Pod koniec okresu neolitu i na progu epoki brązu na obszarze Starego Świata doszło do bardzo istotnych przemian kulturowych. Objęły one zwłaszcza obszary Europy, Zachodniej Azji, Afryki Północnej i stepu eurazjatyckiego. Wiązały się one z fluktuacjami klimatycznymi i zmianami populacyjnymi. Upowszechnienie gospodarki rolnej i pasterstwa, rozwój metalurgii, wzrost zróżnicowania społecznego i pojawienie się nowych stylów życia napędzały przemiany na omawianych obszarach. W Europie i Azji powstały zupełnie nowe systemy społeczno-gospodarcze. Liczne lokalne społeczności zwiększały swoje rozmiary i stawały się coraz bardziej złożone. Inne przechodziły gwałtowne kryzysy i stawały przed koniecznością zmiany trybu życia lub dezintegracji.
W IV tys. przed Chr. społeczeństwa ludzkie zamieszkujące Europę i step eurazjatycki weszły w okres istotnych przekształceń. Były one w dużej mierze wymuszone zmianami klimatycznymi. Wiązały się one z końcem okresu atlantyckiego (ok. 5500-3000 lat przed Chr.), czyli optimum klimatycznego holocenu i nastaniem nowych, ostrzejszych warunków okresu subborrealnego (ok. 3000-500 lat przed Chr.). Ich skutkiem było osuszenie klimatu i stepowienie obszarów południowej i wschodniej Europy. Kryzys klimatyczny środkowego holocenu dotknął wówczas bardzo szerokie obszary globu. Na skutek zmian położenia osi Ziemi nasłonecznienie półkuli północnej znacznie spadło. Ochłodził się północny Ocean Atlantycki, co wpłynęło na zmiany klimatu na lądach półkuli północnej, tak samo jak przesunięcie na południe Międzyzwrotnikowej Strefy Zbieżności. W Azji zwiększył się zasięg pustyń a na klimat wywierał coraz większy wpływ Wyż Syberyjski. Seria minimów aktywności słonecznej jeszcze bardziej pogłębiała te zmiany. Zimy stały się surowsze, a warunki klimatyczne ostrzejsze. W Alpach rozwijały się intensywnie i schodziły w doliny górskie lodowce, które umożliwiły m. in. doskonałe zachowanie ciała tzw. Człowieka z Lodowca (ok. 3200 przed Chr.), odnalezionego na pograniczu Włoch i Szwajcarii. Zmiany środowiskowe szły w parze z przekształceniami gospodarki i trybu życia. Późnoneolityczne społeczności w coraz większym stopniu wykorzystywały siłę pociągową zwierząt i pochodzące od nich produkty uboczne (wełnę, mleko). Coraz częściej używano radeł i pojazdów kołowych ciągniętych przez zwierzęta. Nowe technologie i zwielokrotnienie używanej przez człowieka energii przyczyniały się do zmian struktury społecznej i przemieszczeń populacji. Coraz wyraźniejsza była stratyfikacja społeczna i rola jednostek w poszczególnych społecznościach. Rozwijała się indywidualna własność ziemi, w przeciwieństwie do kolektywnych upraw, charakterystycznych dla starszych stadiów neolitu. Zmiany środowiskowe odbiły się mocno na wysoko rozwiniętych kulturach eneolitycznych egzystujących nad Morzem Czarnym i na Półwyspie Bałkańskim (Gumelnita-Karanovo VI, Cucuteni-Tripolje, Warna). Były one już bardzo zaawansowane i znajdowały się na progu przemian, które mogły doprowadzić je do powstania organizmów typu państwowego i cywilizacji zurbanizowanych i to wcześniej niż w kulturach z obszaru Żyznego Półksiężyca na Bliskim Wschodzie. Załamanie klimatu i następujące w jego rezultacie migracje społeczności zamieszkujących step pontyjski przekreśliły szanse rozwoju w tym właśnie kierunku. Forpoczty najeźdźców ze stepu zaczęły docierać do doliny Dunaju, Kotliny Karpackiej i na Bałkany już w drugiej połowie V tysiąclecia przed Chr. Proces upadku i przekształcania rozwiniętych protocywilizacji eneolitycznych południowo-wschodniej Europy był złożony i obejmował wiele splecionych ze sobą zjawisk i czynników. Upadek protomiejskich ośrodków osadnictwa szedł w parze ze zmianą trybu życia ludności, która przechodziła od osiadłego rolnictwa do bardziej mobilnego pasterstwa. Wschodnia i południowa Europa ulegała coraz większemu osuszeniu i stepowieniu. Dawne duże osiedla zostały opuszczone, wiele z nich zniszczono i spalono w sposób gwałtowny. Zanikło wykonywanie malowanej ceramiki i figurek antropomorficznych. Proces ten rozpoczął się około 3800 lat przed Chr. Około 3200-3100 lat przed Chr. nie było już w południowo-wschodniej Europie dużych osiedli z rozwinięta kulturą materialną. W okresie 4600-3700 lat przed Chr. wielkie osiedla południowo-wschodniej Europy weszły w okres upadku. Jako pierwsze zostały opuszczone osiedla na obszarze Wielkiej Niziny Węgierskiej istniejące od ok. 500 lat. Występująca później na tym obszarze kultura polgarska charakteryzowała się rozproszonym wzorem osadnictwa. Rozwój dużych osiedli typu tellów został przerwany także na obszarze Tesalii i Macedonii. Około 4000 lat przed Chr. istnienie wysoko rozwiniętych protocywilizacji na Bałkanach zostało gwałtownie przerwane. Tylko niektóre duże osiedla na terenie Bułgarii przetrwały do ok. 3700 lat przed Chr. Upadek zaczął się nad dolnym Dunajem i rejonie Dobrudży, Muntenii i północno-wschodniej Bułgarii. Przyczyną upadku był splot czynników zewnętrznych: ekspansja kultur koczowników ze stepu pontyjskiego (tzw. kultur kurhanowych) na zachód, zmian klimatycznych i innych. Przemiany objęły nie tylko Półwysep Bałkański, ale także zachodnią Anatolię.
Ważnym czynnikiem przemian zachodzących w Starym Świecie u schyłku neolitu była rosnąca mobilność i aktywność społeczności stepowych. Już ok. 3800-3600 lat przed Chr. na obszarze Mołdawii i zachodniej Ukrainy zaczęły się upowszechniać włóki, a potem także pojazdy kołowe. W ich upowszechnieniu wielką rolę odegrała kultura majkopska, rozwijająca się na Przedkaukaziu. Rozwijała się ona pod silnymi wpływami mezopotamskiej zurbanizowanej kultury Uruk. Najstarsze pojazdy kołowe kultury majkopskiej, odkryte w pochówkach pod kurhanami, pochodzą z okresu 3500-3200 przed Chr. Pojazdy kołowe zostały wynalezione prawdopodobnie równolegle w środkowej Europie (czego świadectwem są najstarsze przedstawienia wozów na tzw. Wazie z Bronocic z południowej części woj. świętokrzyskiego, pochodzące sprzed ok. 3400 lat przed Chr.), na Bliskim Wschodzie i w środowisku stepowym kultury trypolskiej nad Morzem Czarnym. Niewykluczone także, że za pośrednictwem kultury Majkop nowy wynalazek przeniknął ze stepu aż do Mezopotamii. W kulturze majkopskiej powszechnym zwyczaje, były pochówki zmarłych pod kurhanami. Kurhany mogły mieć nawet 100 metrów średnicy i kilkanaście metrów wysokości. Posiadały drewniane komory grobowe. Bardzo częste są bogato wyposażone groby książąt lub wodzów. W grobie wodza z Majkopu odkryto zespół kulistych naczyń, kamienny puchar pokryty złota blachą, kotły z brązu arsenowego, liczne złote i srebrne pucharki (niektóre zdobione reliefem), brązowe siekiery, ciosła, dłuta, łyżki, złote i srebrne figurki wołów i osłów. Symbole władzy zdeponowane w tym grobie nawiązują do cywilizacji mezopotamskiej. I znane są z ikonografii kultury Uruk ze stanowisk anatolijskich, takich jak Arslantepe czy Hacinebi. W grobie z Majkopu znaleziono także przedmioty z turkusu pochodzącego znad rzeki Amu-Darii, z karneolu z subkontynentu indyjskiego i z lapis lazuli z Afganistanu. Świadczy to o szerokich kontaktach handlowych przedstawicieli kultury majkopskiej. Kultura majkopska (datowana na ok. 3700-3000 lat przed Chr.) pozostawała w bliskich kontaktach z mezopotamską kulturą Uruk, która przeżywała okres ekspansji. Faktorie i kolonie kultury Uruk w północnej Mezopotamii i wschodniej Anatolii utrzymywały zapewne kontakty z obszarami Przedkaukazia. Wskazują na to także znajdowane w grobach majkopskich pieczęcie cylindryczne. Kupców z cywilizowanych krajów południa interesowały głównie kaukaskie złoża rud metali. Szlaki łączące kulturę majkopską z położonymi na Bliskim Wschodzie cywilizacjami wiodły poprzez kaukaskie przełęcze i wzdłuż brzegów Morza Czarnego. Kontakty utrzymywano także z zamieszkującymi step pontyjski koczownikami, którym oferowano metale w zamian z wełnę, konie i rośliny halucynogenne. Na czele społeczności majkopskich stali wodzowie, wojownicy dysponujący ogromnym bogactwem i oznakami wysokiego statusu. Podstawą utrzymania było rolnictwo i pasterstwo.
Kolejnym istotnym przełomem stało się udomowienie konia na obszarze stepu eurazjatyckiego. Był to długi, wielofazowy proces, odbywający się w wielu miejscach. Jeszcze w okresie plejstocenu ssaki z rodziny koniowatych były zdobyczą łowiecką człowieka paleolitu. W holocenie populacje koniowatych żyły na obszarze środkowej i wschodniej Europy, Półwyspu Iberyjskiego i stepu eurazjatyckiego. Dla społeczności mezolitycznych holocenu żyjących na tych obszarach dzikie konie były nadal obiektem polowań. Miejscem ważnym dla późniejszego udomowienia koni miał się stać północnokazachski step i lasostep. W okresie mezolitu i neolitu miejscowe ludy polowały tu na duże ssaki: żubry, tury, suhaki i dzikie konie. Neolityczne społeczności tego rejonu nadal bazowały na łowiectwie i zbieractwie, nie praktykując uprawy roli. Wytwarzały ceramikę i narzędzia mikrolityczne. Zamieszkiwali małe osiedla tymczasowe i byli mocno mobilni. Ich północni sąsiedzi ze stepu rosyjskiego znali już uprawę roli. Około 3500 lat przed Chr., wraz z początkiem okresu neolitycznego, rozwinęły się na obszarze północnego Kazachstanu kultury Botai i Tersek. Ich twórcy zamieszkiwali duże osiedla złożone z solidnych domów i używali zaawansowanych narzędzi kamiennych oraz większej ilości naczyń ceramicznych. Ważną częścią ich gospodarki było wykorzystywanie koniowatych. Konie były dla ludzi tych kultur najważniejszymi zwierzętami, no co wskazują znajdowane na stanowiskach zwierzęce szczątki kostne. W sytuacji marginalnego znaczenia pokarmu roślinnego mięso końskie stało się głównym źródłem białka. Społeczności wykorzystujące konie zamieszkiwały obszary stepu pomiędzy południowym Uralem a Ałtajem. Najprawdopodobniej z kulturą Botai wiążą się początki udomowienia koni. Wskazują na to znaleziska licznych kości końskich, w tym szczęk ze śladami używania wędzideł i nagromadzenia końskich odchodów w osadach. Ludność kultury Botai gromadziła konie w osadach i obrabiała ich skóry z pomocą narzędzi krzemiennych i kościanych. Konie były trzymane w specjalnie do tego celu przeznaczonych zagrodach. Spożywano nawet kobyle mleko. Choć dowody na udomowienie koni w kulturze Botai były kwestionowane przez niektórych specjalistów, jasne jest, że jej przedstawiciele wyspecjalizowali się w kierowaniu stadami koni i praktykowali pewną formę oswojenia tego zwierzęcia. Przeszli drogę od polowania na konie, przez oswajanie i tworzenie stad, aż do wykorzystywania koni udomowionych. Badania genetyczne wykazały, że przodkowie udomowionego konia (Equus caballus) pochodzili z obszaru stepu pontyjsko-kaspijskiego w dorzeczu Wołgi i Donu. Zarówno tarpany (Equus ferus ferus), jak i konie Przewalskiego (Equus ferus przewalskii) pochodzą od odmiennych populacji, niezwiązanych z przodkami udomowionego konia współczesnego. Udomowienie konia okazało się wielkim przełomem w dziejach pradziejowych społeczności ludzkich. Aż do czasów wynalezienia pojazdów parowych koń był najszybszym lądowym środkiem transportu znanym człowiekowi. Udomowione konie znacznie zwiększyły mobilność dysponujących nimi populacji i zwielokrotniły ich możliwości militarne. Konie, używane najpierw do ciągnięcia wozów bojowych, a potem także do jazdy wierzchem, zrewolucjonizowały sztukę wojenną pradziejowej i starożytnej Eurazji. Nastąpiło to jednak dopiero ok. 2200-2000 lat przed Chr., kiedy to upowszechniły się rydwany bojowe z prawdziwego zdarzenia, głównie za sprawą należącej już do epoki brązu kultury Sintaszta. Ekspansja ludów stepowych z okresu eneolitu była dużo mniej związana z jazdą konną, aniżeli sądzono dotychczas.
Bardzo istotne zmiany zachodziły w IV-III tys. przed Chr. Na obszarach stepu nadczarnomorskiego i nadkaspijskiego. Populacje dotychczas rolnicze i osiadłe w dolinach rzek przeszły do koczowniczego trybu życia. Pojawiły się kultury archeologiczne, których głównymi pozostałościami są odkrywane dziś cmentarzyska. Zwiększała się gospodarcza rola pasterstwa i udomowionego konia. Około 4500 lat przed Chr. Na obszarze dorzecza Dniepru pojawiła się kultura Sredni Stog, egzystująca do ok. 3500 lat przed Chr. Ludność tej kultury opierała swoją gospodarkę na hodowli bydła, świń, koni i kóz. Zajmowała się też kopieniaczą uprawą zbóż. Używała wyrobów miedzianych importowanych z karpacko-bałkańskich ośrodków metalurgicznych. Ludzie kultury Sredni Stog utrzymywali kontakty ze środowiskiem kultury trypolskiej, od których nauczyli się technik rolniczych. Uprawiali obszary w dolinach rzek, a na stepie wypasali zwierzęta. Pozostawili po sobie spore cmentarzyska, m. in. w Michajliwce i w Mariupolu. Swoich zmarłych chowali w prostych ziemnych grobach, składając ich do jam grobowych w pozycji na wznak, posypanych ochrą, wraz z krzemiennymi narzędziami i ozdobami z kości i miedzi. Wśród darów grobowych zdarzały się maczugi i prawdopodobne części uprzęży końskiej. Oprócz grobów pojedynczych istniały pochówki zbiorowe. Na bazie kultury Sredniego Stogu i sąsiedniej kultury chwałyńskiej (egzystującej w dolinie środkowej Wołgi) powstała kultura grobów jamowych, rozwijająca się okresie 3200-2500 przed Chr. Objęła ona swoim zasięgiem obszary od dolnego Dunaju i Karpat po Ural i sięgnęła Morza Czarnego i Morza Kaspijskiego. Jej obszar wyjściowy leżał na stepach między Wołgą i Donem. Charakterystyczną cechą tej kultury były pochówki zmarłych w jamach pod kurhanami, zwykle zwieńczonymi kamiennymi stelami. Pod tymi kurhanami chowano zmarłych wraz z bronią, ozdobami i ceramiką, posypanych ochrą. Wraz z nimi trafiały do grobów dekorowane naczynia gliniane, brązowe sztylety i toporki, brązowe szpile. Zmarłym składano niekiedy ofiary ze zwierząt hodowlanych. Dla kultury materialnej charakterystyczne były także srebrne i miedziane pierścienie do wiązania włosów, kościane szpile, wisiorki ze zwierzęcych zębów, trójkątne krzemienne groty strzał i dwuczęściowe formy odlewnicze. W gospodarce tej kultury zaznaczyła się zdecydowana przewaga mobilnego pasterstwa nad rolnictwem. Hodowano konie, bydło, owce, kozy i trzodę chlewną. Dietę uzupełniało zbieractwo roślin, łowiectwo i rybołówstwo. Konie wykorzystywano zarówno jako zwierzęta rzeźne oraz wierzchowce. Ludność kultury grobów jamowych używała dwu- i czterokołowych wozów o pełnych kołach do poruszania się po stepie. W niektórych grobach archeolodzy odkryli dobrze zachowane pojazdy tego typu. Wozy takie były ciągnięte przez woły. W dorzeczu Wołgi i rzeki Ural oraz nad Dnieprem rozwinęły się lokalne centra metalurgiczne związane z kulturą grobów jamowych. Używano także brązów arsenowych pochodzenia kaukaskiego. Dzięki wozom przedstawiciele kultury grobów jamowych mogli się przenosić na duże odległości wraz z dobytkiem i przemierzać obszary stepu. W ten sposób rozwinęła się kultura mobilnych pasterzy, przenoszących się z miejsca na miejsce. Omawiana kultura znana jest głównie z cmentarzysk i krótkotrwałych obozowisk. Jej rozwinięte stadium zalicza się już do wczesnej epoki brązu, choć niektórzy specjaliści zaliczają ją jeszcze do eneolitu. Kultura grobów jamowych była objęta zasięgiem cyrkumpontyjskiej prowincji metalurgicznej. Kaukaskie wyroby metalowe dostawały się tu za pośrednictwem kultury majkopskiej. Za jej pośrednictwem docierały też na step pontyjski wpływy mezopotamskie, widoczne w sztuce, ornamentyce, ideologii i symbolice. Rzemieślnicy kultury grobów jamowych kopiowali wzorce przedmiotów metalowych pochodzących z kultury majkopskiej. Analiza antropologiczna szczątków ludzkich pochodzących z grobów kultury grobów jamowych wskazuje, że jej ludność wywodziła się z niewielkiej populacji założycielskiej i żyła w ścisłych klanowych strukturach. Ludzie kultury grobów jamowych byli w pełnym znaczeniu tego słowa mobilnymi, nomadycznymi pasterzami trzód. W późnej fazie istnienia tego ugrupowania nastąpił wzrost demograficzny i jej ekspansja poza wyjściowy obszar. Ludność omawianej kultury wykorzystywała na duża skalę pojazdy kołowe i prawdopodobnie przemieszczała się także konno, choć jeszcze nie walczyła z grzbietu konia. Konie wykorzystywano przy wypasaniu stad i składano także w ofierze zmarłym członkom społeczności. Ważnym składnikiem diety ludności kultury grobów jamowych było mleko.
Najprawdopodobniej właśnie z neolitycznymi i wczesnobrązowymi kulturami stepu pontyjsko-kaspijskiego należy identyfikować pierwotną ludność używającą języka praindoeuropejskiego. Pochodzenie ludów i języków indoeuropejskich jest od XVIII wieku obiektem badań i zaciekłych sporów naukowych. Już w 1786 roku angielski sędzia w Kalkucie, sir William Jones dostrzegł podobieństwo sanskrytu do łaciny, greki i do innych języków używanych w Europie, a także do języka perskiego. Jones wysunął hipotezę, że języki te mogą się wywodzić ze wspólnego źródła. Podobieństwa podstawowego słownictwa i gramatyki zwróciły także uwagę innych uczonych. W. Jones nie był jednak pierwszym badaczem, który wysuwał podobne przypuszczenia. W XVII wieku holenderski uczony Marcus Zuerius van Boxhorn i jezuita Gaston-Laurent Coeurdoux pracujący jako misjonarz w Indiach pisali o pokrewieństwach języków Europy, Iranu i Indii. Na początku XIX wieku związki języków germańskich, łaciny, greki i sanskrytu stały się ważnym przedmiotem badań niemieckich i skandynawskich językoznawców. W 1813 roku angielski uczony Thomas Young ukuł termin „indoeuropejski”, który obejmował wszystkie spokrewnione ze sobą języki Europy, Iranu i Indii. Kiedy stało się jasne, że pochodzą one ze wspólnego źródła, uczeni zaczęli dociekać, gdzie i kiedy pojawiły się po raz pierwszy. W połowie XIX wieku niemiecki językoznawca August Schleicher zaczął rekonstruować hipotetyczny język praindoeuropejski. Rozwój archeologii zachodzący na przełomie XIX i XX wieku dostarczał lingwistom nowych materiałów porównawczych i cennych danych. Dzięki badaniom archeologicznym odkryto zapisy w nieznanych wcześniej językach indoeuropejskich: tocharskim, hetyckim, luwijskim. Archeologia wskazywała także, że początki języków indoeuropejskich tkwią najpewniej w odległych pradziejach. Badacze wysuwali wiele hipotez dotyczących genezy, chronologii i postulowanej praojczyzny języków indoeuropejskich. Uczeni niemieccy w XIX wieku widzieli ją w południowej Rosji, Azji Środkowej lub w północnej Europie. Kwestią tą interesowali się w pierwszej połowie XX wieku tacy specjaliści jak G. Kossina, czy V. G. Childe. W 1987 roku brytyjski archeolog C. Renfrew wysunął hipotezę o pochodzeniu pierwotnych Indoeuropejczyków z Anatolii i ich ekspansji w czasach rozszerzania zasięgu neolitycznej gospodarki rolniczej w Europie i w Azji. Zyskała ona wielu zwolenników, ale była też mocno krytykowana. Obecnie badania naukowe dotyczące tej kwestii wykorzystują dane archeologii, językoznawstwa, informacje pochodzące ze źródeł historycznych oraz wyniki analiz paleogenetycznych. Współczesne wyniki badań w tych dziedzinach wskazują, że zasadne jest poszukiwanie praojczyzny języków i ludów indoeuropejskich na obszarach leżących na północ od Morza Czarnego i Kaspijskiego u końca neolitu i w eneolicie. Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa to właśnie na tych obszarach pojawiły się populacje używające języka praindoeuropejskiego. Pierwotnych Indoeuropejczyków należy zatem szukać wśród przedstawicieli kultur Sredniego Stogu, chwałyńskiej i kultury grobów jamowych, które u schyłku neolitu rozwijały się na stepach pontyjskich i nadkaspijskich. Mobilni pasterze kultury grobów jamowych byli zapewne populacją używająca języka praindoeuropejskiego. Badania lingwistyczne wskazują, że użytkownicy języka praindoeuropejskiego byli mobilną, pasterską populacją, używającą pojazdów kołowych i znającą udomowionego konia. Wyniki analiz językoznawczych wskazują na brak wyraźnego słownictwa rolniczego w języku praindoeuropejskim. Kolebka tego języka musiała zatem leżeć w regionie zachodniopontyjskim, na stepach na północ od Morza Czarnego. Ludność kultury grobów jamowych, jako pierwsza na stepie pontyjskim nomadyczna ludność pasterska dość dobrze pasuje do charakterystyki użytkowników języka praindoeuropejskiego. Charakteryzował ją specyficzny model gospodarki oparty o wykorzystywanie zasobów stepu oraz oryginalny zespół wierzeń i rytuałów wyrażający się w podkurhanowych pochówkach. Wykorzystywanie koni i pojazdów kołowych oraz zaawansowanej broni kamiennej i metalowej dawało społecznościom stepowym wielką przewagę militarną nad sąsiadami. Nowy model ekonomiczny i zmiany klimatyczne skłaniały koczowników stepowych do migracji poza ich pierwotną ojczyznę.
Migracje populacji stepowych na zachód rozpoczęły się jeszcze w czasach kultury Sredni Stog. Grupy ludności z kręgu kultur stepowych zaczęły przenikać nad Dunaj i na Bałkany. Przemieszczały się one poprzez obszary zajęte przez społeczności późnej kultury trypolskiej. Kultura ta przestała istnieć, tak samo jak wielkie regiony osadnicze nad Dnieprem i Bohem. Zniknęły wielkie osady trypolskie i wyrafinowana kultura materialna. Około 2800-2600 lat przed Chr. trypolska protocywilizacji definitywnie stała się przeszłością. Stepowi nomadzi przenikali na tereny upadającej kultury trypolskiej, mieszając się z miejscową ludnością. Nad środkowym Dnieprem pojawiła się kultura o mieszanych cechach. Około 3300-3200 lat przed Chr. nad środkowym Dniestrem powstała kultura usatowska. Wyrosła ona na bazie kontaktów koczowników ze stepu z rolniczą ludnością trypolską, już po upadku gigantycznych osiedli trypolskich. Charakterystyczne są dla tej kultury groby wodzów i wojowników wyposażonych na ostatnią drogę w brązowe sztylety. Nastąpiła symbioza wojowniczych nomadów z osiadłymi rolnikami, którzy prawdopodobnie stali się klientami wojowników ze stepu pontyjskiego. Import przedmiotów ze strefy stepowej wskazuje na pokojowe relacje obydwu kultur. Miejscowi przyswajali sobie także obrządek grzebalny przybyszów. W ten sposób wodzowskie, wojownicze społeczności kultury usatowskiej obejmowały kontrolę nad nowymi terytoriami. Ludność tej kultury zajmowała się nie tylko pasterstwem, ale też dalekosiężnym handlem, prowadzonym także droga morską. Powiązania handlowe sięgały terenów dzisiejszej Bułgarii, Anatolii i obszaru egejskiego. Dalsze szlaki wędrówek koczowników prowadziły znad Dniestru do dolin Prutu i nad dolny Dunaj. O pierwszych niewielkich grupach migrujących koczowników świadczą małe cmentarzyska z terenu dzisiejszej Rumunii i Bułgarii, na których groby są wyposażone w miedzianą i krzemienną broń oraz kamienne buławy, a także oznaczone na powierzchni kamiennymi stelami z wyobrażeniami ludzi. Stepowcy docierali na obszar zajęty przez kulturę Gumelnita-Karanowo VI, na Wielką Nizinę Węgierską i do Transylwanii. Być może to właśnie zniszczyli i spalili niektóre wielkie osady kultury Gumelnita-Karanowo VI, na obszarze których archeolodzy odkryli ślady zniszczeń i pożarów. Na skutek migracji koczowników pojawiła się na terenie Dobrudży kultura Cernavoda I, charakteryzująca się typowo stepową kulturą materialną. Migracje koczowników ze stepu pontyjskiego odegrały istotną rolę w procesie upadku protocywilizacji w południowo-wschodniej Europie. Około 3100 lat przed Chr. grupy koczownicze kultury grobów jamowych zaczęły przemieszczać się na zachód, w kierunku doliny dolnego Dunaju. Początkowe ruchy przerodziły się w migrację na większą skalę, trwającą aż do ok. 2800 lat przed Chr. Migranci dotarli także na obszar wschodnich Węgier. Cmentarzyska typowe dla tej kultury powstały także na obszarze dotychczas zajmowanym przez kulturę Warna, w okolicach Ezero w Bułgarii, nad dolnym Dunajem i w Oltenii. Wszędzie tam pojawiały się pochówki pod kurhanami. Stepowcy dotarli do przełomu Dunaju w okolicy Żelaznych Wrót i do północnej Serbii, a nawet do Macedonii i w okolice brzegów Morza Egejskiego. Do migracji mogły skłaniać koczowników różne czynniki: niekorzystne zmiany klimatyczne, brak pastwisk, poszukiwanie zdobyczy w postaci bydła należącego do społeczności osiadłych, działania militarne. Przybysze atakowali niekiedy miejscowe ufortyfikowane osady. Migracja grup stepowych koczowników w kierunku Dunaju i Bałkanów w końcu neolitu była zapewne jedną z pierwszych faz rozprzestrzeniania języków indoeuropejskich na obszarze Europy. Nowi przybysze stanowili izolowane grupy, które pozostawiły po sobie głównie cmentarzyska. Jednak ich mobilność i przewaga militarna pozwoliły na szybkie rozprzestrzenienie się ich języka i kultury.
Około 3100/3000 lat przed Chr. pojawiła się kultura, która miała objąć swoim zasięgiem ogromne obszar Europy, od Wołgi po Ren, od Alp i Karpat po Skandynawię. Była to kultura ceramiki sznurowej (w skrócie KCSZ), która istniała do ok. 2300 lat przed Chr. Nazwa tej kultury wywodzi się od charakterystycznych dla niej naczyń ceramicznych, zdobionych odciskami sznura. Zalicza się do niej także mniejsze jednostki: kulturę grobów pojedynczych, kulturę fatjanowska i bałanowską, kulturę toporów bojowych. Znana jest ona przede wszystkim z pojedynczych pochówków jej przedstawicieli. Mężczyzn grzebano na prawym, a kobiety na lewym boku, w pozycji skurczonej w jamie grobowej. Jamy grobowe posiadały niekiedy obstawę drewnianą lub kamienną. Pochówkom szkieletowym mężczyzn towarzyszyły dary grobowe w postaci naczyń zdobionych odciskiem sznura, sztylety krzemienne lub miedziane i kamienne topory bojowe. Nad grobami usypywano kurhany, często otaczane rowami lub palisadami. Na całym obszarze występowania tej kultury pochówki i ich wyposażenie są niezwykle jednorodne. Nieliczne osady tej kultury znane są z obszaru nadbałtyckiego, Holandii i Karpat, osiedli nadjeziornych Szwajcarii i znad doliny Łaby. Ugrupowanie to zajęło przede wszystkim północną część strefy lasów mieszanych klimatu umiarkowanego. Około 2900-2800 lat przed Chr. ceramika i pochówki kultury ceramiki sznurowej pojawiły się u podnóża Karpat, na brzegach Morza Bałtyckiego i w Holandii. W środkowej Europie przedstawiciele nowego ugrupowania wkroczyli na tereny zajmowane przez ludność kultury amfor kulistych i kultury badeńskiej. Zasięg kultury ceramiki sznurowej w jej wczesnej fazie i w czasach tzw. horyzontu paneuropejskiego objął obszary od Wołgi po Ren. Z tej fazy nie są znane prawie żadne osady, co wskazuje na mobilność ludności w tych czasach. Najstarsze pochówki należą niemal wyłącznie do mężczyzn. W III tys. przed Chr. kultura ta uległa znacznemu zróżnicowaniu regionalnemu, przy utrzymaniu tych samych zwyczajów pogrzebowych. Na skutek kontaktów z autochtoniczną ludnością innych kultur powstawały nowe lokalne grupy omawianego kompleksu kulturowego. Jedną z nich była znana z Wyżyny Sandomierskiej kultura złocka, powstała na bazie kultur ceramiki sznurowej, amfor kulistych pucharów lejkowatych i badeńskiej. Wraz z rozpowszechnieniem się kultury ceramiki sznurowej w Europie nastąpiło przejście od osiadłego, rolniczego trybu życia do mobilnego, nomadycznego pasterstwa. Kiedy zaczęły powstawać lokalne grupy, nastąpiło kolejne przejście, tym razem do bardziej osiadłej hodowli. Na obszarze Jutlandii przybycie ludności kultury ceramiki sznurowej wiązało się z trzebieżą lasów i powstawaniem otwartych, podobnych do stepu środowisk, na których wypasano zwierzęta. W innych regionach zajętych przez KCSZ wpływ gospodarki rolnej i hodowlanej na środowisko był zróżnicowany. Badania izotopowe kolagenu ze szczątek kostnych ludności KCSZ potwierdzają ogólna tendencję do czerpania dużej ilości białka z mięsa i mleka. Populacje tej kultury spożywały mięso w większym stopniu, niż ich poprzednicy, na co wskazują także badania archeozoologiczne. Na obszarze Jutlandii jako źródło protein wykorzystywano też pokarmy pochodzenia morskiego. Z biegiem czasu następowała adaptacja rolnictwa, łączonego z pasterstwem. Pochodzenie kultury ceramiki sznurowej jest obiektem zaciętych dyskusji archeologów. Najnowsze badania archeogenetyczne wniosły do wyjaśnienia tej kwestii sporo użytecznych informacji. Pierwsze studia wskazywały na pewien udział genetyczny populacji kultury grobów jamowych w kształtowaniu się grup kultury ceramiki sznurowej. Badania szczątków niektórych osobników kultury ceramiki sznurowej z obszaru dzisiejszej Łotwy, Polski i środkowych Niemiec wskazują na ich pochodzenie od stepowych nomadów kultury grobów jamowych. Inni osobnicy więcej mieli wspólnego z osiadłą populacją neolitycznych rolników europejskich, lub z ludnością kultury pucharów dzwonowatych. Pochodzenie populacji kultury ceramiki sznurowej jest zatem niezwykle złożone. Przynajmniej część populacji kultury ceramiki sznurowej posiadała przodków na stepie, choć nie pochodziła bezpośrednio od ludzi kultury grobów jamowych, a raczej od grup pośrednio z nią związanych. Ekspansja i rozwój obydwu kultur zachodziła równolegle i istniały związki pomiędzy nimi, choć ich natura niej jest dla nas jasna. Rozwój KCSZ był zatem wynikiem wzajemnego oddziaływania populacji miejscowych (późnoneolitycznych rolników) i grup napływowych (migrantów ze stepu i lasotepu). Jej rozwój był efektem zarówno przemian wśród społeczności miejscowych, jak i ruchów ludności. W późnym neolicie Europy środkowej i wschodniej widoczna jest zarówna zmiana diety z opartej na zbożach do opartej na mięsie, jak i kryzys neolitycznych populacji rolniczych. W III i II tys. przed Chr. na stepie eurazjatyckim i we wschodniej oraz środkowej Europie zaczęła się upowszechniać dżuma, przenoszona przez zarazki Yersinia pestis. Jej obecność wśród populacji ludzkich w tym okresie wykazały badania genetyczne. Jej ślady wykryto też w genomach ze szczątków ludzi należących do kultury ceramiki sznurowej z Litwy i Estonii. Rozprzestrzenienie się dżumy mogło być przyczyną wymierania i migracji, zarówno populacji neolitycznych rolników, jak i stepowych pasterzy. Rozprzestrzenienie się kultury ceramiki sznurowej wiązało się także z upowszechnieniem się nowego systemu społecznego i systemu pokrewieństwa, nowych ideologii i systemów wierzeń. Było ono efektem zarówno dyfuzji kulturowej, jak i migracji. Zdobyły popularność nowe zwyczaje związane z pochówkami zmarłych, egzogamia i tzw. Männerbunde, czyli stowarzyszeniami młodych wojowników, przechodzących proces inicjacji. W tych przemianach dużą rolę odgrywali migranci ze stepu i lasostepu wschodnioeuropejskiego. Najprawdopodobniej wraz z rozprzestrzenieniem się KCSZ na szerszych obszarach Europy zaczęły się upowszechniać języki indoeuropejskie.
Kolejną formacją kulturową, która wywarła ogromny wpływ obszary Europy na przełomie neolitu/eneolitu i wczesnej epoki brązu była kultura pucharów dzwonowatych (w skrócie KPDZ). Rozwijała się ona w okresie 2900/2800-1900/1800 przed Chr. i objęła swoim zasięgiem obszary kontynentu europejskiego od Półwyspu Iberyjskiego po Wyspy Brytyjskie, Italię, Jutlandię i wschodnią Polskę. Zawitała nawet do północnej Afryki. W Europie Środkowej przedstawiciele tej kultury pojawili się około 2500-2400 lat przed Chr. Tak samo, jak w przypadku kultury ceramiki sznurowej, większość danych o kulturze pucharów dzwonowatych pochodzi z pochówków. Obszar zajęty przez to ugrupowanie nie miał charakteru ciągłego, lecz był typowo wyspowy. Najstarsze, datowane za pomocą metody radiowęglowej znaleziska kultury pucharów dzwonowatych pochodzą z Półwyspu Iberyjskiego, sprzed ok. 2800 lat przed Chr. Niewiele młodsze znaleziska pochodzą z północnych Włoch i południowej Francji. Zmarłych chowano w jamach grobowych, złożonych w pozycji skurczonej na boku. Wraz z nimi składano do grobów ceramiczne puchary o dzwonowatym kształcie, zdobione sznurowym ornamentem, miedziane sztylety, krzemienne noże, łuki i strzały (po których pozostały krzemienne lub metalowe groty), płytki łucznicze ochraniające nadgarstki, guziki, ozdoby bursztynowe, kościane i metalowe. Kultura pucharów dzwonowatych wywodziła się z Półwyspu Iberyjskiego. Jej korzenie leżały na obszarach wokół estuarium rzeki Tag, gdzie rozwijało się budownictwo megalityczne i ufortyfikowane osiedla. Mieszkańcy tego regionu byli twórcami bogatej kultury materialnej i tworzyli rozbudowane sieci wymiany. Charakterystyczne dzwonowate naczynia zostały wymyślone przez garncarzy z portugalskiego wybrzeża Oceanu Atlantyckiego. Pierwsze ekspansywne grupy kultury pucharów dzwonowatych skierowały się na północ, wzdłuż wybrzeża Atlantyckiego i do doliny Rodanu. Na kolejne obszary Europy przenikały niewielkie grupy przynoszące ze sobą puchary dzwonowate należące do tzw. grupy morskiej. Ich obecność była widoczna głównie w wyposażeniu grobów Później następował rozwój regionalnych grup tej kultury a związane z nią przedmioty zaczęły się pojawiać zarówno w osadach jak i na cmentarzyskach. Około połowy III tys. przed Chr. Grupy kultury pucharów dzwonowatych pojawiły się na obszarze Szwajcarii, nad dolnym Renem, górnym Dunajem, środkową Łabą. Nieco później zagościły w Bawarii i w południowej Skandynawii, a potem także w Brytanii, oraz nad Sekwaną i Marną. Na całym obszarze zajętym przez to ugrupowanie zachodziła komunikacja między grupami, wymiana informacji i okresowe spotkania międzygrupowe. Ludzie kultury pucharów dzwonowatych byli wojownikami wyposażonymi w łuki równikowe do wystrzeliwania strzał z masywnymi grotami i sztylety miedziane oraz brązowe. O częstym użyciu łuku świadczą płytki łucznicze wykonane z kamienia i innych materiałów. Kultura pucharów dzwonowatych jest przez wielu specjalistów postrzegana jako złożony system sieci wymiany, w ramach którego rozprzestrzeniały się określone elementy kultury materialnej i zwyczaje. Podstawy utrzymania ludności tej kultury różniły się w zależności od regionu. Duża mobilność ludności KPDZ ułatwiała upowszechnienie się hodowli i użycia koni w Europie. Ludzie kultury pucharów dzwonowatych byli wędrownymi, mobilnymi wojownikami, kupcami, rzemieślnikami i poszukiwaczami złóż rud metali. Mogli być też także przedstawicielami lokalnych elity, konkurujących o władzę i prestiż. Badania stanowisk archeologicznych omawianej kultury pochodzących z obszaru południowej Francji wskazują, że pojawienie się nowej kultury było związane z przybyciem ludności z zewnątrz i kolonizacją tego obszaru przez osadników i eksploratorów. Rozpowszechnienie się KPDZ wiązało się zarówno z przejmowaniem nowych form kultury materialnej i zwyczajów przez lokalne społeczności, jak i z ruchami populacji. Wchodzą tu w grę także dalekie wędrówki ludzi o wysokim statusie społecznym, docierających do dalekich zakątków Europy. Wędrowali oni w poszukiwaniu złóż metali i zakładali nowe kopalnie, takie jak powstała ok. 2500 lat przed Chr. kopalnia rudy miedzi na Wyspie Rossa, położonej u południowo-wschodnich wybrzeży Irlandii. Przedmioty wykonane z metali stały się głównymi wyznacznikami prestiżu i wysokiego statusu społecznego. Ludność KPDZ przyczyniła się w znacznym stopniu do upowszechnienia metalurgii miedzi i jej stopów (w tym brązu) w Europie. Szczególnie istotne było rozprzestrzenienie znajomości metalurgii wzdłuż atlantyckiego wybrzeża Europy. W Irlandii ludność kultury pucharów dzwonowatych zapoczątkowała eksploatację miejscowych rud miedzi oraz złota rodzimego na większą skalę. Rozpoczęła też eksploatację rud na obszarze archipelagu Balearów. Przedstawiciele KPDZ rozwinęli metalurgię miedzi i złota na obszarze Jutlandii i w krajach Beneluksu. Produkowali miedziane sztylety, groty strzał, a także ozdoby ze złota i srebra. Rozwinęli oryginalny styl wyrobów metalowych, który rozprzestrzenił się w Europie. Ludzie kultury pucharów dzwonowatych zamieszkiwali różnego rodzaju osady: jaskinie, obozowiska, osady otwarte i umocnione. Wykorzystywali używane już wcześniej budynki mieszkalne. W wielu wypadkach zakładali osady w pobliżu zbiorników i cieków wodnych oraz bagien. Byli bardzo ruchliwi i szybko przemieszczali się pomiędzy regionami. Chętnie osiedlali się w starych centrach osadnictwa, których początki sięgały jeszcze wczesnego neolitu. Zajmowali się także wytwarzaniem zaawansowanych narzędzi krzemiennych. Używane przez nich puchary służyły do picia napojów takich jak piwo, czy miód pitny. Broń używana była nie tylko do walki, ale także do polowania na dzikie zwierzęta. Rozprzestrzenienie kultury pucharów dzwonowatych wiązało się z otwarciem nowych sieci i szlaków kontaktów i dalekosiężnej wymiany, obejmujących całą Europę. Handel i wymiana były jedną z ważnych form aktywności ludzi KPDZ. Do najważniejszych szlaków wymiany i komunikacji należały te, które połączyły kraje leżące na atlantyckich wybrzeżach Europy. Tymi szlakami rozprzestrzeniały się wiedza i umiejętności metalurgiczne. To właśnie dzięki ludziom związanym z kulturą pucharów dzwonowatych do Irlandii i Brytanii dotarła ok. 2500 lat przed Chr. nieznana tu wcześniej metalurgia miedzi i jej stopów. Produkcja metalurgiczna i wydobycie rud rozwinęły się w III tys. przed Chr. także na obszarze Francji i Półwyspu Iberyjskiego. Około 2200 lat przed Chr. zostały odkryte ważne złoża cyny w Kornwalii, które miały zyskać ogromne znaczenie w epoce brązu. Powstanie nowych ośrodków wydobycia i obróbki metali nie byłoby możliwe bez migracji grup specjalistów w zakresie metalurgii. Dzięki aktywności KPDZ rozwinęły się nowe kultury, należące już do epoki brązu. Powstały nowe społeczne elity pradziejowej Europy, dysponujące bronią i technologiami metalurgicznymi. Kultywowały one specyficzne wierzenia i zwyczaje. Fenomen kultury pucharów dzwonowatych trwał około tysiąca lat i trwale przekształcił Europę, wprowadzając ją w epokę brązu. Wraz z nowymi kulturami upowszechniała się określona ideologia i system wierzeń, kładący nacisk na męstwo i fizyczną sprawność, wyczyny militarne i łowieckie oraz heroiczne podróże w dalekie strony. Tego typu ideologia stała się udziałem elit kontynentu u progu epoki brązu. Innymi istotnymi elementami nowej epoki stały się dalekosiężny handel oraz poszukiwanie i eksploatacja złóż metali. W cenie były metale takie jak miedź, brąz i złoto, z których wykonywano drogie, prestiżowe przedmioty. Prawdopodobnie migracje i kontakty kultury pucharów dzwonowatych z kręgiem kultury ceramiki sznurowej przyczyniły się do upowszechnienia języków indoeuropejskich w zachodniej Europie.
Oblicze kontynentu europejskiego zmieniało się w sposób diametralny, począwszy od końca IV tys. przed Chr. Wzrost populacji i zmiany klimatyczne wpływały na przyspieszenie tych zmian. Pojawiły się nowe elementy kultury materialnej związane z wierzeniami i statusem społecznym, takie jak irlandzkie złote lunule, czy rozpowszechnione w różnych miejscach Europy kamienne stele z przedstawieniami ludzi, wywodzące się z obszaru stepu pontyjskiego. Wielkie wpływ na żyjące wtedy społeczności miało upowszechnienie użycia metali. Zaczęły one w większym niż dotychczas stopniu używać przedmiotów wykonanych z miedzi i jej stopów, oraz ze złota. W wielu regionach kontynentu następowała intensyfikacja produkcji rolniczej i hierarchizacja sieci osad. Upowszechniało się użycie pojazdów kołowych i siły pociągowej zwierząt. Rodziło się zapotrzebowanie na wyroby metalowe i surowiec do ich wyrobu. Poszukiwanie złóż metali stało się ważnym czynnikiem zmian społecznych i gospodarczych oraz zawiązywania nowych, dalekosiężnych kontaktów. Zwiększyła się mobilność mieszkańców Europy, którzy przemieszczali się teraz na duże odległości. Przykładem może być pochówek tzw. łucznika z Amesbury, mężczyzny z kręgu kultury pucharów dzwonowatych, pochowanego w bogato wyposażonym grobie z okolic megalitycznej budowli Stonehenge w Wielkiej Brytanii. Pochodził on sprzed ok. 2500-2400 lat przed Chr. Pochowano go pod niewielkim kurhanem w komorze grobowej z drewnianą obstawą. Wraz z nim pogrzebano płytkę łuczniczą umocowana na jego ramieniu, kościaną szpilą, miedzianym sztyletem, miedzianymi, rogowymi i krzemiennymi narzędziami, krzemiennymi grotami strzał, ceramicznymi pucharami i złotymi kolczykami. Ten bardzo bogaty pochówek należał do mężczyzny liczącego sobie 35-50 lat i pochodzącego z okolic Alp, który spędził większą część swego życia w kontynentalnej Europie. Przybył on do południowej Brytanii w pewnym okresie swego życia i spoczął w okolicach megalitycznego sanktuarium. Główne fazy budowy megalitycznego monumentu Stonehenge przypadały właśnie na III tys. przed Chr. i czasy kultury pucharów dzwonowatych w Brytanii. Monument zaczął być wznoszony ok. 3100-2900 lat przed Chr. i wciągu dwu pierwszych faz swego istnienia miał formę okrągłego ziemnego nasypu otoczonego rowem. Około 2950 lat przed Chr. w pobliżu doliny rzeki Avon wzniesiono okrągły nasyp otoczony fosą i z jednym wejściem, przed którym stał blok kamienny. W środku założenia wykopano 56 jam. W jednej z nich znaleziono spalone szczątki ludzkie. Około 2550 lat przed Chr. rozpoczął się nowy etap rozbudowy monumentu. W centrum konstrukcji wykopano dwa koncentryczne kręgi jam. Z obszaru Walii sprowadzono 80 bloków dolerytu i ustawiono je w dwa półkola w środku założenia. Przy północno wschodnim wejściu ustawiono ogromny, pionowy głaz z piaskowca. W okresie 2900-2600 lat przed Chr. założenie pełniło funkcję miejsca pochówku spalonych szczątków ludzkich. W okresie 2400-1900 przed Chr. całe założenie zostało gruntownie przebudowane. To właśnie w tym okresie powstały największe konstrukcje kamienne, które stały się widocznym do dziś elementem budowli. Z 30 bloków piaskowca wzniesiono krąg kamiennych trylitów (dwóch pionowych kamieni z ustawionym na nich poziomym głazem) o średnicy 33 m. W środku tego kręgu wzniesiono pięć podobnych konstrukcji ustawionych w podkowę. To właśnie ludzie związani z kulturą pucharów dzwonowatych byli odpowiedzialni za przebudowę tego megalitycznego sanktuarium i nadanie mu charakteru monumentalnego założenia. W zachodniej, atlantyckiej Europie rozwinięta metalurgia zaczęła się upowszechniać dużo później, niż w południowo-wschodniej części kontynentu. Najważniejsze ośrodki metalurgii powstawały na Półwyspie Iberyjskim, w dorzeczu Tagu i w rejonie Almerii. Kolejne powstały około 3100 lat przed Chr. w pobliżu śródziemnomorskiego wybrzeża Francji. W innych częściach Europy zaawansowane wyroby metalowe pojawiły się dopiero w połowie III tys. przed Chr., wraz z kulturą pucharów dzwonowatych. W Hiszpanii rozwijały się zhierarchizowane społeczeństwa związane z ufortyfikowanymi osadami, takimi jak Los Millares i Zambujal i to z takiego środowiska wywodziła się kultura pucharów dzwonowatych. Osiedla te, rozwijające się począwszy od schyłku IV tys. przed Chr., były otoczone potężnymi kamiennymi fortyfikacjami. Zmarłych chowano tu w zbiorowych grobach megalitycznych o kształcie tolosów. Wraz ze zmarłymi do grobów trafiały wyroby z miedzi i z materiałów importowanych z Afryki Północnej: kości słoniowej, skorup jaj strusich, oraz z pochodzącego z Katalonii zielonego minerału zwanego waryscytem. Ludzie z Półwyspu Iberyjskiego zamieszkiwali wielkie osady, takie jak licząca 400 ha powierzchni Valencina de la Concepcíon. Było to ogromne osiedla stanowiące ważny ośrodek wytwórczości metalurgicznej, a także ośrodek dalekosiężnego handlu, o czym świadczą znalezione tu przedmioty importowane z daleka: kość słoniowa z Afryki i Syrii, bursztyn. W innych krajach śródziemnomorskich oznaka przemian kulturowych było pojawienie się antropomorficznych steli kamiennych oraz rytów naskalnych, znanych z takich miejsc jak Monte Bego w Alpach Nadmorskich. Wszędzie rozwijały się nowe sieci dalekosiężnej wymiany, którymi wędrowały towary takie jak złoto, bursztyn, kość słoniowa i miedź.
Globalny kryzys klimatyczny, który dotknął zwłaszcza półkulę północną, przyczynił się do rozpadu danych, neolitycznych kultur i struktur osadniczych na szerokich obszarach Europy. Na wschodzie kontynentu rozwinęły się nowe kultury: grobów jamowych i ceramiki sznurowej, związane z odmiennym od klasycznego neolitu modelem gospodarczym. Na skutek tych zmian na wielu obszarach kontynentu spadła gęstość zaludnienia. Kryzys demograficzny i osadniczy dopomógł ekspansji nowych formacji kulturowych i powstaniu nowych formacji kulturowych, związanych już z epoką brązu. Już pod koniec IV tys. przed Chr. rozwój protocywilizacji Europy południowo-wschodniej został definitywnie przerwany. Mega-stanowiska o charakterze protomiejskim upadły, a ta ścieżka rozwoju zamknęła się dla społeczeństw europejskich. Pierwsze cywilizacje miały się pojawić gdzie indziej. Wraz ekspansją kultur o rodowodzie stepowym, a zwłaszcza kultury ceramiki sznurowej, nastąpiło przejście od scentralizowanej, komunalnej gospodarki neolitu, do ekonomiki zdecentralizowanej, charakterystycznej dla nowych czasów. Przemiany związane z rozprzestrzenieniem się mobilnych grup o rolniczo-pasterskiej gospodarce były gwałtowne i towarzyszył im konflikty zbrojne, jak świadczą o tym odkryte w Eulau w Saksonii szczątki kostne 13-osobowej rodziny, która zginęła w gwałtowny sposób. Członkowie tej rodziny zostali zabici strzałami z łuków i ciosami toporów w głowę około 2400 lat przed Chr. Na ich kościach widoczne były ślady gwałtownej walki i obrony przed napastnikami. Wiele znalezisk z obszaru Europy wskazuje na powszechność konfliktów militarnych w okresie późnego neolitu i eneolitu. Z obszaru Francji znane są liczne, silne ufortyfikowane osady. Upowszechniła się broń w postaci toporków bojowych, łuku i strzał oraz sztyletów. Przyczyną wojen mogło być przejmowanie nowych pastwisk, rajdy prowadzone w celu rabowania bydła, czy zwykłe konflikty między grupami ludzkimi. Groby kultury pucharów dzwonowatych z czeskiej miejscowości Tišice świadczą, że w tej epoce kobiety mogły brać aktywny udział w walkach. Nowi przybysze praktykowali pasterstwo i uprawę jęczmienia. Zajmowali nowe terytoria, aby zakładać swoje pola i pastwiska. Na wielu terenach migracje powodowały zmiany populacyjne i językowe. Przybysze zyskiwali kontrolę nad terytoriami dzięki wojnie i układom zawieranym z miejscowymi. Pod koniec istnienia kultury ceramiki sznurowej jej przedstawiciele osiedlali się i budowali małe domy. Ludność kultury pucharów dzwonowatych upowszechniała nową gospodarkę opartą na metalurgii i rozwijała żeglugę. Z kontaktów między KCSZ i KPDZ wyrosły nowe kultury pucharowe, które przekształciły obraz kontynentu. W warunkach rozwijającej się wymiany dalekosiężnej, obejmującej coraz szersze obszary Starego Świata, opisane istotne procesy zachodzące w Europie pozostawały w związku z powstawaniem pierwszych miejskich cywilizacji i państw na obszarze Żyznego Półksiężyca. Nowe państwa powstające m. in. w Mezopotamii i zachodnim Iranie poszukiwały dóbr i surowców poza swoimi terytoriami, przyczyniając się do rozwoju dalekosiężnej wymiany handlowej i stymulując przemiany społeczności, z którymi się kontaktowały. W tym czasie wielkie znaczenie zyskały kaukaskie ośrodki metalurgiczne, pozostające w kontaktach zarówno z ekspandującą kulturą Uruk w Mezopotamii, jak i z kulturą majkopską na Przedkaukaziu. Powstające cywilizacje Żyznego Półksiężyca rozwinęły nowe środki wymiany i handlu oraz koncepcje własności prywatnej i dziedziczenia indywidualnego. Powstały nowe kategorie prawne i ekonomiczne. Te ważne zdobycze cywilizacyjne rychło zaadaptowały społeczności zamieszkujące Kaukaz, Anatolię i obszar egejski. Pojawiły się, znane np. z kultury majkopskiej bogate elity, których potęga opierała się na własności ruchomej i przedmiotach prestiżowych. Koncepcje zhierarchizowanego społeczeństwa o zróżnicowanej randze i majątku poszczególnych osób zostały szybko zaadaptowane przez społeczności żyjące na stepie pontyjsko-kaspijskim. Najważniejszą jednostką społeczną stała się monogamiczna, nuklearna rodzina, oparta na patrylinearnym systemie pokrewieństwa. Nowe społeczności preferowały gromadzenie ruchomego majątku i grzebały swych zmarłych w określony sposób, podkreślając ich status za życia. Z bliskowschodnich centrów zurbanizowanej cywilizacji pochodziła też koncepcja zorganizowanej wojny, prowadzonej pod dowództwem wodza lub króla przed dobrze uzbrojone grupy wojowników. Pojawili się specjaliści, zajmujący się metalurgią, bądź pełnieniem rytualnych funkcji kapłańskich. Z wojowników, metalurgów i kapłanów rekrutowały się elity nowego społeczeństwa, któremu żywności dostarczali pasterze i rolnicy. Społeczności stały się mocno zhierarchizowane, a role przypisane obu płciom ściślejsze. Przemiany kulturowe i ruchy ludności przyczyniły się do upowszechnienia tego nowego modelu organizacji społeczeństwa w całej zachodniej Eurazji, od Uralu po Atlantyk. Towarzyszyły temu procesowi zmiany populacyjne i językowe. Europa stała się domeną języków indoeuropejskich, wywodzących się ze stepu pontyjskiego, gdzie najprawdopodobniej leżała ich kolebka. Języki te rozprzestrzeniły się na zachód, południe i wschód. Oddzielały się od wspólnego, praindoeuropejskiego pnia w okresie pomiędzy 5000 a 2500/2000 lat przed Chr. Kontynent europejski został zindoeuropeizowany szybko i gruntownie, czego potwierdzeniem może być fakt, że już w I tys. przed Chr. języki nie należące do rodziny indoeuropejskiej były na jego obszarze nieliczne i izolowane (baskijski, iberyjski, etruski, liguryjski, piktyjski). Najstarsze pisane świadectwa języków indoeuropejskich, związane z hetyckim i luwijskim w Anatolii oraz z mykeńską greką, pojawiły się dopiero w okresie 1900-1400 przed Chr., a zatem już w epoce brązu. Prawdopodobnie w ciągu stuleci późnego neolitu i epoki brązu powstały znane później ze źródeł pisanych gałęzie indoeuropejskiej (anatolijska, celtycka, germańska, bałtosłowiańska, helleńska, indoirańska, italska, tocharska, ormiańska, albańska, paleobałkańska). Hipotezy dotyczące genezy i ewolucji tych gałęzi są bardzo różnorodne i nieraz sprzeczne ze sobą. Warto przy tym pamiętać, że w pradziejach i w starożytności istniały nieznane nam języki z rodziny indoeuropejskiej, których zapisy nie istniały, bądź nie zachowały się do naszych czasów. Przykładem może być znany ze źródeł grecko-rzymskich lud Wenetów (zamieszkujący różne obszary Europy, od Bałkanów, Alp i północnej Italii, po ujście Wisły i Bretanię) o którego języku niewiele wiemy.
Ekspansja populacji ze stepu pontyjsko-kaspijskiego przyczyniła się także do indoeuropeizacji pasa stepu eurazjatyckiego, a w perspektywie także sąsiadujących z nim obszarów. Bardzo wcześnie oderwała się od pierwotnego praindoeuropejskiego pnia językowego gałąź anatolijska. Oznacza to, że grupa przynosząca je do Azji Mniejszej musiała oddzielić się od praindoeuropejskiego pnia dość dawno, być może przed początkiem IV tys. przed Chr. (być może około 4300-4200 lat przed Chr.), na stepach w okolicach gór Ural. Grupa ta dostała się przez Półwysep Bałkański do Anatolii, gdzie wkroczyła około 3100 lat przed Chr., przynosząc ze sobą pierwotne języki z gałęzi anatolijskiej. Pierwotnych, stepowych nosicieli tych języków identyfikuje się niekiedy ludźmi kultur Suworowo-Nowodaniłowka i chwałynskiej, używających charakterystycznych buław kamiennych w kształcie końskiej głowy. Koniec IV i początek III tys. przed Chr. był czasem intensywnych kontaktów Azji Mniejszej z Bałkanami, doliną Dunaju i Anatolią. To właśnie wtedy indoeuropejscy przybysze ze stepu mogli wkroczyć do Anatolii. Bardzo wcześnie oddzieliła się od indoeuropejskiego pnia także gałąź tocharska, której nosiciel powędrowali daleko w głąb Azji. Około 3700 lat przed Chr. koczownicze grupy wywodzące się z kultur repińskiej i chwałyńskiej, zajmujące obszary nad Wołgą i w okolicach Uralu zaczęły wędrować na wschód, wzdłuż stepu kazachskiego i u podnóża Uralu. Efektem tej migracji było powstanie kultury afanasjewskiej (około 3700/3400-2500 lat przed Chr.) u podnóża zachodnich stoków gór Ałtaj. Z jej ludnością można wedle niektórych hipotez identyfikować tocharską gałąź indoeuropejskiej rodziny językowej. Charakteryzowała się ona podkurhanowymi pochówkami, do których obok ciał zmarłych składano ceramikę, oraz kamienne i miedziane przedmioty. Afanasjewscy koczownicy sprowadzili w rejon Ałtaju pierwsze udomowione konie, bydło i owce. Zapewne to właśnie z tej kultury wywodziły się grupy indoeuropejskiej ludności, które przybyły do Kotliny Tarymskiej przynosząc tu języki tocharskie. Koczownicy ze stepu przekroczyli góry Tien-Szan i przynieśli ze sobą nowe technologie metalurgiczne, przyczyniając się do powstania kultury Qäwrighul w kotlinie Tarymskiej (ok. 2100-1500 przed Chr.). Prawdopodobnie to do ich potomków należą słynne mumie odkryte w grobach na terenie chińskiego regionu autonomicznego Xinjiang, datowane na ok. 1800-1200 przed Chr., czyli już na epokę brązu (tzw. mumie z Kotliny Tarymskiej). Tymczasem na stepie kaspijsko-pontyjskim utrwalał się koczowniczy model życia i gospodarowania, oparty na mobilnym pasterstwie, cyklicznych wędrówkach i użytkowaniu koni. Stepowcy byli ruchliwi i wojowniczy. Oprócz pasterstwa praktykowali także łowiectwo, zbieractwo i rybołówstwo. Z tym trybem życia związane były wierzenia animistyczne i totemiczne oraz sztuka zoomorficzna. Punktem odniesienia dla społeczności stepowych stały się rozsiane w krajobrazie kurhanowe groby zmarłych przodków. Mobilny tryb życia był możliwy dzięki używaniu czterokołowych wozów taborowych jako środków transportu całych rodzin i ich dobytku. Naczelną role w koczowniczych społecznościach pełnili mężczyźni: wodzowie, wojownicy, pasterze i myśliwi. Po śmierci chowano ich z bronią, co było podkreśleniem ich funkcji wojownika-bohatera, który po śmierci stawał się czczonym herosem. Te cechy kultur koczowniczych miały zdominować obszary stepu eurazjatyckiego w następnych tysiącleciach, w epoce brązu i żelaza. Wojownicze społeczności nomadów stepowych miały stać się zagrożeniem dla kultur osiadłych. Na stepie pontyjsko-kaspijskim kulturę grobów jamowych zastąpiła kultura grobów katakumbowych (2800-2000 przed Chr.), ukształtowana na jej podłożu. Utrzymywała ona ścisłe i częste kontakty z kaukaskimi ośrodkami metalurgicznymi, na co wskazują jej wyroby ze stopów miedzi i brązu. W kulturze tej funkcjonowali rodzimi metalurdzy i odlewnicy, o czym mogą świadczyć ich groby, wyposażone w tygle, łyżki odlewnicze, formy i dysze. Cieszyli się oni niemal sakralnym prestiżem. Używano także licznych wyrobów kamiennych i krzemiennych, zwłaszcza broni. Obok koczowniczego pasterstwa, zbiegiem czasu w gospodarce kultury katakumbowej zwiększało się znaczenie rolnictwa. Osuszanie stepów powodowało koncentrację osadnictwa w dolinach rzek. Upowszechniało się proso i uprawa ziemi za pomocą radła. Do transportu używano czterokołowych wozów taborowych. W czasie, kiedy na stepie i w strefie lasów umiarkowanych zachodziły te wszystkie wielkie przemiany, w północno-wschodniej Europie nadal rozwijały się kultury paraneolityczne, znane tez pod zbiorczą nazwą neolitu strefy leśnej lub mezolitu ceramicznego. Na obszarach północnej Polski, Litwy i Białorusi rozwijała się kultura niemieńska (ok. 5100-2000 przed Chr.). Dominowała w niej gospodarka łowiecko-zbieracko-rybacka, choć jej przedstawiciele używali prostych naczyń ceramicznych. Obok niej rozwijała się kultura narwiańska (5300-1750 przed Chr.), charakteryzująca się podobną gospodarką i znajomością ceramiki. Na jej torfowych stanowiskach zachowały się pozostałości drewnianych budynków mieszkalnych. Jej przedstawiciele wytwarzali ozdoby bursztynowe i drewniane rzeźby. Na obszarze Finlandii i części północno-wschodniej Europy rozwijała się ok. 4200-2000 lat przed Chr. paraneolityczna kultura ceramiki grzebykowo-dołkowej, która zaczęła powoli adaptować pewne elementy gospodarki rolniczo-hodowlanej. Ludność tej kultury wytwarzała ceramikę, obrabiała krzemień i bursztyn, a na terenie Finlandii wytwarzała narzędzia z miejscowego łupku. Kultura ceramiki grzebykowo-dołkowej sięgnęła aż do dorzecza Wołgi i Kamy. Na obszarze Pomorza Gdańskiego na skutek oddziaływania kultury ceramiki sznurowej na lokalne, nadbałtyckie ugrupowania paraneolityczne powstała interesująca kultura rzucewska (2500-1700 przed Chr.). Jej obszar sięgał od Zatoki Puckiej do ujścia Niemna, obejmując sporą część wybrzeża południowego Bałtyku i Zalew Wiślany oraz Kuroński. Jej ludność zamieszkiwała długotrwałe osady nadmorskie. Uprawiała zboża i hodowała bydło i kozy. Ważną częścią jej gospodarki było rybołówstwo morskie i śródlądowe oraz polowanie na morskie ssaki, przede wszystkim foki. Ludzie kultury rzucewskiej eksploatowali bursztyn bałtycki i obrabiali go na dużą skalę. Wielkie, wyspecjalizowane ośrodki i warsztaty obróbki tego surowca odkryli archeolodzy na obszarze Żuław Wiślanych. Wyrabiano tu liczne bursztynowe ozdoby i części stroju, które stawały się obiektami dalekosiężnej wymiany z innymi społecznościami. Zagłębie bursztynowe na Pomorzu Gdańskim zajmowało powierzchnie ok. 30 kilometrów kwadratowych. Surowiec bursztynowy był obrabiany na dużą skalę i w sposób wyspecjalizowany na potrzeby wymiany. Ozdoby bursztynowe z Żuław docierał na obszary zajęte prze kulturę amfor kulistych, kulturę złocką i do kultur paraneolitycznych. W epoce brązu wyroby bursztynowe miały się stać prestiżowymi, poszukiwanymi przedmiotami…
CDN...
Literatura
C. Renfrew, P. Bahn
(red.), The Cambridge World Prehistory,
Cambridge, 2014.
Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies,
London, New York, 2018.
C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka,
Warszawa, 2002.
B. M. Fagan, N.
Durrani, People of the Earth : an
introduction to World prehistory, London, New York, 2019.
K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to
human prehistory, New York, London, 2017.
R. J. Wenke, D. I.
Olszewski, Patterns in prehistory:
humankind’s first three milion years, Oxford, New York, 2007.
J. K. Kozłowski (aut. i
red.), J. Chochorowski, P. Kaczanowski, Encyklopedia
historyczna Świata : Tom I: Prehistoria, Kraków, 1999.J. Śliwa (aut. i
red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A.
Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i
Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego,
Kraków, 2005.
J. Brooke, Climate change and the course of global
history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge,
New York, 2014.
J. K. Kozłowski, P. Kaczanowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII
w.), Wielka Historia Polski, t. 1, Kraków, 1998.
A. Ziółkowski, Historia Powszechna. Starożytność,
Warszawa, 2009.
S.
Milisauskas, J. Kruk, Rozkwit i upadek
społeczeństw rolniczych neolitu, Kraków, 1999.
P.
Urbańczyk, P. Włodarczak (red.), The Past
Societies 2. Polish lands from the first evidence of human presence to the
Early Middle Ages: 5500-2000 BC, Warszawa, 2017.
S.
Milisauskas, (red.), European
Prehistory: A Survey, Interdisciplinary contributions to archaeology, New
York, 2002.
A. W. R. Whittle, Europe in the Neolithic: The Creation of New
Worlds. Cambridge, 1996.
Ch. Fowler, D. Hofmann,
J. Harding (red.), The Oxford Handbook of
Neolithic Europe, Oxford, 2015.
W. O’Brien, Prehistoric Copper Mining in
Europe 5500–500 BC,
Oxford, 2014.
J. Kruk, Wzory
przeszłości : studia nad neolitem środkowym i późnym, Kraków, 2008.
P.N. Peregrine, M.
Ember, E. Kuzmina (red.), Encyclopedia of
Prehistory, Volume 4: Europe, New York, 2001.
D. W. Anthony, The Horse, the Wheel, and Language: How
Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World,
Princeton, 2007.
A. K. Outram, Horse domestication as a multi-centered,
multi-stage process: Botai and the role of specialized Eneolithic horse
pastoralism in the development of human-equine relationships, Frontiers in
Environmental Archaeology, 2/2023, Section Zooarchaeology, s. 1-15.
P. Librado et al., The origins and spread of domestic horses
from the Western Eurasian steppes, Nature. 2021, 598(7882), s. 634–640.
G. Kroonen et al., Indo-European cereal terminology suggests a
Northwest Pontic homeland for the core IndoEuropean languages, PLoS ONE
17(10), 2022, s. 1-45.
K. Kristiansen, G.
Kroonen, E. Willerslev (red.), The
Indo-European puzzle revisited : integrating archaeology, genetics, and
linguistics, Cambridge, 2023.
C. Renfrew, Archeologia i język: Łamigłówka pochodzenia
Indoeuropejczyków, Warszawa, 2001.
W. Haak et al., Massive migration from the steppe was a
source for Indo-European languages in Europe, Nature, 2015, 522(7555), s. 207-211.
J. Czebreszuk (red.), Similar But Different: Bell Beakers in
Europe, Leiden, 2014.
T. Champion, C. Gamble,
S. Shennan, A. Whittle, Prehistoric
Europe, Walnut Creek, 2009.
A. Fitzpartick, The Amesbury Archer': A well-furnished Early
Bronze Age burial in southern England, Antiquity 76(293), 2002, s. 629-630.
R.M.J. Cleal, K.E.
Walker, R. Montague, Stonehenge in its
landscape: Twentieth century excavations, English Heritage Archaeological
Report, 10, Swindon, 1995.
Wozy i ich części z grobów kultury majkopskiej
Dzikie konie, malowidła z jaskini Lascaux, górny paleolit
_-_apr_2018.jpg)
.jpg)
Wyroby metalowe i kościane kultury grobów jamowych
_culture_4.jpg)
_(cropped).jpg)
Główne hipotezy dotyczące pochodzenia języków indoeuropejskich
,_Landesmuseum_f%C3%BCr_Vorgeschichte,_Schnurkeramikkultur.jpg)
,_Landesmuseum_f%C3%BCr_Vorgeschichte,_Glockenbecherkultur.jpg)
Ceramika kultury pucharów dzwonowatych
.JPG)
Zasięg kultury pucharów dzwonowatych
.jpg)
Główne fazy budowy kromlechy Stonehenge
Antropomorficzne stele z obszaru Europy
.jpg)
Petroglify z Val Camonica
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Ekspansja kultury afanasjewskiej do Kotliny Tarymskiej
.jpg)
.jpg)
Zabytki kultury grobów katakumbowych
Ozdoby bursztynowe ze Šventoji
Fragmenty naczyń kultury ceramiki grzebykowo-dołkowej
Zasięg kultury ceramiki grzebykowo-dołkowej
Zasięg kultury rzucewskiej i grupy złockiej
Późnoneolityczne ozdoby bursztynowe z Ząbia
.jpg)
Rekonstrukcja nadmorskiej osady kultury rzucewskiej
Wydobycie krzemienia, rekonstrukcja
Wczesne zagłębie metalurgiczne, rekonstrukcja
Cyrkumpontyjska prowincja metalurgiczna
Wyroby kaukaskich ośrodków metalurgicznych
Usypywanie wału ziemnego w pradziejach, rekonstrukcja
Narzędzia krzemienne kultury grzebykowo-dołkowej
.jpg)
Rekonstrukcja domu kultury rzucewskiej
Budowa pradziejowej łodzi skórzanej, rekonstrukcja
