackich przyczyniły się do rozwoju w środkowej Europie nowych formacji, przede wszystkim kultury unietyckiej, która rozwinęła się na Morawach. We wczesnej epoce brązu na obszarze większej części Europy (oprócz Węgier i Kotliny Karpackiej) rozwinęły się kultury stosujące szkieletowy obrządek pogrzebowy. W wielu miejscach pojawiły się elitarne, bogate pochówki pod kurhanami. Rozwinęły się kultury: unietycka (w zachodniej Polsce, w Czechach i na Morawach, we wschodniej części Niemiec), starubińska (w Bawarii na północ od Dunaju), adlerberska (nad Renem w rejonie Wormacji), nitrzanska (w południowo-zachodniej Słowacji), mierzanowicka (w południowo-wschodniej Polsce), kultury Kisapostag, Nagyrév, Hatvan i Füzesabony (na Węgrzech i w Karpatach), kultura El-Argar (na Półwyspie Iberyjskim), kultura Wessex (na Wyspach Brytyjskich), kultura tumulusów armorykańskich (w zachodniej Francji). Kultura unietycka rozwijała się w środkowej Europie w okresie 2300-1600 przed Chr. Obejmowała obszary od Dolnej Austrii i Słowacji po dorzecze Łaby i Odry i środkowe Niemcy. Powstała, począwszy od Moraw, na skutek oddziaływań kultury pucharów dzwonowatych  i wpływów z Niziny Węgierskiej na lokalne grupy kultury ceramiki sznurowej. W jej obrębie powstały lokalne ośrodki metalurgiczne na obszarze Turyngii i Rudaw, bazujące na wydobyciu rud miedzi i cyny. Upowszechniły się technologie wytwarzania brązu. Charakterystycznymi dla kultury unietyckiej wyrobami brązowymi są sztylety, berła sztyletowe, miecze, toporki, bransolety, naszyjniki, dłuta. Wiele wyrobów metalowych odkryli archeolodzy badający znaleziska gromadne (skarby). Wyrabiano proste naczynia ceramiczne, ozdoby miedziane i kościane. Gospodarka kultury unietyckiej opierała się na uprawie roli i hodowli. Ludność była wierna osiadłemu trybowi życia i zamieszkiwała duże, stałe osady w naturalnie obronnych miejscach. Niespalone szczątki zmarłych grzebali w ziemnych grobach w pozycji skurczonej. Niektóre groby posiadały obstawę kamienną, a w części z nich zmarłych chowanych w trumnach z drewnianych kłód. Dzieci chowano czasem w dużych naczyniach zasobowych. Bogate, książęce pochówki były umieszczane pod ziemnymi kurhanami. Składano do nich, obok niespalonych ciał zmarłych, bogate wyposażenie w postaci naczyń ceramicznych i przedmiotów z brązu oraz złota. Ludzie chowani w tych niezwykle bogatych grobach należeli do plemiennej elity, byli wojownikami i wodzami. Jedno z najlepiej znanych wczesnobrązowych cmentarzysk kurhanowych w Polsce znajduje się w miejscowości Łęki Małe (woj. wielkopolskie, pow. grodziski, gm. Kamieniec). Pochodzi ono z epoki brązu i jest związane właśnie z kulturą unietycką. Ten wyjątkowy pod każdym względem zespół grobowców jest niekiedy nazywany Wielkopolskimi Piramidami. Cmentarzysko w Łękach Małych znajduje się na obszarze Pradoliny Warciańsko-Obrzańskiej, na dominującym nad okolicą polodowcowym wzniesieniu położonym w pobliżu rzeki Mogilnicy. Cztery główne kurhany zostały usypane na jednej linii, w odległości 30-70 m od siebie. Najwyższy z nich, kurhan nr 4 ma wysokość 4,4 m i średnicę dochodzącą do 50 metrów. Najwyższy z kurhanów (nr 1) miał przed II wojną światową aż 6 metrów wysokości. Kurhan nr 4 jest najlepiej przebadanym grobowcem z nekropoli w Łękach Małych. Został usypany z gliniastych piasków i gliny. Pod nasypem kurhanu umieszczono w centralnej części grobowca kamienną komorę grobową i pięć dodatkowych grobów. Główny grobowiec został obudowany nasypem z głazów narzutowych. Został on obrabowany już w odległej przeszłości, choć zachowały się tu ślady drewnianej trumny, w której pochowano zmarłego. Po za tym w kurhanie nr 4 pochowano 5 innych osób (m. in. dorosłego mężczyznę, dziewczynę i chłopca), które przed złożeniem do grobów zostały mocno skrępowane sznurami. W grobach z obudową kamienną nie znaleziono śladów szczątków ludzkich. W nasypie kurhanu znaleziono wiele kości krów, świń, owiec i koni, co może świadczyć o rytualnych ucztach związanych z obrzędami pogrzebowymi, lub o składaniu ofiar. Kurhan nr 3 to nasyp z piasku i gliny o wysokości 3,6 m i średnicy 40 metrów. W centrum znajdował się potężny, dwupiętrowy grób kamienny, którego dolna część (lej wypełniony kamieniami i ziemią) była wkopana w grunt, a górna (pierścieniowaty wał) wznosi się na wysokości 4 metrów ponad nią. Był to grób zbiorowy, a na różnych poziomach tej konstrukcji archeolodzy odnaleźli liczne szczątki ludzkie i fragmenty ceramicznych naczyń. W bocznej części kurhanu znajdował się obudowany kamieniami grób kobiecy w którym znaleziono dość bogate wyposażenie w postaci naczyń glinianych, oraz szpil i spiralek brązowych. Kurhan nr 1 ma wysokość 4,5 m i średnicę 24 m. Został usypany z gliny zwałowej i piasku. Główna komora grobowa znajdowała się pod nasypem i została wkopana w podłoże. Była to prostokątna komora wzniesiona z kamieni, drewna i gliny. W jej wnętrzu pochowano dwie osoby, które wyposażono na ostatnią drogę w bogaty zestaw darów: brązowe berło sztyletowe, sztylet, siekierę, szpilę, dwa złote pierścienie, naczynia ceramiczne, brązowe nagolenniki. W nasypie kurhanu umieszczono też trzy inne pochówki. W jednym z tych grobów (grób C) badacze znaleźli obfite wyposażenie: naczynia gliniane, brązowy sztylet, siekierkę, dłuto, szpile z brązu, złote spiralne pierścienie, paciorki bursztynowe, ozdobę z zęba zwierzęcego. Kurhany w Łękach Małych były miejscami pochówku ówczesnej elity związanej z kulturą unietycką. Świadczy o tym wielkość i złożoność grobowców, a także bogactwo darów grobowych. Byli to najprawdopodobniej lokalni władcy i plemienni przywódcy, którzy kontrolowali produkcję i dystrybucję wyrobów z brązu. Gromadzili oni wielkie bogactwa także dzięki bliskości szlaków handlowych łączących region egejski, dorzecze Dunaju, oraz Morze Bałtyckie i Skandynawię. Tą drogą eksportowano na południe wyroby bursztynowe. Wczesna epoka brązu była czasem rozwoju dalekosiężnych kontaktów handlowych i ważnych ośrodków metalurgicznych. Mieszkańcy Europy zacieśniali swoje kontakty ze światem anatolijsko-egejskim. Popyt na bursztyn i wyroby brązowe wyraźnie wzrastał, zarówno na południu, jak i na północy. Korzystały na tym także elity kultury unietyckiej, które mogły budować prawdziwie książęce grobowce, takie jak te, które znajdują się w Łękach Małych. Podobne tumulusy związane z tą kulturą znajdują się także na terenie współczesnych Niemiec i Czech. Idea budowy wielkich kurhanów pojawiła się w kościańskiej grupie kultury unietyckiej wraz z pojawieniem się technologii obróbki brązu. Podobne pochówki podkurhanowe kultury unietyckiej znane są m. in. z Leubingen w Turyngii, Helmsdorf w Saksonii-Anhalcie, z okolic Pragi i Mlada-Boleslavi w Czechach, ze Szczepankowic i Kątów Wrocławskich na Śląsku. Elity kultury unietyckie kontrolowały szlaki dalekosiężnej wymiany i czerpały zyski z obrotu surowcami: rudą miedzi, solą i bursztynem. Panowały nad terytoriami i szlakami pomiędzy doliną Dunaju i Bałtykiem oraz Skandynawią. Około 2000 lat przed Chr. zaawansowane struktury osadnicze kultury unietyckiej pojawiły się także w zachodniej Polsce, co świadczy o wzroście znaczenia wczesnobrązowego szlaku bursztynowego przebiegającego przez dolinę Odry. Pojawiły się lokalne wyroby metalowe produkowane z rud z gór Harzu i wschodnich Alp, oraz bogato wyposażone pochówki podkurhanowe z darami grobowymi świadczącymi o rozległych sieciach kontaktów elit. Pod wpływem kultury unietyckiej w środkowej Polsce i na Pomorzu rozwinęły kultury iwieńska i płońska.

Interesującym znaleziskiem z wczesnej epoki brązu, związanym z kulturą unietycką jest tzw. dysk z Nebry. W 1999 roku dwóch niemieckich detektorystów prowadzących nielegalne poszukiwania przy użyciu wykrywacza metali w okolicach miejscowości Nebra, w kraju związkowym Saksonia-Anhalt w Niemczech odnalazło osobliwy przedmiot. Był to wykonany z brązu dysk o średnicy około 32 centymetrów i ciężarze ok. 2 kilogramów. Przedmiot charakteryzował się zielonym kolorem spatynowanego stopu miedzi, a na jego powierzchni umocowano złote płytki przedstawiające prawdopodobnie ciała niebieskie. Dwie największe blaszki (okrągła i półksiężycowata) reprezentują Słońce i Księżyc, a złote kropki (których pierwotne było 32) oznaczać mogą gwiazdy. Na krawędziach dysku znajdują się jeszcze dwie półksiężycowate płytki, a także 38 otworków, które mogą świadczyć, że dysk był kiedyś przymocowany do jakiegoś innego przedmiotu. Przedmiot został znaleziony na wzniesieniu zwanym Mittelberg, w okolicach wioski Nebra. Dzięki innym przedmiotom, które wykopali rabusie, udało się stwierdzić, że dysk został wykonany ok. 1600 lat przed Chr., czyli w środkowej epoce brązu. Analizy fizykochemiczne wykazały, że miedź, która posłużyła do sporządzenia brązowego dysku została wydobyta we wschodnich Alpach, a złoto, z którego wykonano apliki pochodzi z Transylwanii. Dysk jest nieco podobny do duńskich przedmiotów metalowych z epoki brązu i mógł zostać sporządzony przez metalurgów z kręgu kultury nordyjskiej. Złote apliki na jego powierzchni interpretuje się najczęściej jako przedstawienia Słońca, Księżyca i niektórych gwiazd widocznych na sferze niebieskiej (być może niektóre z nich przedstawiają Plejady). Być może służył do obserwacji wschodu i zachodu Słońca na horyzoncie, zwłaszcza w dniu przesilenia letniego. Zachód słońca za szczytami gór Harzu był widoczny z wzniesienia, na którym znaleziono dysk. Dysk może być zatem rodzajem astronomicznego kalendarza, choć jest to już mniej prawdopodobne. Inne półksiężycowate apliki widoczne na dysku mogą przedstawiać tęczę, bądź łodzie, kojarzone z bóstwami słonecznymi. Przedstawienia ciał niebieskich na dysku z Nebra skierowały uwagę badaczy na związki Europy z cywilizacjami Bliskiego Wschodu w epoce brązu. To właśnie na Bliskim Wschodzie ciała niebieskie (Słońce, Księżyc, Plejady) były obiektami kultu religijnego, co potwierdzają m. in. teksty klinowe z Mezopotamii. Heliakalny wschód Plejad mógł być dla ówczesnych rolników sygnałem rozpoczęcia lub ukończenia prac polowych w danym roku. Jednak wielu badaczy sądzi, że wyjaśniając znaczenie przedstawień na dysku z Nebry nie trzeba sięgać aż do Mezopotamii. Mieszkańcy pradziejowej Europy już w neolicie interesowali się zjawiskami astronomicznymi w kontekście religijnym, co potwierdza m. in. orientacja niektórych budowli megalitycznych. Dysk z Nebry jest dowodem, że w epoce brązu kulty astralne rozwijały się nadal, a zainteresowanie kalendarzem i zjawiskami niebieskimi nie zanikło. Wyobrażenia ciał niebieskich na dysku z Nebry wykazują podobieństwo do przedstawień z bębnów szamańskich. Oznacza to, ze miały znaczenie religijne i mogły być używane w czasie różnych ceremonii. Dysk mógł być także elementem tarczy, która należała do przedstawiciela elity. Pogrzebano go w ziemi razem z dwoma brązowymi mieczami, toporkami, dłutem i fragmentami bransolet. Przedstawiona na nim przestrzeń stanowi mitologiczne wyobrażenie kosmosu, tak jak pojmowali go ludzie z epoki brązu. Takie przedstawienie „górnego świata” mogło być ważnym elementem rytuałów o charakterze szamańskim, czy rytuałów przejścia. Przedstawia niebo takie, jakim widzieli go i czcili mieszkańcy północnej i środkowej Europy w środkowej epoce brązu.

Wpływy kultury unietyckiej sięgnęły okolicznych terytoriów, przyczyniając się do powstania innych ugrupowań kulturowych. W Bawarii i Wirtembergii powstała kultura straubińska (2150-1700/1500 przed Chr.), oparta o lokalny ośrodek metalurgiczny wykorzystujący alpejskie rudy miedzi. Wytwarzano tu wyroby brązowe podobne do unietyckich. Wyroby metalowe pochodzą głownie z odkrytych przez archeologów skarbów. Ludność kultury straubińskiej chowała swoich zmarłych w grobach szkieletowych na boku, z nielicznymi wyrobami miedzianymi, brązowymi i bursztynowymi. Obrządek pogrzebowy kontynuował tradycje kultur ceramiki sznurowej i pucharów dzwonowatych. Nad górnym Renem i dolnym Menem rozwijała się kultura adlerberska (ok. 2100-1800 przed Chr.), znana głównie z cmentarzysk. Osady tej formacji są słabo rozpoznane. Była ona zdominowana przez dziedzictwo kultury pucharów dzwonowatych. Zmarłych w szkieletowych grobach wyposażano w przedmioty miedziane i brązowe: sztylety, biżuterię, oraz ozdoby z kości i muszli. Mieszkańcy podnóża Alp zaczęli we wczesnej epoce brązu intensywnie eksploatować zasoby rud metali w tym masywie górskim. Wykorzystywano przede wszystkim miejscowe rudy miedzi, które przetapiano na miedź metaliczną. Gotowy surowiec rozchodził się w postaci pierścieni, sztabek i siekierek. Wiele z nich odnaleziono we wczesnobrązowych skarbach wyrobów metalowych.

Zupełnie inaczej przedstawiała się sytuacja kulturowa na obszarach położonych na wschód od dorzecza Odry. Granica pomiędzy zlewiskami Odry i Wisły stała się granicą kulturowa, na wschód od której rozwijały się ok. 235-1600 lat przed Chr. kultura mierzanowicka i strzyżowska. Powstały one w środowisku kultur postsznurowych pod wpływem impulsów z południa i zachodu, zwłaszcza z kultury pucharów dzwonowatych. Kultura mierzanowicka rozwinęła się na obszarach od zachodniej Słowacji i Wołynia po południowo-zachodnią Polskę. Najstarsze fazy istnienia tej kultury znane są tylko ze znalezisk grobowych. Jej twórcami były mobilne grupy pasterzy przemierzające znaczne odległości. Dopiero w późniejszych fazach jej istnienia rozwinęła się gospodarka rolniczo-hodowlana i stabilne osadnictwo. Badacze przypuszczają, że ludność mierzanowicka mogła przynajmniej w części składać się ruchliwych jednostek nieprzystosowanych do ustabilizowanego życia w osiadłych społecznościach. Przyjęły one mobilny tryb życia, łącząc elementy KCSZ i KPDZ. Konfrontowały się ze społecznościami osiadłymi zamieszkującymi po obydwu stronach Karpat. Około 2100 lat przed Chr. zaczęły one z wolna rozwijać stabilną sieć osadniczą. Widoczna była ona szczególnie na żyznych ziemiach takich jak Wyżyna Sandomierska. Osady wyrastały tam nad brzegami rzek i strumieni. Na wysoczyznach wypasano bydło i owce, a dolinach rzek (np. nad Wisłą) sytuowano uprawy rolne. Powstawały duże osady zamieszkiwane przez 50-100 osób. Dwie lub trzy osady tworzyły mikroregion osadniczy. Społeczności kultury mierzanowickiej były w zasadzie egalitarne, choć różnice funkcji i statusu między płciami były dobrze zaznaczone. Zmarłych chowano w grobach szkieletowych w pozycji skurczonej, na boku. Czasami zwłoki zawijano w plecionki lub składano do grobów w drewnianych kłodach. Groby bogatsze są w tej kulturę bardzo nieliczne. W wyposażeniu pochówków dominowały krzemienne siekiery i noże sierpowate, sztylety, wióry i inne narzędzia z krzemienia, grociki strzał, brązowe noże dłuta, ozdoby, tarczki, ozdoby kościane, paciorki kościane i fajansowe, naczynia ceramiczne. Dopiero pod koniec istnienia opisywanej kultury pojawiła się większa ilość prestiżowych wyrobów metalowych, prawdopodobnie na skutek rosnącego zróżnicowania społecznego i intensywnych kontaktów z kultura unietycką. Mimo to, przez większą część okresu istnienia tej kultury importy i wpływy z zachodu i południa przyjmowały się opornie. W dalszym ciągu używano głównie narzędzi i broni z kamienia i krzemienia. Ludzie kultury mierzanowickiej chętnie zajmowali się wydobywaniem krzemienia i wytwórczością krzemieniarską. Jako ostatnia grupa ludności eksploatowali pole górnicze w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego. Przeszukiwali hałdy i wyrobiska po poprzednikach w poszukiwaniu nie wykorzystanych jeszcze konkrecji krzemienia pasiastego. Wykonywali z tego materiału siekiery szlifowane, które rozchodziły się w promieniu 60-80 km od Krzemionek. Była to już jednak wymiana o zasięgu jedynie lokalnym, gdyż dawne, neolityczne systemy wymiany siekier, związane z kulturami neolitycznymi dawno się załamały. Górnicy kultury mierzanowickiej eksploatowali także pobliskie pole górnicze Borownia, leżące po drugiej stronie rzeki Kamiennej. Mierzanowiccy górnicy zaczęli także wydobycie krzemienia czekoladowego na licznych polach górniczych (Polany, Polany-Kolonie, Tomaszów, Wierzbica). Krzemieniarze wytwarzali z krzemienia czekoladowego i jurajskiego groty liściowate, sierpy i noże bifacjalne. Do kultury mierzanowickiej docierały wyroby miedziane i brązowe z Karpat. Wytwarzano nieliczne własne wyroby metalowe, będące naśladownictwami form zakarpackich i anatolijskich. Na wschód od kultury mierzanowickiej, na obszarze od Wyżyny Lubelskiej po Wołyń, rozwijała się w pierwszej połowie II tys. przed Chr. kultura strzyżowska. Dominowało w niej stałe osadnictwo, złożone z małych, otwartych osiedli, lokowanych na terasach rzecznych, bądź lessowych wzniesieniach. Użytkowano też krótkotrwałe obozowiska. Domy budowano z drewna, w konstrukcji zrębowej. Towarzyszyły im jamy zasobowe i spichlerze. Gospodarka opierała się na uprawie roli na żyznych czarnoziemach i na hodowli zwierząt. Istotne znaczenie miało także rybołówstwo i łowiectwo. Wytwarzano liczne kamienne narzędzia, w tym noże sierpowate i siekiery krzemienne, ceramikę zdobioną ornamentem sznura i ozdoby kościane. Zmarłych w grzebano niespalonych, w pozycji skurczonej na boku w ziemnych jamach grobowych, wraz z naczyniami, ozdobami i narzędziami krzemiennymi. Kultura strzyżowska powstała na bazie starszych ugrupowań kultury ceramiki sznurowej i oddziaływań z kręgu anatolijsko-bałkańskiego oraz z kultury grobów katakumbowych ze wschodu. Docierały na jej terytorium importy z dalekiego południa, takie jak paciorki fajansowe, czy ozdoby z muszli. W kontaktach z regionami śródziemnomorskimi pośredniczyła wówczas kultura Otomani-Füzesabony z Karpat. Od doliny środkowego Dniepru po środkową Polskę, dorzecze Warty i Prosny, rozwijał się ok 1800/1700-1100/1000 lat przed Chr. kompleks kulturowy Trzciniec-Komarów-Sośnica. Kultura sośnicka zastąpiła w dorzeczu Dniepru kulturę środkowodnieprzańską. Rozwój tego kompleksu był związany z tym, co działo się na obszarze położonego dalej na południe stepu i lasostepu. Charakteryzował go zarówno ciałopalny, jak i szkieletowy obrządek pogrzebowy oraz pochówki pod kurhanami. Spalone szczątki zmarłych składano w jamach lub w popielnicach. W kulturze trzcinieckiej istniały także szkieletowe pochówki zbiorowe. Kultura komarowska rozwijała się nad górnym Dniestrem. Wschodnią i środkową część Polski oraz Wołyń zajęła kultura trzciniecka, która sama w sobie była formacją bardzo zróżnicowaną. Ludność kultury trzcinieckiej wytwarzała duże, smukłe i esowate naczynia zdobione listwą plastyczną  z gliny zwierającej dużą ilość gruboziarnistej domieszki kamiennej. Używała narzędzi krzemiennych, to a dużo rzadziej przedmiotów wykonanych z brązu, znanych głównie z rozpoznanych skarbów. Była to formacja mocno wewnętrznie zróżnicowana, a jej wspólne charakterystyki miały raczej postać swoistego pakietu cech. Na Mazowszu ludność trzciniecka zakładała rolnicze osady na wydmach, a na obszarze Małopolski stałe osiedla rolnicze i cmentarzyska kurhanowe. Wyroby brązowe były importowane i wytwarzane w lokalnych ośrodkach metalurgicznych z importowanego surowca. Gospodarka kultury trzcinieckiej opierała się na rolnictwie i hodowli zwierząt, a także na łowiectwie i zbieractwie. Ludność trzciniecka zamieszkiwała zróżnicowanej wielkości osady i wznosiła półziemianki oraz naziemne domy słupowe. Towarzyszyły im budynki gospodarcze tworzące zagrody. Osady otwarte składały się z zespołów tego typu zagród. Obok stałych osiedli o dużej wielkości istniały także tymczasowe obozowiska zabudowane szałasami. Na rozwój kompleksu trzcinieckiego miało wpływ nie tylko starsze podłoże kultur episznurowych, ale także wpływy zaawansowanych kultur epoki brązu, takich jak kultury Otomani-Füzesabony, Moteoru, madziarowska czy Costisa, oraz kultury iwieńskiej i ceramiki dołkowo-grzebykowej ze strefy leśnej. W kręgu trzcinieckim nastąpiła stabilizacja struktur osadnictwa i gospodarowania. Podstawę bytu społeczności tego kompleksu kulturowego stanowiło osiadłe rolnictwo i stacjonarna hodowla zwierząt. Na obszarach niżowych większą rolę odgrywało łowiectwo, zbieractwo i rybołówstwo. Stopniowo zaczęły się upowszechniać umiejętności w zakresie metalurgii brązu. Na obszar kultury trzcinieckiej napływały wyroby brązowe z ośrodków metalurgicznych położonych na obszarze Węgier i Siedmiogrodu. Znajomość tajników metalurgii stopniowo przenikała na północ. Występowanie zarówno szkieletowego, jak i ciałopalnego obrządku pogrzebowego w kulturze trzcinieckiej świadczy o synkretyzmie w dziedzinie religii i rytuału. Z czasem rola obrządku ciałopalnego rosła. Rozwój kompleksu trzcinieckiego został zahamowany w drugiej połowie II tysiąclecia przed Chr. wraz z ekspansją kręgu kultur pól popielnicowych.

Zupełnie inaczej przedstawiała się sytuacja na obszarach położonych dalej na wschód, na terytoriach współczesnej Białorusi, Ukrainy i Rosji. Kształtowały ją tutejsze warunki naturalne, przede wszystkim obecność nadczarnomorskiego stepu, ciągnącego się na południu. Na północ od niego ciągnęła się równolegle strefa lasostepu. Jeszcze dalej na północ rozciągała strefa lasów mieszanych z szarymi glebami leśnymi. Na stepie dominują żyzne lessy i czarnoziemy. Trawiasta roślinność stepu sprzyjała koczowniczemu pasterstwu. Na gospodarkę społeczności ludzkich bytujących na tych obszarach wpływały głownie zmiany klimatyczne powodujące wahania poziomu wody w rzekach i jeziorach oraz zmiany zasięgu poszczególnych biomów. W IV i III tysiącleciu przed Chr. we wschodniej Europie dominował suchy klimat kontynentalny. Na południu regionu rozwinęły się sucholubne biomy. Poprawa warunków klimatycznych nastąpiła dopiero w epoce żelaza, około VII w. przed Chr. Już w eneolicie rozwijały się tu społeczności stosujące specyficzne sposoby gospodarowania i prowadzące niepowtarzalny tryb życia. Na stepie pojawiły się społeczności mobilnych pasterzy i hodowców, chowające swych zmarłych pod kurhanami. Dominującą pozycję w tych społecznościach uzyskali wojownicy, których wyróżniała broń, symbole władzy, pochówki pod kurhanami i ozdoby. Używano coraz więcej przedmiotów z miedzi,  przede wszystkim ozdób i broni. Rozwój koczowniczego pasterstwa miał bezpośredni związek z pojawieniem się grup wojowników, którzy bronili stad zwierząt i terytoriów. Udomowienie konia dało tym wojownikom doskonały środek transportu i jednocześnie przewagę militarną. Epoka brązu na stepie pontyjskim rozpoczęła się w drugiej połowie IV tys. przed Chr. Rozwinęła się wówczas kultura grobów jamowych, w której pojawiły się pierwsze brązy arsenowe, pochodzące z kaukaskich zagłębi metalurgicznych (więcej o kulturze grobów jamowych i pochodzeniu ludów indoeuropejskich: https://archeologiczny-archeologia.blogspot.com/2024/03/przeom-neolitu-i-epoki-brazu.html)Upowszechniło się użycie wozów i pojawiły się pochówki metalurgów. We wczesnej epoce brązu klimat stawał się suchszy. Lasy w dolinach rzecznych zanikały, a upowszechniały się biomy suche i półsuche. Rozwinęły się mobilne formy hodowli, które były możliwe dzięki opanowaniu umiejętności jazdy konnej i udomowieniu konia przez społeczności stepu pontyjskiego. Po upadku kultury trypolskiej na zachodnim skraju stepu pojawiło się wiele grup koczowniczych, które zaczęły coraz śmielej penetrować obszary pomiędzy Bohem a Dunajem, takie jak kultura (grupa) Usatowo. Około 2500 lat przed Chr. na stepie pontyjskim kulturę grobów jamowych zastąpiła kultura grobów katakumbowych. Funkcjonowała ona w okresie 2500-1950 przed Chr. na szerokim obszarze stepów pomiędzy Karpatami i dolnym Dubajem a doliną Wołgi i Kaukazem. Jej nazwa wywodzi się od specyficznej formy kurhanowego grobowca z komorą grobową w formie wydrążonego w ziemi szybu z bocznymi niszami pochówkowymi. Pojawiły się także grobowce, gdzie obok ciał zmarłych i darów grobowych składano dwu- i czterokołowe pojazdy. Tutaj także występowały groby metalurgów, pochowanych z formami odlewniczymi, dyszami i tyglami. Metalurdzy wytwarzali wiele przedmiotów z brązu: topory, ciosła, dłuta, sztylety, ostrza, spirale, paciorki, pierścienie. Używano także kamiennych maczug i buław, krzemiennych grotów strzał i ostrzy włóczni, kamiennych toporów i kościanych szpil. Używano prostych naczyń ceramicznych z odciskaną, geometryczną ornamentyką. Osiedla kultury grobów katakumbowych są słabo rozpoznane. Wiele z nich było tymczasowymi obozowiskami tej wyraźnie mobilnej ludności pasterskiej. Tylko część populacji mieszkała w stałych lub półstałych osiedlach w dolinach rzek. Odkryto także pozostałości zagród dla stad bydła. W tym samym czasie w strefie lasostepu i lasu mieszanego strefy umiarkowanej dominowały późne grupy kultura ceramiki sznurowej. Z takich grup wywodziła się kultura środkowodnieprzańska, zajmująca ok. 2370-1670 lat przed Chr. tereny północnej Ukrainy i środkowej Białorusi. Jej kultura materialne była bardzo podobna do kultury grobów katakumbowych. Od północy graniczyła z kulturą Fatjanowo-Balanowo, sięgającą od Wołgi i Kamy po Prypeć i Bug. Znana jest ona głównie ze znalezisk grobowych i nielicznych osiedli. Zmarłych chowano w prostokątnych jamach grobowych z ceramiką, ozdobami i kamiennymi toporami. Miejsca na stepie po kulturze grobów katakumbowych zajęła kultura ceramiki wielowałeczkowej, rozwijająca się pod koniec III i na początku II tysiąclecia przed Chr. Rozprzestrzeniła się ona także na obszary lasotepu i południowego skraju lasów mieszanych, zajmując miejsce kultury środkowodnieprzańskiej. Jej wschodnie grupy podlegały wpływom kultury abaszewskiej z obszaru leśnych na zachód od Uralu. Wpływy kultury abaszewskiej przyczyniły się do powstania kultury Sintaszta, rozwijającej się na Uralu, w południowej Rosji i na stepie kazachskim. Dla kultury ceramiki wielowałeczkowej charakterystyczna jest rozwinięta metalurgia brązu i cała gama zaawansowanych przedmiotów metalowych, takich jak smukłe sztylety, siekiery i ostrza broni drzewcowej. Zmarłych chowano w tej kulturze w grobach podkurhanowych, w komorach obudowanych często kamieniami lub drewnem. Dary grobowe były nieliczne. Ludność kultury ceramiki wielowałeczkowej wznosiła ufortyfikowane osady na terasach rzecznych. W środku wznoszono domy półziemiankowe bądź o konstrukcji słupowej. Gospodarka mieszkańców tych osad opierała się na hodowli bydła, owiec, kóz i koni. Współczesne z kulturą ceramiki wielowałeczkowej grupy ludności kultury abaszewskiej zajęły obszary od Wołgi i górnego Donu po Ural. Ceramika oraz wyroby z kamienia, krzemienia, metalu i kości są podobne do wyrobów kultury Sintaszta i kultury ceramiki wielowałeczkowej. W kulturze abaszewskiej istniały centralne, ufortyfikowane osiedla. W gospodarce przeważał hodowla bydła. Po kulturze ceramiki wielowałeczkowej i abaszewskiej na stepie pontyjskim nastąpił czas rozwoju kultury grobów zrębowych, która pojawiła się w drugiej ćwierci II tys. przed Chr. i wygasła około połowy II tys. przed Chr. lub później. Sięgała ona rzeki Ural i graniczyła z terytorium kultury andronowskiej od wschodu. Ludność tej kultury zamieszkiwała stepy i lasostep od doliny Wołgi po Krym. Wytwarzała różnokształtne naczynia ceramiczne zdobione motywami geometrycznymi. Z brązu produkowano sierpy, topory, sztylety, bransolety i ostrza włóczni. Miedź do produkcji brązu pochodziła z kopalń na Uralu. Dominowały brązy arsenowe i antymonowe. Ludzie kultury grobów zrębowych jeździli konno i wykonywali z kości charakterystyczne pobocznice i uzdy, podobne do tych znalezionych w grobach szybowych w Mykenach i do podobnych przedmiotów z kultury Otomani. Ludność kultury grobów zrębowych często chowała swoich zmarłych w grobach podkuhanowych, z komorami grobowymi zbudowanymi z drewna w konstrukcji zrębowej. Większość znanych grobów to jednak proste, czworokątne jamy. Zmarłych grzebano na boku z niewielką ilością dóbr grobowych: ceramiką i wyrobami z brązu. Na lasostepie i stepie ludność tej formacji kulturowej wznosiła otwarte i ufortyfikowane osiedla. Archeolodzy odnaleźli na obszarze tych osiedli zarówno półziemianki, jak i rządy domostw oraz zagrody rolne z budynkami gospodarczymi. Niektóre osady były zamieszkane przez metalurgów, o czym świadczą odpady produkcyjne i znaleziska urządzeń takich jak formy i tygle.

Wczesna epoka brązu na obszarze Węgier i Słowacji (ok. 2500/2300-1500/1450 przed Chr.) charakteryzowała się występowaniem skomplikowanej mozaiki formacji kulturowych. Były one zróżnicowane przede wszystkim pod względem przystosowani do lokalnych warunków środowiskowych. Część miała rodzimy rodowód, a inne pochodziły z zewnątrz. Wyrosły na tych terenach typowo karpackie kultury wczesnej epoki brązu. Z biegiem czasu te lokalne formacje okrzepły, a osadnictwo się ustabilizowało. Na początku omawianego okresu w Kotlinie Karpackiej rozwijały się należące do kultury wuczedolskiej grupy Makó-Kosihy-Čaka. Z teg okresu zachowały się zarówno stanowiska osadnicze, jak i rozproszone, ciałopalne oraz szkieletowe groby. Zaczęła się rozwijać metalurgia brązu, związana z cirkumpontyjską prowincją metalurgiczną. W tym samym czasie w górach Słowacji i północnych Węgier nadal istniało osadnictwo późnych kultur eneolitycznych. Z północnych Bałkanów napłynęli przedstawiciele kultury Somogyvár-Vinkovci. Na obszarze węgierskiej Transdanubii poddanym wpływom tej kultury istniały rozproszone, otwarte i krótkotrwałe osady, zabudowane domostwami słupowymi lub półziemiankami. Istniała też niewielka liczba ufortyfikowanych osiedli obronnych. Archeolodzy odkryli na tym obszarze pochówki ciałopalne i nieliczne szkieletowe. Z zachodu przybywały na obszar Słowacji, doliny Dunaju i okolic dzisiejszego Budapesztu także grupy kultury pucharów dzwonowatych. Z północnego zachodu nadchodziły tymczasem grupy ludności kultury ceramiki sznurowej, Docierały one z Polski i Moraw na obszar południowo-zachodniej Słowacji. Były to m. in. grupy związane z kulturą Chłopice-Vesele. Wraz z nimi pojawiły się liczne wyroby z drutu miedziane i zausznice w kształcie wierzbowego liścia, naśladujące wyroby kaukaskie. Na bazie tych oddziaływań powstała na obszarze południowo-zachodniej Słowacji kultura nitrzańska. Jest ona reprezentowana głównie przez znaleziska grobów, ponieważ rozpoznane osady są nieliczne. W grobach znajduje się dary w postaci charakterystycznych wyrobów metalowych: zausznic o kształcie liścia wierzbowego, szpil typu cypryjskiego, pierścieni, trójkątnych sztylety a także krzemiennych grotów strzał, paciorków fajansowych i wyrobów z poroża. Zmarłych grzebano w ziemnych jamach lub tzw. domach zmarłych o konstrukcji słupowej. Znane są pochówki szamanów, myśliwych i rzemieślników. Kultura nitrzańska z czasem podlegała coraz silniejszym wpływom kultury unietyckiej z zachodu. Pojawiła się ona także na obszarze Słowacji i znana jest z grobów oraz osad. Z obszaru kultury unietyckiej importowano do Kotliny Karpackiej wyroby brązowe, przez co region ten wszedł w skład szerszych sieci dalekosiężnej wymiany. Świadectwem tej nowej sytuacji było także pojawienie się na Słowacji i na Węgrzech bałtyckiego bursztynu, docierającego tu z północy. Na obszarze południowo-zachodniej Słowacji rozwinął się ok. 1750-1500 lat przed Chr. zespół kultur Maďarovce-Věteřov-Nowa Cerekiew. Ta formacja znana jest z licznych osiedli ufortyfikowanych, takich jak Nitriansky Hrádok, oraz z pochówków szkieletowych i ciałopalnych. Wznoszono w nich kilkupomieszczeniowe budowle mieszkalne i magazynowe o konstrukcji słupowej lub zrębowej. W osiedlach takich znajdowały się warsztaty metalurgów i garncarzy, miejsca obróbki poroża, kości i kamienia. Znaleziska ludzkich szkieletów w jamach na terenie osad są świadectwem obrzędów religijnych obejmujących składanie ofiar z ludzi. Z kultury Maďarovce-Věteřov-Nowa Cerekiew znane są bogate skarby wyrobów brązowych należące do tzw. horyzontu Koszider. Można wśród nich znaleźć brązowe sierpy, ostrza włóczni, krótkie miecze, czekany i rozmaite ozdoby. Do wykonywania cynowych brązów używano tzw. rud szarych miedzi, występujących we wschodnich Alpach. Ludność kultury Maďarovce-Věteřov-Nowa Cerekiew uczestniczyła w dalekosiężnym handlu i wymianie, zwłaszcza z kulturą północnopanońską i kulturą Otomani-Füzesabony na wschodzie. Znad Bałtyku sprowadzano bursztyn. Charakterystyczne naczynia tej kultury rozchodziły się od Małopolski aż po przełom Żelaznych Wrót nad Dunajem. Do Kotliny Karpackiej wkroczyła także kultura Leithaprodersdorf z północno-wschodniej Austrii. Obszar Transdanubii zdominowała kultura Kisapostag (2200-1800 przed Chr.). Panującym w niej obrządkiem pogrzebowym było ciałopalenie i składanie spalonych szczątków w jamach lub popielnicach. Jej przedstawiciele wytwarzali liczne przedmioty z miedzianej blachy. Kulturę Kisapostag wyparła kultura północnopannońska. Niektórzy jej przedstawiciele byli mobilnymi pasterzami zakładającymi jedynie krótkotrwałe osiedla. Istniały jednak także zhierarchizowane spore, długo zasiedlone osady o zróżnicowanej wielkości. W znajdujących się w tych osadach półziemiankach zlokalizowano różne warsztaty produkcyjne. Zamieszkiwano z reguły budynki naziemne. Rozwijała się metalurgia i produkcja prestiżowych przedmiotów.  We wczesnej epoce brązu w międzyrzeczu Dunaju i Cisy rozwijała się kultura Nagyrév (2300-1900 przed Chr.). Większość jej osiedli, zakładanych zarówno na terenach wyżynnych, jak i nizinnych była krótkotrwała. Tylko niektóre były zasiedlone przez dłuższy czas i tu uformowały się warstwy archeologiczne o większej miąższości. Budowano w nich domy o konstrukcji słupowej. Dopiero pod koniec istnienia kultury Nagyrév zaczęto wznosić osady ufortyfikowane. Na cmentarzyskach tej formacji spotyka się groby ciałopalne i mniej liczne groby szkieletowe. Kulturę Nagyrév zastąpiła na obszarze między Dunajem a Cisą kultura Vatya (ok. 2000-1400 przed Chr.). Powstała ona na skutek oddziaływania kultury Kisapostag. Jej przedstawiciele grzebali spalone szczątki swych zmarłych w ceramicznych urnach na cmentarzyskach. Wznosili osady otwarte i osady ufortyfikowane w miejscach naturalnie obronnych. Obecność takich osad i zróżnicowanych darów grobowych wskazuje na obecność społecznej hierarchii i nierówności w tej kulturze. Na obszarze osad działały warsztaty metalurgiczne. Wytwarzano w nich wiele wyrobów brązowych, znanych m. in. z licznych skarbów. Z kulturą Vatya związane są liczne skarby typu Koszider. W dorzeczu rzeki Cisy we wczesnej epoce brązu osiedlały się grupy ludności pochodzące z innych obszarów. Przywędrowały one m. in. z północnych Bałkanów, tak jak przedstawiciele kultury Pitvaros, znanej z bogato wyposażonych pochówków szkieletowych, zaopatrzonych w ozdoby z brązu, miedzi, cyny, złota i fajansu. W tym samym regionie funkcjonowała pod nazwą Maros-Periam kolejna kultura stworzona przez przybyszów z zewnątrz. Budowali oni duże, długo zasiedlone osady z rzędami słupowych domów ze starannie wykonanymi podłogami i paleniskami. Używali broni, narzędzi i ozdób z brązu. Zmarłych chowali w bogatych grobach szkieletowych, czasem w pitosach. W dorzeczu Cisy funkcjonowała też wywodząca się jeszcze z późnego eneolitu kultura Nyírség, a na Słowacji i nad górną Cisą kultura Hatvan. W późniejszym okresie swego istnienia te formacje weszły w kontakt z kulturą otomańską (Otomani-Füzesabony).

Kultura Otomani-Füzesabony (Otomani) rozwijała się w okresie ok. 2150-1350 przed Chr. na obszarach od północno-zachodniej Transylwanii po wschodnie Węgry, Słowację, południową Polskę i zachodnią Ukrainę. Miała się ona okazać formacją kluczową dla dalszego rozwoju kultur epoki brązu w Europie środkowej. Wywodziła się ona kultur Hatvan i Nyírség. Była to formacja mocno zaawansowana kulturowo i wewnętrznie zróżnicowana. Ludność kultury Otomani-Füzesabony mieszkała w długo funkcjonujących osiedlach obronnych i w osadach otwartych. Te dwa rodzaje osad często tworzyły złożone kompleksy, takie jak ufortyfikowany gród Otomani, otoczony osadami otwartymi. Osady obronne posiadały umocnione akropole, na obszarze których znajdowały się domy elity. W wielu grodach budynki mieszkalne były rozmieszczone w regularnym układzie wzdłuż przecinających się pod kątem prostym ulic. Na terenie osady ufortyfikowanej Salacea w Rumunii archeolodzy odkryli pozostałości budynku pełniącego funkcję świątyni. Znajdowane na terenie niektórych osad jamy ze szkieletami ludzkimi mogą być świadectwem składania ofiar z ludzi. W kulturze Otomani rozpowszechniony był ciałopalny obrządek pogrzebowy, obok którego szeroko praktykowano obrządek szkieletowy. Zróżnicowany skład darów grobowych w poszczególnych pochówkach na cmentarzyskach odzwierciedlał zróżnicowanie statusu społecznego i zamożności pochowanych na nich ludzi. Niektórych zmarłych zamykano w trumnach z kłód drewnianych, bądź zawijano w całuny. W najbogatszych grobach znaleziono liczne przykłady biżuterii z miedzi, brązu, złota i fajansu. Choć podstawą gospodarki kultury otomańskiej było rolnictwo i hodowla, to świetnia rozwijała się w jej obrębie metalurgia. Wytwarzano liczne wyroby brązowe i złote, które trafiały często do skarbów i grobów. Znane są także liczne znaleziska form odlewniczych. Miedź do produkcji brązu i złoto pochodziły z miejscowych, karpackich złóż. W obrębie kultury otomańskiej deponowano nadal skarby wyrobów metalowych należące do tzw. horyzontu Koszider. Oprócz ozdób z brązu wykonywano narzędzia takie jak sierpy, oraz broń: toporki, czekany, miecze. Zestaw toporków, czekanów i miecza składał się na słynny skarb z Hajdúsámson, datowany na ok. 1700-1600 lat przed Chr. Społeczności kultury Otomani-Füzesabony utrzymywały szerokie kontakty handlowe i prowadziły wymianę z odległymi obszarami. Pełniły rolę pośrednika w wymianie pomiędzy obszarami anatolijsko-egejskimi na dalekim południu a kulturami północnej i środkowej Europy. Głownymi przedmiotami tej dalekosiężnej wymiany były brąz i bursztyn. Osadnictwo kultury Otomani-Füzesabony sięgnęło także obszarów południowej Polski, szczególnie terenów nad Dunajcem i Wisłoką. Najbardziej imponującym przykładem ufortyfikowanego osiedla tej kultury na obszarze Polski jest forteca na Górze Zyndrama w Maszkowicach (woj. małopolskie, pow. nowosądecki, gm. Łącko). Archeolodzy odkryli na tym wzniesieniu pozostałości ufortyfikowanego osiedla kultury Otomani-Füzesabony, datowanego na ok. 1750-1550 przed Chr. Była ona otoczona fortyfikacjami kamiennymi i drewniano-ziemnymi. Tutejsze fortyfikacje stanowią najstarszy znany przykład kamiennych murów obronnych na ziemiach polskich. Budowle takie były zapewne dziełem ludności, która napłynęła z obszaru omawianej kultury, a nie miejscowej populacji. Fortyfikacje umocniły wzgórze wznoszące się nad doliną Dunajca. Jego wierzchołek został specjalnie przygotowany, a stoki umocnione kamieniami. Mur chroniący osady był wzniesiony bez użycia zaprawy z bloków piaskowca. Miał on ok. 3 m wysokości. Do wnętrza prowadziła brama w formie wąskiego korytarza między murami. Fortyfikacja kamienna chroniła osadę od strony łatwiejszego podejścia na wzgórze (od wschodu i północy) i miała ok. 120-140 m długości. Osiedle zajmowała powierzchnię 0,5 hektara i było zamieszkane przez około 200 osób. Charakterystyka fortyfikacji i niektóre znaleziska (gliniana figurka człowieka) świadczą, że część mieszkańców osady mogła pochodzić z odleglejszych stron, tzn. obszarów północnobałkańskich i z kręgu egejskiego. Kamienne fortyfikacje były bowiem bardzo rzadko spotykane w Europie epoki brązu (pojedyncze przykłady z Alp i Chorwacji) i są związane raczej z kręgiem anatolijsko-egejskim i wschodnimi wybrzeżami Morza Śródziemnego. Mur wzniesiony został już na początku funkcjonowania osady w Maszkowicach. Z murami były związane nasypy gliny i drewniane budynki mieszkalne wzniesione w konstrukcji słupowej.

Kultury wczesnej epoki brązu rozwijały się także na obszarze wschodniej części Półwyspu Bałkańskiego, na terytorium współczesnej Rumunii, Mołdawii i Bułgarii. Powstały one na bazie wcześniejszych kultur eneolitycznych, przede wszystkim kompleksu kultur badeńskiej, Cernavodă i Coţofeni po wpływem impulsów z regionu anatolijsko-egejskiego. Znakiem przejścia do nowej epoki stało się na tych terenach zastąpienie malowanej i inkrustowanej ceramiki naczyniami zdobionymi plastycznymi guzami i żeberkami. Stały się one charakterystycznymi elementami ceramiki z tego regionu. Na obszarze Bułgarii nie tylko w ceramice czytelne były wpływy z Grecji, zachodniej Anatolii i Troi. Obszar wschodnich Bałkanów został objęty rozległym systemem dalekosiężnej wymiany, o czym świadczą znaleziska przedmiotów metalowych, takich jak złote i srebrne pierścienie do upinania włosów, znajdowane przez archeologów od Bułgarii po Mołdawię i Ukrainę. Tymi samymi szlakami rozchodziły się przedmioty wykonane z kości daniela europejskiego (Dama dama), wówczas występującego tylko w Anatolii. We wczesnej epoce brązu dominowały na Bałkanach pochówki szkieletowe, zgrupowane na małych cmentarzyskach. Zdarzały się też nawiązujące do kultury grobów jamowych pochówki podkurhanowe, w których ciała zmarłych posypywano ochrą. Takie pochówki były częste na północnych brzegach Dunaju. W Mołdawii i Transylwanii zmarłych chowano także w kamiennych grobach skrzynkowych. Na niektórych obszarach (południowa Rumunia, Bułgaria) obserwuje się kontynuacje zasiedlenia osad funkcjonujących jeszcze w eneolicie. Nad środkowym Dunajem kultury wczesnobrązowe trwały do końca III tys. przed Chr. Tutaj także ustabilizowały się struktury osadnicze i przyjmowały się technologie obróbki brązu. Upowszechnił się ciałopalny obrządek pogrzebowy i składanie spalonych szczątków zmarłych w popielnicach lub tylko w jamach grobowych, wraz z towarzyszącą ceramiką. Społeczności rozwijających się tym regionie kultur Kisapostag i panońskiej ceramiki inkrustowanej trudniły się koczowniczym pasterstwem. Później na Wielkiej nizinie Węgierskiej rozwinęły się kultury ze stabilnym osadnictwem i dużymi, często ufortyfikowanymi osadami (kultury Maros, Vatin, Syrmi). Występowały tu pochówki szkieletowe, niekiedy bogato wyposażone. Rozwijała się metalurgia brązu i kontakty z regionem egejskim i Azją Mniejszą. Coraz aktywniej działał siedmiogrodzki ośrodek metalurgii brązu. Na obszarze Siedmiogrodu ukształtowała się kultura Wietenberg (ok. 2200-1500 przed Chr.), powstająca na skutek oddziaływań kultury Vučedol na lokalne społeczności. Podstawą gospodarki kultury Wietenberg była hodowla zwierząt, oraz górnictwo i metalurgia brązu. Istniała hierarchia osad, sytuowanych na naturalnie obronnych terenach górskich. Wznoszono także osiedla obronne. Istniała w tej kulturze społeczna elita i warstwa wojowników, uzbrojona w rapiery – miecze podobne do form znanych z kultury mykeńskiej. Jest to jeden z dowodów na kontakty opisywanych społeczności ze światem egejskim. W południowej Rumunii i północnej Bułgarii, na wschód i zachód od Żelaznych Wrót,  rozwijała się kultura Girla Mare (ok. 1950-1200 przed Chr.). Zanana jest głównie z rozległych cmentarzysk ciałopalnych. Obszary Oltenii zajmowała kultura Verbicioara (1950-1200 przed Chr.), której przedstawiciele wznosili osiedla obronne otaczane rowami. Brak znanych pochówków związanych z tą kulturą. Być może istniała tu jakaś niewykrywalna metodami archeologicznymi forma grzebania zmarłych. W późniejszych fazach rozwoju tej formacji pojawiły się obiekty kultowe w formie tzw. zolników, czyli nagromadzeń popiołu i artefaktów. Około 2400-1500 lat przed Chr. rozwijała się na obszarze Rumunii i Mołdawii kultura Monteoru, znana z osiedli obronnych i cmentarzysk szkieletowych. Powiązana była z ośrodkami obróbki brązu na obszarze Siedmiogrodu. Z terytorium Rumunii ze środkowej epoki brązu znane są zarówno skarby przedmiotów ze złota i srebra, jak i elementy uździenicy wykazujące podobieństwa do tych znanych ze strpu pontyjskiego, Uralu i mykeńskiej Grecji. Na obszarze Kotliny Karpackiej do połowy II tysiąclecia przed Chr. rozwijały się kultury oparte o wzorce anatolijsko-bałkańskie. Rozwinęła się tu rodzima wytwórczość brązownicza, stacjonarne rolnictwo, transport kołowy, stabilne struktury gospodarcze i osadnicze. Niektóre osady można określić mianem ufortyfikowanych ośrodków protomiejskich o planowej zabudowie.

Oryginalne kultury rozwinęły się we wczesnej epoce brązu na obszarze Jutlandii i Półwyspu Skandynawskiego. Tzw. nordyjska epoka brązu była jedynym w swoim rodzaju zjawiskiem kulturowym. Charakterystycznymi jego elementami były: rozwój metalurgii brązu, pochówki pod kurhanami i nasypami kamiennymi, dominacja długich domów w budownictwie mieszkalnym i gospodarczym, sztuka naskalna reprezentowana przez liczne zespoły rytów. Kultury epoki brązu rozwinęła się w Skandynawii później, niż w środkowej i południowej Europie. To Skandynawia południowa była mocniej związana z europejskimi kulturami epoki brązu. Na północy dominowała kultura i model życia kontynuujący tradycje epoki kamienia. Obszar Finlandii i środkowej Szwecji był bardziej związany z terenami nadbałtyckimi i wschodnią Europą. Mieszkańcy regionu utrzymywali ożywione kontakty ze światem zewnętrznym, adaptowali pochodzące z odległych regionów innowacje, twórczo je rozwijali i dostosowywali je do własnych potrzeb. Rozwijali w ten sposób własną, oryginalną kulturę. Wczesna epoka brązu w Skandynawii datowana jest na ok, 1700-1100 przed Chr. Najbardziej dynamicznie kultura epoki brązu rozwijała się w południowej Skandynawii. Centralna i północna część półwyspu stanowiła region marginalny, peryferyjny. Początki epoki brązu na obszar Półwyspu Jutlandzkiego i południowej Szwecji wiążą się z pojawieniem się wyrobów brązowych ze środowiska klasycznej kultury unietyckiej  ok. 1700 lat przed Chr. W tym okresie używano jeszcze licznych, bardzo starannie wykonanych wyrobów krzemiennych (sztyletów, grotów broni drzewcowej). Niektóre z tych kunsztownie wykonanych broni naśladowały wyroby brązowe swoim kształtem. W Skandynawii przez długi czas trwały tradycje kultury ceramiki sznurowej, kultury pucharów dzwonowatych, kultury grobów pojedynczych, czy kultury ceramiki grzebykowo-dołkowej w strefie leśnej. We wczesnej epoce brązu rozkwitł tu fenomen rodzimych ośrodków brązowniczych, których działalność opierała się całkowicie na importowanych surowcach metalowych. W Skandynawii w epoce brązu nie eksploatowano rud miedzi oraz złota, polegając tylko na surowcach uzyskiwanych w drodze wymiany. Była ona prowadzona bardzo intensywne z ośrodkami górnictwa i metalurgii w Europie Środkowej i Wschodniej, skąd sprowadzano miedź, cynę i brąz. Pozyskiwano je w drodze wymiany za tak ceniony w całej Europie i poza nią bursztyn. Tą cenną kopalną żywicę zbierano na wybrzeżach Morza Bałtyckiego i Morza Północnego. Była ona towarem o wielkiej wartości, stąd można za nią było  nabywać duże ilości metali. Innym potencjalnym przedmiotem wymiany były futra i tkaniny wełniane. Dzięki tym produktom Skandynawia mogła stać się w epoce brązu krajem relatywnie zamożnym. Podstawą gospodarki mieszkańców Skandynawii była wówczas hodowla zwierząt i rolnictwo, uzupełnianie zbieractwem, łowiectwem i rybołówstwem. Uprawiano jęczmień, pszenicę płaskurkę i orkisz. W rolnictwie wykorzystywano już radło. Hodowano przede wszystkim bydło i owce. Wykorzystywano wełnę i mleko. Hodowano także konie. Na obszarze północnych Niemiec, Półwyspu Jutlandzkiego i południowej Skandynawii rozwinęła się kultura nordyjska (2000/1700-500 przed Chr.). Charakterystyczne są dla niej pochówki szkieletowe pod kurhanami, których nasypy wznoszono z torfu, bądź kamienia. Na obszarze północnej i południowej Skandynawii odkryto setki tysięcy takich grobowców. Ich koncentracje znajdują się w miejscach zagęszczonego pradziejowego osadnictwa, a wiele z nich ulokowanych jest wzdłuż wybrzeży morskich i szlaków lądowych. Pochówki były często bogato wyposażone w elementy stroju, ozdoby, broń i biżuterię. Zmarłych składano do grobu w skrzyniach kamiennych, drewnianych trumnach lub w sarkofagach z kłód drewnianych. Groby zaopatrywano często w bruk kamienny, obstawę kamienną, kamienne kręgi i palisady. Niektóre kurhany były wykorzystywane wielokrotnie i mieściły wiele kolejnych pochówków. Niekiedy w sprzyjających warunkach w grobach zachowały się materiały organiczne: koce, ubiory i obuwie zmarłych, a nawet elementy fryzur. Zachowały się m. in. szaty, peleryny, czapki, skórzane buty, pasy. W kulturze nordyjskiej epoki brązu ważną role pełnił ten właśnie cenny metal. Służył nie tylko do produkcji broni i narzędzi, ale także do wytwarzania licznych przedmiotów o charakterze prestiżowym, takich jak paradna broń i ozdoby. Wyroby brązowe były różnorodne, starannie wykonane i bardzo ozdobne. We wczesnej epoce brązu wyraźny był wpływ stylu unietyckiego i wyrobów z Kotliny Karpackiej na brązownictwo skandynawskie. Z czasem północni metalurdzy wykształcili swój własny, oryginalny styl wyrobów brązowych. Rozwinęła się kunsztowna metaloplastyka. Brązownicy znali i stosowali odlewanie przedmiotów metoda traconego wosku. O intensywności produkcji świadczą liczne znaleziska tygli i form odlewniczych. Produkowali duże ilości broni, przede wszystkim mieczy i toporów. Groty strzał nadal wykonywano jednak z krzemienia. Metalurdzy wyrabiali też brązowe noże, brzytwy, fibule, szpile i inne przedmioty codziennego użytku, a także naczynia, tarcze  i instrumenty muzyczne (lury). Garncarze wyrabiali różnorodne naczynia ceramiczne, zwykle pozbawione elementów ozdobnych. Archeologom udało się zidentyfikować osady kultury nordyjskiej. Zarówno na obszarze Jutlandii, jak i Półwyspu Skandynawskiego ludność zamieszkiwała długie drewniane domy wznoszone w konstrukcji słupowej. Ściany domów konstruowano z gliny i plecionki, niekiedy bieląc je lub malując. Dominowały osiedla jednodworcze, bądź składające się z kilku zagród. Długim domom towarzyszyły jamy, ogrodzenia i konstrukcje oraz budynki gospodarcze. Domy mogły mieć od 10 do 50 metrów długości. Największe uważane są za rezydencje lokalnych wodzów. Znane są także sezonowe osiedla zabudowane małymi chatami, osiedla produkcyjne oraz duże osady z dziesiątkami domów, zamieszkiwane przez dłuższy czas. Epoka brązu była w Skandynawii czasem narastającego zróżnicowania społecznego i majątkowego. Umocniła się pozycja elit i wodzów. Był to także okres rywalizacji między różnymi społecznościami, czasem przybierającej formę walki zbrojnej. Ważną częścią kultury nordyckiej epoki brązu były liczne ryty naskalne wykonywane przez mieszkańców Półwyspu Skandynawskiego. Spotyka się je na skałach na wybrzeżu Szwecji i Norwegii. Ich największe koncentracje występują w szwedzkim okręgu Bohuslän i w okręgu Trøndelag w Norwegii. Wykonywano je przede wszystkim na powierzchni skał granitowych. Tworzono przedstawienia ludzi, zwierząt, długich łodzi i statków wiosłowych i żaglowych, wojowników, broni, sceny orki, walk, jazdy na koniu, wizerunki sań. Ryty miały znaczenie religijno-magiczne i stanowią świetne źródło ilustrujące życie społeczności epoki brązu. Rozpowszechniony był zwyczaj składania ofiar poprzez wrzucanie cennych przedmiotów do bagien i jezior. Powstawały w ten sposób bogate depozyty, złożone przede wszystkim z wyrobów brązowych. Miało się to stać stałym elementem obrzędów religijnych w nordyjskim kręgu kulturowym przez następne stulecia. Powstały miejsca kultu, w których wrzucano do zbiorników wodnych ofiary przez wiele lat. Ważną rolę w życiu społeczności nordyjskiej epoki brązu pełniło morze, stanowiące główną drogę komunikacyjną. Wspomniane społeczności miały dostęp zarówno do morza Bałtyckiego, jak i Północnego. Statki i łodzie były ważnymi środkami transportu i chętnie nimi podróżowano. Rozwijało się rybołówstwo morskie. W transporcie lądowym stosowano już pojazdy kołowe ciągnięte przez konie. Skandynawia i południowe wybrzeża Bałtyku były połączone z Europa i basenem Morza Śródziemnego siecią szlaków, którymi bursztyn znad Bałtyku i Morza północnego docierał na południe. Dalekosiężne kontakty handlowe łączyły mieszkańców Skandynawii ze społecznościami rozwijającymi się na wschodnich wybrzeżach morza Bałtyckiego.

Różnorodne kultury wczesnej epoki brązu rozwijały się także na obszarze Półwyspu Apenińskiego. Rozwijały się one w sąsiedztwie ważnych szlaków łączących Tyrol i północną Italię z Jutlandią i Kotliną Karpacką. Kultury rozwijające się w dolinie Padu znacznie różniły się od tych, które trwały na południe od niej. Wybrzeże Morza Jońskiego i południowego Adriatyku były intensywnie zasiedlone już od końca III i początku II tysiąclecia przed Chr. Sieć szlaków komunikacyjnych i handlowych objęła cały Półwysep Apeniński i przyległe wyspy. Źródłem rud metali stały się obszary alpejskie i Toskania. We wczesnej epoce brązu i w tzw. inicjalnej środkowej epoce brązu (ok. 2200-1500 przed Chr.) w środkowej Italii rozwijały się kultury nawiązujące do kultury pucharów dzwonowatych. Ich przedstawiciele zamieszkiwali zarówno osady otwarte, jak i jaskinie oraz schroniska skalne. Gospodarka opierała się na wypasie bydła i trzody chlewnej, oraz na rolnictwie i łowiectwie. Do końca III tys. przed Chr. W południowej Italii trwała eneolityczna kultura Laterzo. Na początku II tys. przed Chr. w Kampanii rozwijała się kultura Palma Campania, znana z osad zniszczonych przez erupcję Wezuwiusza ok. 1950-1879 lat przed Chr. W odsłoniętej przez archeologów, a pogrzebanej pod warstwą popiołu wulkanicznego osadzie Nola-Croce del Papa długich domów i ogrodzeń oraz kości owiec należących do hodowanego przez mieszkańców stada. Zmarłych niespalonych grzebano w Italii wczesnej epoki brązu na cmentarzyskach bądź w jaskiniach. Na obszarze Toskanii i Emilli-Romanii rozwijała się ok. 2200-1650 lat przed Chr. kultura preapenińska (a na południu Półwyspu protoapenińska). Jej przedstawiciele zamieszkiwali jaskinie oraz osady otwarte nad brzegami mórz i jezior. Wioski zabudowywali małymi, okrągłymi chatami. Uprawiali zboża i rośliny strączkowe i hodowali bydło, świnie oraz owce, psy i konie. Zajmowali się żeglugą morską. Zmarłych chowali w jaskiniach, lub w komorowych grobowcach podziemnych. Rozwijała się eksploatacja rud miedzi w Ligurii i Toskanii oraz metalurgia brązu. Liczne osady kultury protoapenińskiej znane są także z wybrzeży Morza Jońskiego i Adriatyku. Pod koniec jej funkcjonowania pojawiła się importowana mykeńska ceramika, co wskazuje na rozwój kontaktów z regionem egejskim. Osady pojawiały się w miejscach, z których można było łatwo kontrolować szlaki komunikacyjne. Jaskinie nadal wykorzystywano jako mieszkania, tymczasowe siedziby, miejsca pochówku i obrzędów religijnych. Pojawiły się bogatsze groby z darami w postaci wyrobów z brązu (zwłaszcza broni) i kości słoniowej. W Apulii wznoszono megalityczne grobowce korytarzowe i komorowe. Stabilizowała się produkcja metalurgiczna i rozwijały się transadriatyckie kontakty i wymiana. Na Sycylii rozwój kultur wczesnej epoki brązu przebiegał w sposób odrębny. Wyspiarskie społeczności były względnie izolowane od Italii. Nie wykluczało to jednak intensywnych kontaktów, zwłaszcza z regionem egejskim i wschodnimi wybrzeżami Morza Śródziemnego. W pierwszej fazie wczesnej epoki brązu
(2200-1800 lat przed Chr.) wyspa została włączona w system nadbrzeżnego handlu morskiego obejmujący środkowa część Morza Śródziemnego. Przybyszów ze wschodu przyciągały na Sycylię bogate zasoby wyspy: sól kamienna, siarka, ałun, miedź, obsydian, kopalne żywice. Na Sycylii we wczesnej epoce brązu (2200-1500 przed Chr.) rozwijały się zróżnicowane kultury, takie jak kultura Castelluccio, kultura Rodì-Tindari-Vallelunga czy kultura Moarda. Mieszkańcy wyspy zamieszkiwali w większości małe, rozproszone osady wiejskie. Wiele z nich zakładano na wzgórzach i płaskowyżach. Mieszkańcy osad położonych w dolinach uprawiali żyźniejsze ziemie. Zasiedlano także naturalne jaskinie na zboczach wulkanu Etna. Budowano małe okrągłe chaty, bądź większe domy na planie owalu lub prostokąta. Znane są ufortyfikowane osiedla, otoczone kamiennymi murami, zaopatrzonymi w wieże (Thapsos, Timpa Dier). Z niektórych osad znane są posadowione na kamiennych terasach budynki pełniące funkcję miejsc kultu religijnego. Ludność Sycylii eksploatowała miejscowe złoża krzemienia i siarki Na wyspę docierali też przybysze ze świata egejskiego aby eksploatować jej cenne zasoby. Zmarłych grzebano w jaskiniach lub w grobach komorowych wykutych w skale wraz z ceramiką, figurkami, przedmiotami z brązu, wiórami krzemiennymi i wyrobami z kości i bursztynu. Gospodarka wyspiarzy opierała się na bydła, świń i koni, oraz na uprawie zbóż. Rozwijała się także lokalna produkcja brązownicza. Wyspy Liparyjskie zamieszkiwały w tym samym czasie społeczności rolników i pasterzy budujących otwarte osady z owalnymi lub okrągłymi domami. Dominował tu ciałopalny obrządek pogrzebowy. Oryginalna miejscowa kultura ukształtowała się w epoce brązu na Sardynii. W warunkach środowiskowych dużej wyspy, drugiej pod względem powierzchni na całym Morzu Śródziemnym, żyjące na jej obszarze społeczności mogły kultywować własne ścieżki kulturowego rozwoju, odrębne od reszty obszaru śródziemnomorskiego i odmienne od tych, które rozwinęły się na obszarze kontynentu europejskiego. Ne oznacza to jednak, że Sardynia była izolowana. Jej mieszkańcy utrzymywali ożywione kontakty ze wschodnią częścią basenu Morza Śródziemnego i ze światem egejskim, a także z Półwyspem Iberyjskim. Jeszcze w drugiej połowie III tysiąclecia przed Chr. rozwijała się na Sardynii chalkolityczna kultura Monte Claro. Na przełomie III i II tys. przed Chr. na wyspie rozprzestrzeniały się elementy związane z kulturą pucharów dzwonowatych. Ok. 2200-1900 lat przerd Chr. sporą część wyspy opanowała tzw. kultura Bonnonaro A. Upowszechniły się nowe zwyczaje związane z chowaniem zmarłych w monumentalnych grobach związanych z używanymi ponownie antropomorficznymi menhirami, a także z popularnymi operacjami trepanacji czaszki. Coraz powszechniejsze stawało się użycie przedmiotów z metalu i określonych typów naczyń ceramicznych. Osadnictwo ograniczało się wówczas do rozproszonych, jednodworczych osad wiejskich. W grobowcu datowanym na wczesną epokę brązu, umieszczonym w sztucznej jaskini Decimoputzu zidentyfikowano szczątki ponad 60 osób, a także przedmioty wykonane z brązu arsenowego: igły, sztylety i miecze podobne do wyrób kultury El Argar z Hiszpanii. Przedmioty te zostały wykonane z miedz pochodzącej z lokalnych rud sardyńskich. We wczesnej epoce brązu Sardynia była zamieszkana przez małe grupy ludności połączone pokrewieństwem i rozproszone w małych wiejskich osadach. Były to autonomiczne wspólnoty charakteryzujące się wysokim prestiżem społecznym wojowników. To właśnie te społeczności były punktem wyjścia dla narodzin i dalszego rozwoju sardyńskiej cywilizacji (kultury) nuragicznej, oryginalnej formacji kulturowej epoki brązu w Europie. Nazwa pochodzi od nuragów, megalitycznych budowli ufortyfikowanych o zróżnicowanych funkcjach (od rezydencji wodzów, miejsc kultu religijnego do twierdz, miejsc spotkań i ufortyfikowanych osad). Tzw. proto-nuragi zaczęły powstawać już we wczesnej epoce brązu, w pierwszej połowie II tysiąclecia przed Chr. Są to kamienne platformy z wewnętrznymi korytarzami i śladami domów wznoszonych na szczycie. Znanych jest około 300 takich budowli. Ewolucja kultury Bonnonaro B stała się początkiem rozwoju kultury nuragicznej. Na związanym z tą formacją stanowisku Sa Turricula archeolodzy odkryli położone na zboczu góry rozległe osiedle z nuragiczną wieżą i dolmenem. Odkryto tu typowe dla kultury pucharów dzwonowatych naczynia i sztylety z brązu arsenowego. Zabytki z okresu wczesnej epoki brązu i z późniejszego okresu nuragicznego wykazują wyraźne podobieństwa co wskazuje na płynną kontynuację rozwoju tutejszych społeczności. Pojawiły się np. duże brązowe topory i inne narzędzia oraz broń, powszechnie potem używane w okresie pełnego rozkwitu nuragów. Niektóre przedmioty, takie jak szpile z dyskowatą główką wskazują na bliskie kontakty z pobliskim Półwyspem Apenińskim. Kontakty te zostały zapoczątkowane pod koniec wczesnej i na początku środkowej epoki brązu. Rozwijała się monumentalna architektura kamienna z proto-nuragami i nuragami tolosowymi, wymurowanymi z kamieni w technice muru cyklopowego. Wznoszenie takich okazałych konstrukcji megalitycznych wymagało dobrej organizacji oraz mobilizacji siły roboczej i zasobów. Budowano także z kamienia gigantyczne, zbiorowe grobowce w formie kopców z wewnętrzną komorą oraz z towarzyszącą kamienną stelą lub monolitem. W środkowej epoce brązu te miejsca zbiorowych pochówków stały się także miejscami kultu religijnego. Odprawiano w ich sąsiedztwie rozmaite ceremonie. Proto-nuragi i grobowce stały się elementami kultowego krajobrazu wyspy i znakami własności terytoriów, widzianymi z daleka. W kolejnych fazach epoki brązu miała się na Sardynii rozwinąć klasyczna kultura (cywilizacja) nuragiczna.

Zaawansowane kultury wczesnej epoki brązu rozwinęły się także w północnej Italii, pomiędzy Alpami a Apeninami. Środowiskiem ich rozwoju było podnóże Alp i żyzne dorzecze Padu. Przełęcze alpejskie już od dawna spełniały tu ważną rolę szlaków komunikacyjnych. Dolina Padu stanowiła teren sprzyjający rolnictwu i osadnictwu, a grupy z różnych stron Europy chętnie się tu osiedlały. Jeziora u podnóża Alp także przyciągały osadników. Kultury wczesnej epoki brązu rozwijały się na omawianych obszarach ok. 2300/2220-1650 lat przed Chr. Jako pierwsza rozwinęła się na tym obszarze kultura Polada (ok. 220-1500 przed Chr.). Powstała ona wskutek oddziaływania wpływów postwuczedolskich i kultury pucharów dzwonowatych na miejscowe społeczności kultur eneolitycznych Remedello i Lagozza. Widoczne były także wpływy unietyckiego kręgu kulturowego. W początkowej fazie rozwój kultury Polada charakteryzował się żywiołową ekspansją demograficzną i osadniczą. Powstała wówczas masa nowych osiedli, a omawiana jednostka objęła swym zasięgiem większą część północnej Italii i zaczęła wywierać wpływ na sąsiednie regiony. W późniejszej fazie jej rozwoju większą rolę odegrały kontakty z kulturami naddunajskimi i Kotliną Karpacką, co widać we wpływach kultury unietyckiej i straubińskiej na produkcję metalurgiczną. Centrum ekspansji kultury Polada znajdowało się w okolicy jeziora Garda. Jej przedstawiciele zamieszkiwali stałe osady otwarte i nadjeziorne osiedla palafitowe. Osady chętnie lokowano na terenach podmokłych i na wzgórzach morenowych. Osady palafitowe powstawały zarówno nad woda, na brzegach jezior, jak i na suchym lądzie lub obszarach podmokłych w pobliżu zbiorników wodnych. Jedną z takich osad nawodnych była odkryta przez archeologów Fiavè nad jeziorem Carera. Podstawą utrzymania ludności omawianej kultury było rolnictwo. W kulturze Polada przeważały pochówki szkieletowe, niekiedy umieszczane pod kurhanami. Większość znanych pochówków pochodzi z obszaru podnóża lub stoków Alp. Znane są ślady wykorzystywania ognia przy rozczłonkowywaniu ciał i pochówki wielokrotne. Dary grobowe w postaci ozdób są bardzo nieliczne. Z doliny Adygi znane są zarówno pochówki podkurhanowe, jak i groby w jaskiniach oraz w schroniskach skalnych, bogato wyposażone w ozdoby z muszli i lignitu.

Na obszarze zachodniej Europy wczesna epoka brązu to przede wszystkim czas, w którym tutejsze osiadłe społeczności rolnicze zaczęły na dużą skalę używać wyrobów metalowych. Oblicze kulturowe tego okresu kształtował rozwój metalurgii (zwłaszcza brązu i złota), wzrost demograficzny oraz zmiany klimatyczne. Była to epoka konfliktów zbrojnych, dalekosiężnych kontaktów i wymiany oraz wzrostu lokalnych elit. Głównymi szlakami komunikacyjnymi były wielkie rzeki tej części kontynentu europejskiego (Ren, Rodan, Sekwana, Tamiza, Tag), Morze Śródziemne oraz wody ograniczającego ów region od zachodu Oceanu Atlantyckiego. Kontakty i podróże stały się częścią życia ówczesnych społeczności, a współczesne badania izotopowe wskazują, że jednostki przemierzały nieraz bardzo duże odległości. Przykładem może być tzw. łucznik z Amesbury, przedstawiciel kultury pucharów dzwonowatych, który ok. 2500-2400 lat przed Chr. przybył na Wyspy Brytyjskie z regionu alpejskiego i został pochowany w sąsiedztwie megalitycznego kromlechu Stonehenge. Na obszarze Europy Zachodniej metalurgia brązu upowszechniła się dużo później, niż w Europie południowo-wschodniej. Na początku, w eneolicie, wytwarzano nieliczne wyroby z miedzi i złota, takie jak przedmioty ze złotej blachy znalezione w grobie  w Pauilhac w południowo-zachodniej Francji, przypominające wyroby z grobów w Warnie z V tys. przed Chr. W V tys. przed Chr. ośrodek produkcji metalurgicznej działał w Cerro Virtud w południowo-zachodniej Hiszpanii w oparciu o lokalne złoża rud miedzi. Był to niezależny ośrodek rozwoju tej gałęzi rzemiosła. Nieco młodsze lokalne ślady produkcji metalurgicznej w zachodniej Europie pochodzą z IV tys. przed Chr. W IV tys. przed Chr. wyroby miedziane i z brązu arsenowego ze środkowej Europy docierały do Bretanii i Szwajcarii. Około 3200-3100 lat przed Chr. lokalne ośrodki produkcji metalurgicznej rozwijały się w dolinie Tagu, w Almerii i w południowej Francji. Metalurgia brązu na większej części obszarów zachodniej Europy rozpowszechniła się jednak dopiero w drugiej połowie III tys. przed Chr., wraz z ekspansją kultury pucharów dzwonowatych. Związany z nią zestaw przedmiotów i zespół praktyk rozpowszechnił się szeroko od Sahary po Szetlandy i od Hiszpanii po dolinę Bugu. Wywodziła się ona z elitarnych, chalkolitycznych społeczności południowej części Półwyspu Iberyjskiego. Jej rozprzestrzenienie się miało niebagatelny wpływ na rozwój ówczesnych społeczności Europy Zachodniej, szczególnie na obszarach peryferyjnych, takich jak Brytania i Irlandia. Fenomen KPDZ był związany zarówno z rozprzestrzenianiem się nowych wzorców kulturowych, jak i z wędrówkami grup ludzkich i jednostek. Przedstawiciele tej kultury przebywali duże odległości, często z bronią i zestawami narzędzi metalurgicznych. Wielu z nich było metalurgami i poszukiwaczami cennych złóż rud. Otwierali nowe kopalnie, takie jak kopalnia rud miedzi na Wyspie Rossa u wybrzeży Irlandii. Małe grupy ludzi wprowadzały na odwiedzanych terenach znajomość obróbki brązu, złota i miedzi. Przebywali do różnych miejsc z odległych regionów kontynentu, osiedlali się i upowszechniali nowe wzorce kulturowe. Przedstawiciele KPDZ z Brytanii pochodzili z Francji, doliny Renu, Alp, Bretanii i innych zakątków kontynentu. Upowszechniali oni elitarny etos wojowników odbywających heroiczne podróże. Wyroby metalowe stały się głównymi wyznacznikami wysokiego statusu społecznego. Upowszechnienie produkcji brązu wymagało eksploatacji złóż rud miedzi i dużo rzadziej występującej cyny. Nie występowały one równomiernie na wszystkich obszarach. Sytuacja ta była głównym mechanizmem napędowym dalekosiężnych kontaktów i wymiany pomiędzy różnymi regionami. W najlepszej sytuacji znajdowały się społeczności dysponujące na swoim terytorium złożami wspomnianych rud i zakładające własne ośrodki metalurgiczne. Szybko zajmowały naczelną pozycję w sieciach dalekosiężnej wymiany i gromadziły wielkie bogactwa. Zapotrzebowanie na cynę było przyczyną naprawdę dalekosiężnych kontaktów nie tylko między regionami Europy, ale także pomiędzy Europą, wschodnią częścią basenu Morza Śródziemnego, regionem egejskim i Bliskim Wschodem. W początkach II tysiąclecia przed Chr. w całej Europie upowszechniło się użycie brązów cynowych. Początki tej ważnej zmiany technologicznej można wyśledzić już około 2200 lat przed Chr. na obszarze Brytanii i Irlandii. W regionach będących ośrodkami obróbki metali nastąpił wzrost populacji i hierarchizacja osad. Takie zjawisko widoczne jest np. w południowej części Półwyspu Iberyjskiego. Najbogatsze złoża rud cyny eksploatowane w Europie we wczesnej epoce brązu znajdowały się na obszarze Kornwalii, Bretanii, Masywu Centralnego, południowej części Półwyspu Iberyjskiego oraz w masywie górskim Rudaw w środkowych Niemczech i w Czechach. Cyna z rudaw docierała aż do regionu egejskiego, Anatolii i na Bliski Wschód. Odkrywcami brytyjskich złóż rud cyny mogli być poszukiwacze ze środkowej Europy. Tutejsza cyna począwszy od XX w. przed Chr. docierała na obszar kontynentalnej Europy. Cyna użyta do wyprodukowania brązu, z którego wykonano słynny Dysk z Nebra pochodziła właśnie z Kornwalii. Ustabilizowanie ośrodków metalurgicznych zbiegło się ze wzrostem roli przedmiotów metalowych jako oznak wysokiego statusu społecznego i majątkowego. Zjawisko to jest widoczne zwłaszcza w późnych, bogato wyposażonych grobach kultury pucharów dzwonowatych z Brytanii (gdzie znaleziono wiele kunsztownie wykonanych przedmiotów z brązu i złota) oraz w znaleziskach irlandzkich lunul, czyli półksiężycowatych, złotych naszyjników oraz złotych „dysków słonecznych”. W Irlandii wydobywano złoto w łańcuchu górskim Mourne Mountains w północnej części wyspy. Pochodziło ono z osadów powierzchniowych i z płukania osadów z dna rzek i strumieni. W całej atlantyckiej Europie w związku z rozwojem metalurgii rodziła się misterna sieć wymiany łącząca społeczności żyjące na brzegach oceanu. Sieci te łączyły np. Szkocję z Irlandią, Anglią i Kornwalią. Kolejne sieci łączyły wybrzeża Wysp Brytyjskich z regionami leżącymi po drugiej stromie Morza Północnego.

Ważnym regionem zachodniej Europy, w którym rozwijały się kultury wczesnej epoki brązu były środkowe i zachodnie Alpy. W skład tego obszaru wchodzą przedalpejskie niziny i przedgórza, Wyżyna Szwajcarska wraz z licznymi jeziorami, górne odcinki dolin rzecznych Renu, Rodanu, Ticino i Innu, Masyw Jura, Prealpy, Alpy Środkowe i Zachodnie. Z wyższych partii gór znane są stanowiska archeologiczne leżące 2300-2500 m n. p. m. Najkorzystniejszy klimat panuje tu na Wyżynie Szwajcarskiej i w dolinach alpejskich, nieco wilgotniejszy Na Jurze w Prealpach, najsurowszy w Alpach Środkowych. Osady pradziejowe były lokowane przede wszystkim w dolinach rzek i jezior. Wczesna epoka brązu na omawianym obszarze rozpoczęła się równoczasowo z alpejskim optimum klimatycznym na przełomie III i II tys. przed Chr. Warunki środowiskowe były wówczas szczególnie sprzyjające dla rolnictwa i osadnictwa. Warunki te pogorszyły się dopiero w połowie II tys. przed Chr. Klimat stał się wówczas (ok. 1520 lat przed Chr.) znacznie chłodniejszy i wilgotniejszy. Wzrost poziomu jezior alpejskich spowodował wtedy opuszczenie przez mieszkańców wielu palowych osiedli nadjeziornych. We wczesnej epoce brązu na obszarze pomiędzy Jeziorem Bodeńskim a Jeziorem Zuryskim rozwijała się formacja kulturowa znana jako Bodenseegruppe. Była ona silnie związana z wczesnobrązowymi kulturami południowych Niemiec i w dużej mierze kontynuowała jeszcze tradycje okresu eneolitu. W grobach związanych z tą kulturą odkryto m. in. cynowane sztylety podobne do tych znanych z Półwyspu Armorykańskiego. Z późniejszych faz istnienia tej grupy znane są liczne wyroby brązowe i osiedla nadjeziorne. Południowo-zachodnią część omawianego regionu zajmowała tzw. grupa rodańska, znana głównie z grobów  Berneńskiego krajobrazu górzystego, kantonu Valais i okolic Jeziora Genewskiego. Starsze zespoły grobowe podobne są do tych z okresu eneolitu. Dominują w nich metalowe wyroby takie jak sztylety, siekierki, dyski i różnego rodzaju ozdoby. Występują tu też groby bardzo bogato wyposażone w przedmioty z brązu i złota, podobne do pochówków z brytyjskiej kultury Wessex i kultury unietyckiej. Ich wyposażenie świadczy o dalekich kontaktach z alpejskimi regionami metalurgicznymi i z odleglejszymi zakątkami Europy (nawet z regionem egejskim). Z obszaru gór Jura znana jest tzw. grupa Saony. Mieszkańcy należący do opisanych grup kontaktowali się zarówno obszarami Italii i doliny Rodanu na południu i południowym zachodzie, jak i z doliną Dunaju, południowymi Niemcami i terenami zajmowanymi przez kulturę unietycką na północy i północnym wschodzie. Pod koniec wczesnej epoki brązu wykształciły się typowe dla obszarów alpejskich formy wyrobów metalowych, przede wszystkim ozdobne szpile. Na północ od Alp ok. 2000 lat przed Chr. zaczęły rozwijać się wczesnobrązowe osiedla nawodne, które na obszarze Wyżyny Szwajcarskiej pojawiły się ok. 1800 lat przed Chr. Brzegi jezior i obszary podmokłe były w tej epoce najchętniej zasiedlane ze względu na dostępność otwartej przestrzeni, pobliskich lasów i żyznych gruntów rolnych w bezpośrednim sąsiedztwie, oraz ze względu na możliwość korzystania z zasobów zbiorników wodnych. Były wśród nich zarówno niewielkie wioski złożone z kilku domów, jak i większe osady, niektóre otoczone fortyfikacjami. Ufortyfikowane osady zakładano także na miejscach z natury obronnych: szczytach wzgórz i cyplach, na wzniesieniach nad dolinami rzek. Osiedla ufortyfikowane i otwarte powstawały także w wyższych partiach Alp. Miały one często za zadanie kontrolować niektóre terytoria i ważne górskie szlaki. Były wśród nich typowe górskie forty, otaczane kamiennymi murami. Mieszkańcy regionu alpejskiego uprawiali pszenicę, proso, jęczmień, groch, soczewicę, len i mak. Hodowali bydło, owce, kozy i trzodę chlewną. Zajmowali się także zbiorem dzikich roślin i owoców, a także rybołówstwem. Ważnym elementem gospodarki było transhumacyjne wypasanie stad zwierząt na górskich halach i wykorzystywanie zasobów leśnych. Mieszkańcy Alp umieli w racjonalny sposób wykorzystywać lasy, prowadząc rozważną gospodarkę. Wykorzystywali zarówno lasy pierwotne, jak i odroślowe. Innym istotnym zajęciem była eksploatacja alpejskich rud miedzi, szczególnie na obszarze Tyrolu, doliny rzeki Inn, oraz w środkowych Alpach. Liczne znaleziska świadczą o użytkowaniu określonych miejsc w górskim krajobrazie jako miejsc kultu religijnego i rytualnej aktywności. Były to jeziora, cieki wodne, szczyty górskie i przełęcze. Znaleziska archeologiczne świadczą o tym, że w takich miejscach deponowano i składano w ofierze wyroby brązowe, przede wszystkim bron i ozdoby. Zmarłych niespalonych grzebano w prostych jamach grobowych, pod kurhanami bądź w grobach z kamienną obstawą. Wyposażenie grobu różniło się w zależności od płci pochowanej osoby. Mężczyznom towarzyszyła najczęściej bron, kobietom zaś ozdoby. Z obszaru Alp Liguryjskich i Alp Lombardzkich znane są ogromne zespoły rytów naskalnych, pełniące w epoce brązu funkcje górskich sanktuariów. Dwa największe to Val Camonica i Monte Bégo. Były one użytkowane już w eneolicie, ale najintensywniej rozwijały się we wczesnej epoce brązu. Często spotyka się na tutejszych skałach wyryte wizerunki bereł sztyletowych i sztyletów, podobnych do okazów z kultury unietyckiej. Na obydwu stanowiskach wyryto w skałach dziesiątki tysięcy wizerunków. W Val Camonica ryty tworzono jeszcze na przełomie er i tutejsze sanktuarium funkcjonowało w sumie przez więcej niż dwa tysiące lat. Na skałach tych alpejskich sanktuariów ryto wizerunki ludzi, zwierząt, wojowników z bronią, samej broni, Słońca, przedstawienia walk, uroczystości religijnych, orki, zaprzęgów. Wizerunki te miały dla ich twórców istotne znaczenie religijne i magiczne. Były wśród nich symbole religijne i formy geometryczne.

Na terenach dzisiejszej Francji kultury epoki brązu rozwijały się w trzech odrębnych obszarach: na wybrzeżach Oceanu Atlantyckiego, w Basenie Paryskim i we wschodniej Francji, oraz we Francji południowej. Regiony te pozostawały w kontakcie z Półwyspem Iberyjskim, Wyspami Brytyjskimi, Półwyspem Apenińskim i Alpami. Kultury wczesnej epoki brązu rozwijały się we Francji w okresie ok. 2300-1650 przed Chr. W tym okresie zaawansowane, hierarchiczne społeczności funkcjonowały na Półwyspie Armorykańskim i na przyległych obszarach. Pozostawiły po sobie liczne kopce grobowe, podobne do tych znanych z kultury Wessex i kultury unietyckiej. Produkowane tu wyroby brązowe docierały na obszar Normandii i Basenu Paryskiego. Liczne kurhany, ale bez bogato wyposażonych pochówków znane są także z północno-zachodniej Francji. Na obszarach atlantyckiego wybrzeża zachodniej Francji wciąż były silne tradycje dawniejszych kultur megalitycznych. W kulturze atlantyckiej zajmującej obszar Akwitanii powszechne były zbiorowe i pojedyncze pochówki w grobach skrzynkowych i podkurhanowych. Silne były powiązania tej kultury z Bretanią i Półwyspem Iberyjskim. Tradycje megalityczne przetrwały także we wspomnianej wyżej  kulturze armorykańskiej na obszarze Bretanii i Normandii. Zmarłych grzebano tu w wielkich kurhanach z kamienną komora grobową, wraz z bogatymi darami grobowymi: przedmiotami brązowymi, złotymi i srebrnymi, paciorkami z bursztynu i z krzemiennymi grocikami strzał. Częste były pochówki zbiorowe. Naobszarze Armoryki i Normandii rozwinął się w epoce brązu jeden z najważniejszych ośrodków europejskiej metalurgii. Tutejsze wyroby brązowe znane są z licznych skarbów, zawierających tysiące siekier i innych przedmiotów. Siekierki te mogły pełnić w epoce brązu funkcję środka płatniczego. W dolinie Rodanu rozwijała się w tym czasie kultura nadrodańska, będąca właściwie zespołem różnych ugrupowań kulturowych. Jej przedstawiciele eksploatowali zachodnioalpejskie złoża rud miedzi i stworzyli lokalny ośrodek produkcji metalurgicznej. Tutejsze wyroby metalowe nawiązywały do kultury unietyckiej. Rozprzestrzeniły się one na obszarze środkowej i wschodniej Francji. W ciepłym i suchym okresie wczesnej epoki brązu na obszarach dzisiejszej Francji rozwijały się zarówno osiedla nadjeziorne i nadrzeczne, jak i osady otwarte. Znano budynki mieszkalne w konstrukcji słupowej, często z górną kondygnacją. Wznoszono także domy o zarysie apsydalnym, ze ścianami z gliny lub niekiedy cegły mułowej. Wśród drewnianych domów o konstrukcje słupowej znane są budynki o dużych rozmiarach. Wśród typów osad można wyróżnić małe gospodarstwa jednodworcze (zespoły budynków mieszkalnych i gospodarczych), wioski złożone z liczniejszych budowli mieszkalnych, osiedla nad brzegami cieków wodnych i ufortyfikowane osady wyżynne. Podstawą utrzymania mieszkańców Francji w epoce brązu pozostawało rolnictwo i pasterstwo.

Na obszarze Niderlandów (terytorium dzisiejszej Belgii, Holandii i Luksemburga) rozwijały się we wczesnej epoce brązu kultury związane zarówno z kontynentalną Europą, jak i z wybrzeżami Morza Północnego i Wyspami Brytyjskimi. Egzystowały one na terenach obfitujących w rzeki i bezpośredniej bliskości wybrzeży morskich. Rzeki i morze były najważniejszymi szlakami komunikacyjnymi. Do około 2500 lat przed Chr. przedstawiciele kultury grobów pojedynczych, znanej głównie z grobów, zasiedlali obszary położonych wyżej gleb plejstoceńskich w środkowych, północnych i wschodnich Niderlandach. Około 2500 lat przed Chr. cały omawiany obszar został zajęty przez kulturę pucharów dzwonowatych. Pojawiła się też grupa tej kultury, której przedstawiciele dekorowali swoje naczynia ornamentem podobnym do drutu kolczastego. Istniały zatem nadal regionalne różnice kulturowe, które nie zniknęły w następnych stuleciach. Około 1850 lat przed Chr. na obszarze Niderlandów rozwinęły się nowe kultury i style ceramiczne. W południowych Niderlandach rozwinęła się na podłożu kultury pucharów dzwonowatych kultura Hilversum. Silnie więzi łączyły ją z północną Francją i Wyspami Brytyjskimi. Jej przedstawiciele grzebali zmarłych pod kurhanami i zamieszkiwali długie drewniane domy. Na północy, na wschód od rzek Ijsel i Vecht rozwijała się kultura Elp (1850/1800-800 przed Chr.), znana ze szkieletowych pochówków podkurhanowych i osad składających się z długich domów. We wczesnej epoce brązu na obszarze Niderlandów dominowały osady składające się z długich, drewnianych domów wznoszonych w konstrukcji słupowej. Na obszarze Zachodniej Fryzji dominowały niewielkie osady składające się z kilku takich domów tworzących małe skupisko. Większość osad w Niderlandach złożona była z kilku zagród z domami mieszkalnymi. W przypadku wielu stanowisk mamy do czynienia z kilkukrotnym zasiedlaniem tego samego miejsca. Domom towarzyszyły studnie, jamy, spichlerze i budynki gospodarcze. Podstawą życia mieszkańców tych osad było rolnictwo połączone z hodowlą zwierząt. Stosowano orkę radłami i nawożenie pól naturalnym nawozem. Zmarłych chowano najczęściej pod płaszczami kurhanów, wraz z bronią (rapierami, toporami, ostrzami włóczni, grotami krzemiennymi), ozdobami i brzytwami brązowymi. Do zwyczajowych obrzędów religijnych należało deponowanie w zbiornikach wodnych, strumieniach, rzekach i bagnach przedmiotów brązowych, przede wszystkim broni. Używano wyrobów metalowych, ale surowiec do ich wykonywania musiał być importowany. Metalurgia na dobrze zagościła w Niderlandach wraz z kulturą pucharów dzwonowatych. Istniała lokalna produkcja, o czym świadczą znaleziska form odlewniczych oraz jedno stanowisko produkcyjne przebadane przez archeologów. Pierwsze brązy cynowe pojawiły się w omawianym regionie ok. 2000-1800 lat przed Chr. Mieszkańcy Niderlandów wczesnej epoki brązu utrzymywali ożywione kontakty ze światem zewnętrznym. Dzięki dostępności wybrzeża Morza Północnego i trzech wielkich rzek Europy (Renu, Mozy i Skaldy) obszar ten w naturalny sposób stał się węzłem wielu sieci szlaków komunikacyjnych i handlowych przebiegających przez kontynent i miejscem spotkań między mieszkańcami odległych zakątków kontynentu. Docierały tu importowane przedmioty brązowe z wybrzeża Atlantyku i z głębi Europy kontynentalnej. Nie brak było importów z kultury nordyjskiej i z Brytanii. Niderlandy były częścią sieci przybrzeżnej żeglugi łączącej kraje położone nad Morzem Północnym, aż po Danię.

Na obszarze Wysp Brytyjskich epoka brązu rozpoczyna się około 2500 lat przed Chr. Warto jednak pamiętać, że początkowo, w okresie 2500-2150 przed Chr. nadal w użyciu dominowały przedmioty miedziane. Prawdziwa wczesna epoka brązu na Wyspach to okres ok. 2150-1600/1500 przed Chr. Przez cały ten okres Brytanię i Irlandię łączyły silne więzi z kontynentalną Europą i wybrzeżami Oceanu Atlantyckiego. Mieszkańcy wysp mogli korzystać nie tylko z połaci żyznej ziemi, ale także z lokalnych złóż rud miedzi i cyny, złota i krzemienia. Eksploatowano też lasy i złoża użytecznych skał. Na obszarze Wysp Brytyjskich przez długi czas trwały lokalne tradycje megalityczne i wpływy kultury pucharów dzwonowatych. We wczesnej epoce brązu upowszechniło się grzebanie zmarłych pod kolistymi lub podłużnymi płaskimi kurhanami. Na obszarze Irlandii zmarłych nadal grzebano zmarłych w budowlach megalitycznych, przede wszystkim w kamiennych grobowcach galeriowych, bądź korytarzowych. Najwcześniejsze przedmioty miedziane pojawiły się w Brytanii i Irlandii ok. 2500-2400 lat przed Chr., czyli później, niż na obszarze kontynentalnej Europy. Pojawiły się one wraz z przybyciem na wyspy kultury pucharów dzwonowatych i jej charakterystycznego zestawu przedmiotów o dużym znaczeniu prestiżowym i ideologicznym. Upowszechnienie się modelu kulturowego KPDZ zaowocowało pojawieniem się nowego rytuału pogrzebowego, którego egzemplifikacją jest bogaty pochówek tzw. łucznika z Amesbury. W Irlandii wpływy nowej kultury nie wyparły pochówków zbiorowych, lecz spowodowały pojawienie się w inwentarzach grobowych nowych rodzajów darów, przede wszystkim w postaci pucharów dzwonowatych i innych przedmiotów. Ceramika KPDZ znana jest także z niektórych osad i innych kontekstów na Wyspach. Nowe prądy kulturowe rozprzestrzeniały się częściowo drogą dyfuzji i naśladownictwa, a częściowo poprzez wędrówki przybyszów z kontynentu, którzy na Wyspach Brytyjskich natrafiali na ustabilizowane miejscowe społeczności i zakorzenione tradycje. Ich wyrazem było m. in. monumentalne budownictwo megalityczne, takie jak wielofazowy, rozbudowywany przez setki lat kromlech Stonehenge w hrabstwie Wiltshire w Anglii. Wznoszono go i przebudowywano w ciągu wielu następujących po sobie faz pomiędzy 3100 a 1600 przed Chr. Istniały też inne monumenty, wśród nich także konstrukcje drewniano-ziemne. Kompleksy takich konstrukcji tworzyły w terenie całe sakralne krajobrazy. Z drugiej połowy III tys. przed Chr. pochodzą także liczne przykłady sztuki naskalnej z Brytanii i Irlandii. Do tych elementów dołączyły jeszcze kurhany w Brytanii i nowsze grobowce megalityczne w Irlandii. Osady z tego okresu są nieliczne i słabo rozpoznane. Podstawą gospodarki była prawdopodobnie hodowla była i uprawa zbóż, co mogą potwierdzać pozostałości organiczne z przebadanych stanowisk archeologicznych. W niektórych regionach dominowało koczownicze pasterstwo, a nie osiadłe rolnictwo. Zarówno z Irlandii, jak i z Brytanii znane są datowane na koniec III tys. przed Chr. liczne kopce popiołu świadczące o paleniu ognisk i podgrzewaniu wody i żywności wielokrotnie w tych samych miejscach. Mimo rozbudowanej linii brzegowej i znaczenia żeglugi dla pradziejowych społeczności Wysp, nie są niemal całkowicie znane ślady świadczące o spożyciu ryb lub morskich skorupiaków, co pozostaje zagadką dla badaczy. Najbardziej okazałymi pozostałościami społeczności z końca III tys. przed Chr. i początku II tys. przed Chr., obok megalitów pozostają pochówki. Były to pochówki szkieletowe, lokowane często pod kurhanami. Wiele z nich zawierało bogate wyposażenie w postaci przedmiotów z importowanych materiałów: złota, bursztynu i fajansu. Na przełomie tysiącleci na obszarze południowej Anglii, od dorzecza Tamizy po Kanał La Manche rozwinęła się kultura Wessex. Jej pierwsza faza (2000-1650 przed Chr.) związana jest z wczesną epoką brązu. Charakteryzuje się ona występowaniem bardzo bogato wyposażonych grobów, datowanych na okres 2000-1500/1400 przed Chr. Wiele z nich, tak jak wyposażony w liczne przedmioty złote i brązowe pochówek spod kurhanu Bush Barrow, występowało niezbyt daleko od megalitycznego monumentu Stonehenge. Występowały w nich importowane przedmioty ze złota, fajansu i bursztynu, a nawet kości słoniowej, bardzo kunsztownie wykonane, takie jak elementy pasów, ozdoby, naczynia, inkrustacje broni, berła i temu podobne wyroby. Takie przedmioty można interpretować jako insygnia władzy. Podobny do kurhanu Bush Barrow pochówek znany jest też z niedalekiego Upton Lovell. Bursztyn z grobów kultury Wessex nie pochodził z Brytanii, lecz był importowany aż z Półwyspu Jutlandzkiego. Użycie drogich, importowanych materiałów podkreślało prestiż tutejszych elit, czerpiących zyski z wymiany brytyjskiej cyny, która docierała na kontynent europejski. Dla tych elit wymiana dalekosiężna była równie ważna co religia i kosmologia, na co wskazuje bliskie sąsiedztwo ich pochówków z megalitycznym sanktuarium Stonehenge. Utrzymywały one kontakty z mieszkańcami Półwyspu Armorykańskiego i z kulturą Hilversum po drugiej stronie kanału La Manche. Kontakty łączące społeczności żyjące we wczesnej epoce brązu na brzegach tego akwenu były bardzo intensywne. Równie silne kontakty łączyły mieszkańców Brytanii z wybrzeżami Morza Północnego. Na te powiązania wskazują podobieństwa w zwyczajach pogrzebowych, typach osad i kulturze materialnej. Dzięki tym powiązaniom wzdłuż wybrzeży rozchodziły się podobne formy prestiżowych przedmiotów: ozdoby bursztynowe, naczynia ze złota, bursztynu, srebra i łupku, wyroby metalowe. Przedstawiciele kultury Wessex rozwijali dalekosiężne kontakty i wymianę z Europą Środkową, Półwyspem Iberyjskim i z regionem egejskim, ze wschodnią częścią basenu Morza Śródziemnego. Niektóre przedmioty złote i bursztynowe z grobów szybowych w Mykenach (XVII w. przed Chr.) wykazują niezwykłe podobieństwo do analogicznych wyrobów kultury Wessex, co może wskazywać na bliskie kontakty Brytanii z odległą kulturą mykeńską w omawianym okresie. Choć w pochówkach na terenie Wysp Brytyjskich dominowała inhumacja, zaczęły się pojawiać także pochówki ciałopalne. Nadal umieszczano groby w pobliżu starszych monumentów. Upowszechniało się użycie wyrobów brązowych, choć nadal używano narzędzi i broni wykonanych z krzemienia i kamienia. Eksploatowano kopalnie cyny w Kornwalii i miedzi w Walii i Irlandii. Ze względu na obfitość tych złóż szybko rozwijała się rodzima metalurgia brązu. O jej prężności świadczą liczne skarby wyrobów brązowych, znajdowane często w sąsiedztwie wybrzeży morskich i wodnych szlaków komunikacyjnych. Obrabiano także surowce importowane, takie jak złoto i bursztyn. We wczesnej epoce brązu na obszarze środkowej Anglii, Walii i Szkocji rozwijała się kultura Food-Vessel (ok. 2400-1500 przed Chr.). Dotarła ona także na obszar Irlandii.

Ważnym ośrodkiem rozwoju kultur wczesnej epoki brązu na obszarze Europy stał się Półwysep Iberyjski. Tutejsze społeczności rozwijały się w warunkach rozległego, zróżnicowanego topograficznie i środowiskowo obszaru leżącego pomiędzy Morzem Śródziemnym a Oceanem Atlantyckim. Dominował tu łagodny klimat śródziemnomorski na wschodzie oraz ostry, kontynentalny w centrum Półwyspu. Epoka brązu rozpoczęła się tu około 2200 lat przed Chr., wraz z kryzysem eneolitycznych społeczności związanych z tradycjami kultury Los Millares i z kulturą pucharów dzwonowatych. To właśnie z kultury Los Millares wywodziła się kultura pucharów dzwonowatych i to z jej terytorium wyszła paneuropejska ekspansja tej formacji, która miała objąć większą część kontynentu w II tysiącleciu przed Chr. Impuls, który wyszedł z południowej części Półwyspu Iberyjskiego miał zatem ogromny wpływ na dalsze losy Europy we wczesnej epoce brązu, zmieniając jej oblicze kulturowe i technologiczne. Jedną z przyczyn ekspansji mobilnych grup pasterskich z tego obszaru mogło być wysychanie miejscowych pastwisk w warunkach zaostrzenia się suchego reżymu klimatycznego okresu subborealnego. Tradycje kultury pucharów dzwonowatych miały przetrwać na obszarze Półwyspu Iberyjskiego przez następne stulecia. W jego południowo-wschodniej części we wczesnej epoce brązu (ok. 2200-1550 przed Chr.) rozwinęła się wysoko zaawansowana kultura El Argar. Zajmowała terany Almerii, Murcji, Grenady, Jaén i Alicante. We wczesnej epoce brązu klimat na tym obszarze stał się bardziej sprzyjający rolnictwu i osadnictwu, a zatem wilgotniejszy niż dziś. Wegetacja była obfita zarówno w rejonach nadbrzeżnych, jak i w głębi lądu. Nacisk działalności ludzkiej na środowisko w postaci intensywnego pasterstwa i wycinki lasów był w tej epoce znaczący. Większość osad kultury El Argar usytuowano na stromych wzgórzach u stóp większych łańcuchów górskich. Kontrolowały one położone poniżej żyzne równiny i szlaki komunikacyjne. Większość takich osiedli zajmowała obszar 1-2 hektarów, choć zdarzały się większa założenia. Na równinach znajdowały się rozproszone wioski zamieszkiwane przez rolników. Zmarłych grzebano na obszarze osad, w indywidualnych grobach pod podłogami domów wraz z naczyniami ceramicznymi i wyrobami brązowymi. Zdarzały się pochówki w grobach skrzynkowych i ceramicznych pitosach (dużych naczyniach zasobowych). Zestandaryzowane przedmioty metalowe produkowano z miedzi i brązu arsenowego, a od około 1800-1700 przed Chr. także z klasycznego brązu cynowego. Wytwarzano także wyroby ze złota i srebra, pochodzącego z lokalnych, iberyjskich złóż. Ośrodek metalurgiczny, w którym wydobywano i przetwarzano miejscowe rudy działał w górach Sierra Morena. Archeolodzy odnaleźli tu pozostałości warsztatów w osadach i odpady produkcyjne. Wytwórczość metalurgiczna była w kulturze El Argar silni kontrolowana przez elity. Produkowano także liczne narzędzia krzemienne i kamienne. Podstawą ekonomiki było rolnictwo przystosowane do warunków suchego klimatu. Uprawiano jęczmień, pszenicę i rośliny strączkowe. Na niektórych polach uprawnych stosowano irygację na małą skalę. Hodowano bydło, trzodę chlewną, owce, kozy i konie. W tzw. fazie inicjalnej kultury El Argar (2200-1950 przed Chr.) mamy do czynienia ze zjawiskami redukcji wielkości osiedli i wzrostu przemocy międzygrupowej, które dotknęły późne eneolityczne społeczności kultury pucharów dzwonowatych. Powstały duże, wysoko położone osady z gęstą, ciasną zabudową i pochówkami w obrębie domów. Rozpoczęła się dobrze zorganizowana produkcja metalurgiczna i ceramiczna. Kultura El Argar zainicjowała ekspansję, która objęła w tej fazie obszar Almerii, Murcji i śródlądowych wyżyn. Domy w okresie inicjalnym budowano z cegły mułowej i drewnianych słupów. Okres ekspansji zakończył się około 1950 r. przed Chr. i rozpoczęła się następna faza rozwoju kultury El Argar, trwająca do około 1550 r. przed Chr. Wyrosły nowe osiedla na sztucznie wybudowanych terasach na stokach wzniesień. Zabudowano je gęsto upakowanymi budynkami z kamienia i cegły mułowej. Były to już często umocnione osiedla protomiejskie, usytuowane w pobliżu złóż rud metali. Wnoszono w nich duże domy na trapezowatym planie oraz okazałe budynki gospodarcze służące czynnościom produkcyjnym i pomieszczenia magazynowe. W warsztatach wytwarzano tkaniny i przetwarzano zebrane na polach zboże. Budynkom tym towarzyszyły stajnie, spichlerze, cysterny na wodę. Osady otaczano fortyfikacjami kamiennymi z bastionami i wieżami. W omawianym okresie zwiększyła się ilość pochówków oraz ilość i jakość dóbr grobowych. Wyposażenie wskazuje na zróżnicowanie społeczno-majątkowe. Mężczyźni o najwyższym statusie byli chowani z mieczami brązowymi, a kobiety z diademami i innymi elementami biżuterii, a także z naczyniami ceramicznymi. Osiedla ufortyfikowane były ośrodkami władzy, konsumpcji i produkcji, szczególnie w zakresie metalurgii. Były także miejscami sezonowej pracy mieszkańców osad w dolinach. Elita posiadała broń i środki produkcji. Podkreślała swoją pozycję poprzez używanie przedmiotów prestiżowych deponowanych potem w grobach. Tworzyła zaawansowaną, protopaństwowe strukturę polityczną, kontrolującą określone terytorium. Poza obszarem kultury El Argar, na jej peryferiach, rozwijały się inne formacje iberyjskiej wczesnej epoki brązu. Rozwijały się one pod mniejszym lub większym wpływem tej dominującej kultury protomiejskiej. Zostały przerwane dawne, pochodzące jeszcze eneolitu sieci kontaktów i wymiany. Zdezorganizowała je agresja środowisk kultury El Argar, które przejęły kontrole nad wieloma szlakami komunikacyjnymi i złożami surowców. Na terenach peryferyjnych upowszechniły się osiedla na wzniesieniach i pochówki podkreślające zróżnicowaną pozycję społeczną zmarłych. Pomiędzy różnymi regionami wędrowały teraz prestiżowe surowce: srebro, miedź, kość słoniowa. Upowszechniły się osiedla ufortyfikowane na wzgórzach, choć były to założenia małe. Wielkość osiedli w strefach peryferyjnych sugeruje mniejszą liczbę i mniejsze zagęszczenie ludności. Niektóre osiedla były małymi ośrodkami produkcji tekstylnej i przetwarzania żywności. Zmarłych grzebano głównie poza osadami, składając do grobów przede wszystkim naczynia ceramiczne. W północnej i zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego rozwijały się kultury o odmiennym charakterze. Wśród kultur rozwijających się na obszarze północnej Hiszpanii należy wyróżnić kulturę Cotogas I, zajmującą obszary Mesety. Na obszarze od Estramadury do ujścia Tagu dawne, eneolityczne osady i związane z nimi struktury społeczne upadły. Cmentarzyska i osiedla zostały opuszczone. Zamieszkiwano tu teraz głównie jaskinie i schroniska skalne. Istniały niezbyt liczne osiedla na wzgórzach, którym towarzyszyły elitarne pochówki. Wysoko położone osiedla są na obszarach północnej i zachodniej Hiszpanii i Portugalii rzadkością. Osady lokowano na równinach lub na łagodnych zboczach. Pozostały po nich głównie jamy o charakterze mieszkalnym, gospodarczym, ofiarnym i grobowym. Były to otwarte osiedla zamieszkiwane czasowo lub sezonowo. Przetwarzano w nich zbieraną na polach żywność i prowadzono działalność produkcyjną w zakresie obróbki metali, kości i rogu, kamienia, garncarstwa. Wszystkie osiedla, zarówno rzadkie wyżynne, jak nizinne miały charakter sezonowy lub półstały i były zamieszkiwane przez ludność sezonowo eksploatującą lokalne zasoby. Gospodarka opierała się na intensywnej hodowli zwierząt i na zyskującej na znaczeniu uprawie roli. Rozwijała się, choć wolniej, metalurgia i wydobycie rud metali. W pochówkach widoczne były tradycje megalityczne. Zmarłych chowano często zbiorowo w kamiennych grobowcach, jaskiniach, hypogeach. Z biegiem czasu popularność pochówków indywidualnych wzrastała. Zachodnia część Półwyspu przeżyła jednak we wczesnej epoce brązu okres upadku osadnictwa i redukcji więzi społecznych. Mimo to, skali całego regionu nastąpiła z czasem intensyfikacja gospodarki rolniczej i hodowlanej. Jedynie kultura El Argar osiągnęła niebywale wysoki poziom rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego.

Epoka brązu była okresem wzrostu znaczenia dalekosiężnych kontaktów i wymiany na szerokich obszarach Starego Świata. Sieć szlaków handlowych i komunikacyjnych objęła wówczas m. in. Bliski Wschód, basen Morza Śródziemnego i Europę. Dalekosiężna wymiana zaczęła spełniać coraz większą role w rozwoju pradziejowych kultur i cywilizcji zurbanizowanych na tym obszarze. Rozwój wymiany wymuszała niejako geografia złóż rud metali i wzrost znaczenia metalurgii, dostarczającej broni, przedmiotów prestiżowych i narzędzi. Funkcjonowały różne systemy wymiany, oparte na odmiennych podstawach społecznych i gospodarczych. Ważną rolę w ich rozwoju odgrywało poszukiwanie złóż cennych rud metali (miedzi, cyny) i źródeł prestiżowych surowców (złota, bursztynu, kości słoniowej). Rzadkie występowanie rud metali, zwłaszcza cyny wymusiło wzrost aktywności w zakresie handlu i wymiany. Dążenie do pozyskania cennych surowców przyczyniało się do organizowania dalekich wypraw handlowych docierających do odległych zakątków Europy i basenu Morza Śródziemnego. Powodowało to rozwój dalekiej żeglugi i transportu lądowego. Wymiana na szlakach handlowych przynosiła korzyści zamieszkującym ich okolice społecznościom, szczególnie w sąsiedztwie centrów metalurgii i pozyskiwania surowców. Wzorce kultury i osiągnięcia cywilizacyjne mogły dzięki temu przenikać daleko od miejsca pochodzenia. Już od wczesnej epoki brązu wymienione zjawiska zaczęły w coraz większy sposób wpływać na rozwój społeczności zamieszkujących obszar kontynentu europejskiego. Zurbanizowane, wysoko rozwinięte cywilizacje rozwinęły się pod koniec IV tys. przed Chr. na obszarach Żyznego Półksiężyca i Egiptu, a nieco później w Dolinie Indusu. Te społeczeństwa rozwinęły skomplikowane struktury społeczne, handel, rynki, metody pozyskiwania i obróbki surowców, a także skomplikowane systemy dalekosiężnej wymiany, obejmujące obszary od Azji Środkowej po Lewant i północną Afrykę. Rozkwit cywilizacji egejskiej i jej zurbanizowanych centrów na przełomie III i II tys. przed Chr. zmienił relację Europy ze światem zewnętrznym, tak samo jak wzrost mobilnych ugrupowań kulturowych, wywodzących się przynajmniej w części ze stepu pontyjskiego w centralnej i północnej części kontynentu. Nowe, zhierarchizowane społeczności zawierały nowe kontakty i często używały surowców importowanych z dalszych okolic. Kolejny krok w rozwoju kontaktów i wymiany związany był z upowszechnianiem się cynowych brązów w Europie, począwszy od obszarów zajętych prze kulturę unietycką i kulturę Wessex ok. 2000 lat przed Chr. Zaczął się okres intensywnych interakcji między centrami cywilizacyjnymi, a peryferiami, które dysponowały cennymi surowcami. Skutkował on przenikaniem technologii, mitów, wierzeń religijnych, zwyczajów i instytucji z tych centrów na peryferia, czyli ze zurbanizowanych cywilizacji bliskowschodnich i wschodniośródziemnomorskich do wnętrza kontynentu europejskiego. W Europie zaczął się, począwszy od centrów kultury unietyckiej rozchodzić surowiec brązowy w formie zestandaryzowanych pierścieni i naszyjników. Europejskie centra metalurgiczne zawiązały kontakty z pałacowymi i miejskimi centrami wschodniej części wybrzeża Morza Śródziemnego i Anatolii. Około 2000 lat przed Chr. rozkwitły miasta i pałace minojskiej Krety, które stały się kolejnym przystankiem w drodze z Europy na wschód i partnerem w dalekosiężnej wymianie. Główne szlaki handlowe Starego Świata kierowały się teraz na zachód, w stronę bogatej w surowce Europy. Kontynent ten posiadał złoża rud cyny i duże zasoby bursztynu i złota. Te materiały były poszukiwane przez przedstawicieli miejskich cywilizacji ze wschodu i południa. Na początku po szlakach krążyły jedynie stosunkowo małe ilości towarów o wysokiej wartości. Pierwsza faza kontaktów Europy z południem i wschodem trwała około 2300-1900 lat przed Chr. W tym czasie na obszarze centralnej Europy pojawiły się specyficzne szpile (tzw. Schleifennadeln) i pierścieniowate sztaby brązowe, znajdujące analogie w regionie anatolijsko-egejskim. Mogą być one świadectwem bezpośrednich podróży i kontaktów handlowych ludzi z Europy z wybrzeżami Morza Śródziemnego, bądź też podobnych wypraw przedstawicieli zurbanizowanych kultur anatolijsko-egejskich. Około 2000 lat przed Chr. rozpoczęły się jeszcze bardziej systematyczne i bezpośrednie kontakty Europy z regionem śródziemnomorskim. Ich objawy są widoczne zwłaszcza na obszarze kultury Wessex, Bretanii i Europy Środkowej. Do centralnej i zachodniej Europy zaczęły docierać bliskowschodnie formy przedmiotów metalowych. Stało się to w momencie, kiedy w Anatolii zaczęła się rozwijać mezopotamska sieć handlowe oparta o faktorie karum. Pośrednikiem w wymianie pomiędzy Anatolią a Europą stała się m. in. Troja II. Wczesnohelladzkie społeczności Grecji prowadziły wymianę z mieszkańcami wybrzeży Adriatyku i Kotliny Karpackiej. Około 2200 lat przed Chr. niektóre grupy ludności z wybrzeża adriatyckiego i doliny Dunaju migrowały do Grecji kontynentalnej, co skutkowało zawiązaniem kolejnych kontaktów i aktywizacją szlaków handlowych łączących obszary anatolijsko-egejskie z Bałkanami środkową Europą. Kolejna faza rozwoju wymiany dalekosiężnej nadeszła w okresie 1900-1600 lat przed Chr. W system tej wymiany oprócz wczesnobrązowych społeczności zachodniej Europy (kultura Wessex, kultura armorykańska) także kultury Europy Środkowej (kultura unietycka, kultura Otomani-Füzesabony). Zawiązały one kontakty ze wschodnią częścią basenu Morza Śródziemnego. Inicjatorami tej dalekiej wymiany były najprawdopodobniej pałace i miasta Lewantu i Krety minojskiej, które stały za organizacją handlu. Wszystko to działo się w kontekście rozwoju eksploatacji europejskich złóż rud cyny, rozwoju produkcji metalurgicznej, upowszechnienia się bogatych grobów książęcych i prestiżowych przedmiotów brązowych. Przedmiotem dalekosiężnej wymiany stały się cyna, złoto i bursztyn. Elity kultury Wessex pozyskiwały bursztyn z Jutlandii wymieniając go za brąz w formie siekierek. Brąz zniknął z Jutlandzkich pochówków i zaczął być traktowany głównie jako środek wymiany. Ludność kultury Wessex i kultury armorykańskiej rozwinęła system szlaków łączący regiony położone nad Kanałem La Manche, połączony z kolejnymi szlakami przecinającymi środkową Europę i basen Morza Śródziemnego. Cyna, złoto i bursztyn wędrowały tymi szlakami na południe, w zamian za prestiżowe towary i specjalistów w dziedzinie rzemiosła. W pochodzących z XVII w. przed Chr. grobach szybowych w Mykenach i w nieco wcześniejszych bogatych pochówkach z Teb i Eginy archeolodzy odnaleźli cały zbiór importowanych dóbr. Oprócz przedmiotów z minojskiej Krety znaleziono w nich bałtycki bursztyn i elementy uździenicy końskiej pochodzące z Kotliny Karpackiej i stepu pontyjskiego. Egejskie elity z kontynentalnej Grecji wyraźnie objęły pozycję pośrednika między minojską Kretą, obszarem anatolijsko-egejskim a środkową i północną Europą. Za ich pośrednictwem cyna i miedź docierały na Kretę w zamian za bron i inne różnorodne wyroby rzemieślnicze. Sieć dalekich kontaktów sięgnęła wówczas stepów południowej Rosji i gór Ural, połączyła też wybrzeża Morza Czarnego ze Skandynawią. Europejskie centra metalurgiczne zaczęły przyjmować wzorce z wczesnej kultury mykeńskiej. Ważnymi pośrednikami w tej wymianie były kultury rozwijające się na terenie Karpat, szczególnie kultura Otomani-Füzesabony. Do wschodniej części basenu Morxza Śródziemnego zaczął docierać bałtycki bursztyn, oraz miedź i złoto z Karpat. Kultury Wessex i armorykańska utrzymywały kontakty ze śródziemnomorskim południem za pośrednictwem szlaków przebiegających przez dolinę Rodanu i położone w jego dolnym biegu miejsca spotkań i faktorie handlowe. Berła, naczynia, ozdoby bursztynowe wskazują na bliskie, bezpośrednie kontakty z rodzącą się kulturą mykeńską, być może za pośrednictwem egejskich faktorii handlowych na Wyspach Liparyjskich, na Sycylii i w południowej Italii. Wszystkie ta powiązania i systemy dalekosiężnej wymiany miały rozwinąć się w kolejnych fazach epoki brązu, odmieniając cywilizacyjne oblicze kontynentu europejskiego…

CDN.

 

Literatura

C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.

Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.

C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.

B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.

K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.

R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first three million years, Oxford, New York, 2007.

J. K. Kozłowski (aut. i red.), J. Chochorowski, P. Kaczanowski, Encyklopedia historyczna Świata : Tom I: Prehistoria, Kraków, 1999.

J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.

J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.

J. K. Kozłowski, P. Kaczanowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Wielka Historia Polski, t. 1, Kraków, 1998.

P. Urbańczyk, P. Włodarczak (red.), The Past Societies 2. Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages: 5500-2000 BC, Warszawa, 2017.

S.  Milisauskas, (red.), European Prehistory: A Survey, Interdisciplinary contributions to archaeology, New York, 2002.

W. O’Brien, Prehistoric Copper Mining in Europe 5500–500 BC, Oxford, 2014.

P.N. Peregrine, M. Ember, E. Kuzmina (red.), Encyclopaedia of Prehistory, Volume 4: Europe, New York, 2001.

J. Czebreszuk (red.), Similar But Different: Bell Beakers in Europe, Leiden, 2014.

A. F. Harding, European Societies in the Bronze Age, Cambridge World Archaeology, Cambridge, 2000.

A. Harding, H. Fokkens, The Oxford Handbook of the European Bronze Age, Oxford, 2013.

J. M. Coles, A. F. Harding (red.), The Bronze Age in Europe: An Introduction to the Prehistory of Europe c. 2000-700 B.C., London, New York, 2014.

S. Milisauskas (aut., red.), European Prehistory: A Survey, New York, 2011.

T. Champion, C. Gamble, S. Shennan, A. Whittle, Prehistoric Europe, L:ondon, New York, 2009.

K. Kristiansen, T. B. Larsson, The Rise of Bronze Age Society: Travels, Transmissions and Transformations, Cambridge, 2005.

I. Hildebrandt-Radke, Cmentarzysko kurhanowe w Łękach Małych – unikatowa nekropolia kultury unietyckiej (wczesna epoka brązu), Landform Analysis, Vol. 16, 2001, s. 73–76.

M. Kowiańska-Piaszykowa, Sprawozdanie z badań kurhanu III w Łękach Małych w pow. kościańskim w 1955 r., Sprawozdania Archeologiczne Vol. 3 (1957), s. 48-56.

M. Jaeger, J. Czebreszuk, Does a Periphery Look Like That? The Cultural Landscape of the Unetice Culture's Kościan Group, Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie, 191 (2010), Bonn, s. 217-236.

E. Pásztor, C. Roslund, An interpretation of the Nebra disc, Antiquity, 81 (2007), s. 267–278.

E. Pásztor, Nebra Disk, (w:) C.L.N. Ruggles (red.), Handbook of Archaeoastronomy and Ethnoastronomy, New york, 2015, s. 1349-1356. ]

J. T. Bąbel, Cmentarzyska społeczności kultury mierzanowickiej na Wyżynie Sandomierskiej, cz. 1- obrządek pogrzebowy, cz. 2- źródła, Rzeszów 2013.

J. T. Bąbel, „Krzemionki Opatowskie” : monument prahistorii Europy : kopalnie krzemienia pasiastego, Ostrowiec Świętokrzyski, 2015.

J. Lech, Borownia: Prehistoryczna kopalnia krzemienia pasiastego z Listy Światowego Dziedzictwa, Przegląd Archeologiczny, 68, 2020, s. 199-276.

A. Hyrchała, Kultura strzyżowska – początek nowej epoki, (w:) A. Hyrchała, B. Bartecki (red.), Wojownik i Księżniczka. Archeologia – medycyna sądowa – sztuka: Katalog wystawy Przygotowanej z okazji jubileuszu 50 – lecia Muzeum im. ks. St. Staszica w Hrubieszowie IV – VII 2015, Hrubieszów, 2015, s. 32-51.

J. Czebreszuk, Trzciniec – koniec pewnej tradycji, (w:) A. Kośko, J. Czebreszuk (red.), „Trzciniec” – system kulturowy czy interkulturowy proces?, Poznań, 1998, s. 411-449.

J. Górski, P. Makarowicz, A. Wawrusiewicz, Podstawy datowania trzcinieckiego kręgu kulturowego w Polsce środkowej na przykładzie materiałów ze stanowiska w Polesiu w dorzeczu Bzury, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica, 28, 2011, s. 91-127.

M. Sikora, S. Kurkowicz, Fortyfikacje i miejsca obronne na ziemiach polskich w pradziejach i wczesnym średniowieczu, Poznań.

M. M. Przybyła, M. S. Przybyła, M. Skoneczna, P. Szczepanik, Fortyfikacje osiedla z epoki brązu i epoki żelaza w Maszkowicach (Karpaty Zachodnie) w świetle badań geofizycznych  i nowych badań wykopaliskowych, (w:) J. Gancarski (red.), Pradziejowe osady obronne w Karpatach, Krosno, 2015, s. 171-198.

T. D. Price, Ancient Scandinavia: An Archaeological History from the First Humans to the Vikings, Oxford, 2015.

Europa, mapa fizyczna

Europa, zdjęcie ze statku kosmicznego

Chronologia epoki brązu w Europie

Krajobraz Europy w okresie subborealnym, rekonstrukcja

Morze Bałtyckie w stadium rozwju Morza Litorynowego

Mapa fizyczna Półwyspu Bałkańskiego

Krajobraz Półwyspu Bałkańskiego

Osiedle Kanlıgeçit w Tracji

Zasięg kultury Ezero

Mapa zasięgu kultury Vučedol 

Rekonstrukcja osady kultury Vučedol 

Rekonstrukcja domu kultury Vučedol 

Zabytki kultury Vučedol 

Topór brązowy kultury Vučedol 

Kultury Kotliny Karpackiej we wczesnej epoce brązu, mapa

Krajobraz Kotliny Karpackiej

Naczynia ceramiczne kultury Glina III-Schneckenberg

Fragmenty ceramiki kultury Vinkovci

Budownictwo kultur Kotliny Karpackiej z wczesnej epoki brązu

Ceramika kultur Kotliny Karpackiej z wczesnej epoki brązu

Pochówki kultury pucharów dzwonowatych z obszaru Europy Środkowej

Przemiany kulturowe w Kotlinie Karpackiej od wczesnej do środkowej epoki brązu, mapa

Zabytki kultury Nagyrev

Rekonstrukcja domu kultury Nagyrev

Najważniejsze stanowiska archeologiczne z wczesnej epoki brązu na obszarze Półwyspu apenińskiego, mapa

Krajobraz Półwyspu Apenińskiego

Ceramika z wczesnej epoki brązu ze stanowiska archeologicznego Coppa Nevigata

Pochówek z wczesnej epoki brązu z Coppa Nevigata

Plakiety kościane typu ossi a globuli

Naczynie z wczesnej epoki brązu z Castellucio na Sycylii

Plan budynku mieszkalnego z wczesnej epoki brązu z Castellucio na Sycylii

Ceramika z wczesnej epoki brązu ze stanowiska Steno na Leukadzie

Osiedla typu tell z epoki brązu w Kotlinie Karpackiej, mapa

Zasięg kultury pucharów dzwonowatych w Europie, mapa

Rekonstrukcja wojownika ze środowiska kultury pucharów dzwonowatych 

Zabytki kultury pucharów dzwonowatych

Kultury wczesnej epoki brązu na obszarze Europy Środkowej: (1) Późne kultury eneolityczne; (2) kultura pucharów dzwonowatych; (4) kultura unietycka; (5) kultura adlerberska; (7) kultura straubińska;  (10) kultura wieselburska; (11) kultura nitrzańska; (12) kultura Kisapostag; (13) kultura Nagyrév; (14) kultura Perjámos; (15) kultura Ottomány; (16) kultura Hatvan; (18) kultura mierzanowicka

Krajobrazy Europy Środkowej

Zasięg kultury unietyckiej, mapa

Pochówek książęcy kultury unietyckiej z Leubingen

Rekonstrukcja osady kultury unietyckiej z Fidvár na Słowacji

Naczynia deramiczne kultury unietyckiej

Wyroby brązowe kultury unietyckiej

Przedmioty złote z kultury unietyckiej

Bursztynowe naszyjniki kultury unietyckiej

Kurhan kultury unietyckiej z Leubingen

Plan cmentarzyska kurhanowego kultury unietyckiej w Łękach Małych

Kurhany z Łęków Małych

Pochówek kultury unietyckiej z Modric na Słowacji

Dysk z Nebra

Złoty puchar kultury unietyckiej z Fritzdorf

Plan długiego domu kultury unietyckiej z Saksonii

Wojownik z kultury unietyckiej, rekonstrukcja

Ceremonia w kulturze unietyckiej, rekonstrukcja

Szpile miedziane kultury straubińskiej

Ceramika kultury straubińskiej

Krajobraz południowo-wschodniej Polski

Wyroby krzemienne kultury mierzanowickiej

Ceramika kultury mierzanowickiej

Naszyjnik z paciorków fajansowych, kultura mierzanowicka

Ludność kultury mierzanowickiej, rekonstrukcja

Pochówki kultury mierzanowickiej z Mirocina

Miedziane zausznice kultury mierzanowickiej

Rekonstrukcja pochówku wojownika z kultury mierzanowickiej

Rekonstrukcja budynku mieszkalnego kultury mierznowickiej z Brzezia, Muzem Archeologiczne i Rezerwat Krzemionki

Prehistoryczne pole górnicze w Krzemionkach

Wykopaliska archeologiczne na polu górniczym Borownia w dolinie Kamiennej

Ceramika kultury strzyżowskiej

Pochówki kultury strzyżowskiej

Zasięg kultury trzcinieckiej, mapa

Naczynia i wyroby brązowe kultury trzcinieckiej

Ceramika kultury trzcinieckiej

Diadem brązowy kultury trzcinieckiej z Dratowa

Wykopaliska na terenie kurhanu kultury trzcinieckiej na Wysoczyźnie Siedleckiej

Zabytki z grobów kultury trzcinieckiej

Sierp brązowy kultury trzcinieckiej

Pochówek szkieletowy kultury trzcinieckiej

Rekonstrukcja osady kultury sośnickiej w Pustince nad Dnieprem

Krajobraz stepu pontyjskiego

Zabytki i pochówki kultury grobów jamowych

Zabytki i pochówki kultury Usatovo

Zasięg kultury grobów katakumbowych, mapa

Zabytki kultury grobów katakumbowych

Pochówek kultury grobów katakumbowych

Wyroby kamienne i brązowe kultury grobów katakumbowych

Pochówki kultury grobów katakumbowych

Kultury wczesnej i środkowej epoki brązu we wschodniej Europie, mapa

Zabytki kultury środkowdnieprzańskiej

Ozdoby, domy i pochówki kultury abaszewskiej

Pochówki i zabytki kultury abaszewskiej

Naczynia kultury ceramiki wielowałeczkowej

Rekonstrukcje domostw kultury grobów zrębowych

Ceramika kultury grobów zrębowych

Wyroby brązowe kultury grobów zrębowych

Rekonstrukcja kurhanu kultury grobów zrębowych

Pochówek kultury grobów zrębowych

Rekonstrukcja osady kultury grobów zrębowych

Krajobraz Karpat

Osadnictwo grupy Makó-Kosihy-Čaka na obszarze południowej Słowacji, mapa

Wykopaliska archeologiczne na osadzie kultury nitrzańskiej koło Ołomuńca

Krzemienne groty strzał z kultury nitrzańskiej

Artefakty zspołu kultur Maďarovce-Věteřov-Nowa Cerekiew

Pochówek z zespołu kultur Maďarovce-Věteřov-Nowa Cerekiew

Rekonstrukcja ufortyfikowanego osiedla Nitriansky Hrádok

Znaleziska ze skarbów należących do tzw. horyzontu Koszider

Pochówki kultury Kisapostag

Ceramika kultury Nagyrev

Grób i cmentarzysko kultury Vatya

Wyroby złote i bursztynowe kultury Vatya

Wykopaliska na obszarze ufortyfikowanego osiedla kultury Vatya na Węgrzech

Skarb wyrobów bursztynowych i złotych kultury Hatvan

Zasięg osadnictwa kultury Otomani-Füzesabony

Ceramika kultury Otomani-Füzesabony

Skarb wyrobów brązowych kultury Otomani-Füzesabony z Hajdusamon

Bogato wyposażony grób kultury Otomani-Füzesabony ze Słowacji

Ludność kultury Otomani-Füzesabony, rekonstrukcje

Rekonstrukcja domów kultury Otomani-Füzesabony w Trzcinicy

Rekonstrukcja ufortyfikowanego osiedla kultury Otomani-Füzesabony z Rumunii

Rekonstrukcja pochówku kultury Otomani-Füzesabony

Stanowisko archeologiczne na Górze Zyndrama w Maszkowicach

Wykopaliska archeologiczne na Górze Zyndrama w Maszkowicach

Rekonstrukcje ufortyfikowanego osiedla kultury Otomani-Füzesabony na Górze Zyndrama w Maszkowicach

Kultrua grobów jamowych i kultury bałkańskie powstałe na skutek jej oddziaływań, mapa

Artefakty kultury Cernavodă 

Ceramika kultury Coţofeni

Zasięg kultury Wietenberg

Zabytki kultury Wietenberg

Przedstawiciele kultury Wietenberg, rekonstrukcja

Zasięg kultury Girla Mare

Ceramika kultury Girla Mare

Ceramika kultury Monteoru

Wyroby złote kultury Monteoru

Pochówki kultury Monteoru

Krajobrazy Skandynawii

Zasięg kultury nordyjskiej epoki brązu, mapa

Miecze brązowe kultury nordyjskiej z Danii

Rekonstrukcje domów kultury nordyjskiej z epoki brązu

Pochówki kultury nordyjskiej w kłodach drewnianych i zachowane w nich przedmioty

Broń skandynawska z wczesnej epoki brązu

Orka wołami, ryt naskalny z Tanum wSzwecji

Skandynawskie ryty naskalne z epoki brązu

Duński kurhan z epoki brązu

Zabytki nordyjskiej epoki brązu

Norweski kurhan kamienny z epoki brązu

Stanowiska z wczesnej epoki brązu na obszarze Włoch

Zabytki kultury Laterzo

Pozostałości osady Nola zniszczonej przez wybuch Wezuwiusza

Ceramika kultury Castelluccio

Nekropola z epoki brązu w Pantalica na Sycylii

Grób megalityczny z Sardynii

Ceramika kultury Monte Claro z Sardynii

Zabytki kultury Bonnonaro

Pochówek kultury pucharów dzwonowatych z Sardynii

Świątynia megalityczna z Monte d'Accoddi na Sardynii

Sardyński protonurag

Rekonstrukcje osiedli kultury Polada

Radło z epoki brązu

Artefakty kultury Polada

Zachodnia Europa we Wczesnej epoce brązu, mapa

Krajobrazy Zachodniej Europy

Pochówek tzw. Łucznika z Amesbury

Rekonstrukcja warsztatu metalurgicznego z wczesnej epoki brązu

Pochówek kultury pucharów dzwonowatych

Alpejskie wyroby brązowe z wczesnej epoki brązu

Rekonstrukcja alpejskiego osiedla umocnionego z epoki brązu

Rekonstrukcja osiedla nawodnego z epoki brązu ze Szwajcarii

Krajobraz Val Camonica

Petroglify z Val Camonica

Widok na monte Bego

Ryty naskalne z Monte Bego

Artefakty kultury armorykańskiej

Grobowce megalityczne kultury armorykańskiej

Mapa tumulusów kultury armorykańskiej

Wyroby brązowe kultury nadrodańskiej

Miecze brążowe z kultury Elp

Warsztat metalurga, rekonstrukcja

Miecz z Jutphaas, kultura Hilversum

Naczynie kultury Hilversum

Rekonstrukcja domu z epoki brązu z Holandii

Holenderski kurhan z epoki brązu

Fazy budowy megalitycznego kromlechu Stonehenge

Megalityczny kromlach Stonehenge

Model domu z wczesnej epoki brązu z południowej Anglii (rekonstrukcja) 

Artefakty kultury pucharów dzwonowatych z Anglii

Model łodzi z epoki brązu z Ferriby

Zabytki kultury Wessex z kurhanu Bush Barrow

Kurhan Bush Barrow

Bursztynowy pucharek z Hove

Złota lunula z wczesnej epoki brązu z Kornwalii

Złota lunula z epoki brązu z Irlandii

Osadnictwo epoki brązu na terenie Irlandii, rekonstrukcja

Stanowiska z wczesnej epoki brązu na obszarze Irlandii, mapa

Złote tyarczki z wczesnej epoki brązu w Irlandii

Zasięg kultury El Argar. mapa

Półwysep Iberyjski pod koniec wczesnej epoki brązu, mapa

Ceramika kultury El Argar

Broń brązowa kultury El Argar

Pochówki kultury El Argar

Pozostałości osad kultury El Argar

Rekonstrukcja osiedla kultury El Argar

Wyroby złote kultury El Argar

Wnętrze domu kultury El Argar

Wnętrze domu kultury El Argar, rekonstrukcja

Stanoiwsko archeologiczne Las Cotogas

Zabytki kultury Cotogas I

Główne szlaki wymiany w epoce brązu

Wczesnobrązowe szlaki bursztynowe

Malachit, ruda miedzi

Bursztyn

Kasyteryt, ruda cyny

Nszyjnik bursztynowy z kultury Wessex

Szpile typu Schleifennadeln 

Główne złoża cyny eksploatowane w epoce brązu w Starym Świecie, mapa

Złoża miedzi eksploatowane w Europie w epoce brązu, mapa

Siekierki brązowe wykorzystywane jako sztabki surowca we wczesnej epoce brązu

Stroje europejskie z epoki brązu, rekonstrukcja

Technologie metalurgiczne epoki brązu, rekonstrukcja

Praca w kopalni rudy miedzi w epoce brązu, rekonstrukcja

Napad na kupców na szlaku w epoce brązu, rekonstrukcja

Ubiory z wczesnej epoki brązu, rekonstrukcja

Ośrodek metalurgicznt\y z epoki brązu, rekonstrukcja

Wykonywanie rytów naskalnych w epoce brązu, rekonstrukcje