Paleolit cz. 2. Środkowy paleolit, neandertalczyk i początki Homo sapiens

Środkowy paleolit to ważny okres pradziejów ludzkości, w którym pojawił się człowiek neandertalski i człowiek współczesny (Homo sapiens sapiens). W Europie wydziela się środkowy paleolit, a na obszarach Afryki mówi się o Środkowej Epoce Kamienia (Middle Stone Age – MSA). Człowiek współczesny po raz pierwszy pojawił się w Afryce, a neandertalczyk w Europie. Granice czasowe środkowego paleolitu wyznacza się na około 300 tys.-40 tys. lat temu. W życiu ówczesnych praludzi zaszły liczne ważne zmiany, w dużej mierze wymuszone przez ciężkie warunki plejstoceńskiej epoki lodowej. Pojawiły się nowe technologie i adaptacje do środowiska. Pierwszym ważnym akcentem środkowego paleolitu było pojawienie się człowieka neandertalskiego. Wywodził się on od populacji Homo heidelbergensis zamieszkujących Europę. Były wśród nich populacje, które można określić mianem preneandertalskich, gdyż ich szczątki kostne noszą już sporo cech, które zwykle wiąże się z neandertalczykami. Być może przodkiem neandertalczyków był gatunek znany pod nazwą Homo antecessor, którego szczątki odkryto w Atapuerca w Hiszpanii. Formy Homo heidelbergenisis znane ze Swanscombe, Atapuerca i Steinheim sprzez 300-200 tys. lat są już bardzo zbliżone do neandertalczyków. Zmiany widoczne w ich kośćcu były widocznym przystosowaniem do surowych warunków glacjalnych Europy. Neandertalczycy wykształcili się w Europie z lokalnych populacji praludzi (Homo heidelbergensis i Homo antecessor). Charakteryzowali się silną budową, masywnymi kośćmi szkieletu wskazującymi na potężne umięśnienie, krępą sylwetką, krótkimi kończynami, dużymi łukami brwiowymi, brakiem bródki i szerokimi nozdrzami. Taka budowa ciała była przystosowaniem do ciężkich, zimnych warunków epoki lodowej i niezmiernego wysiłku fizycznego. Pojemność puszki mózgowej neandertalczyka wynosiła ok. 1450 cm³ i była większa od średniej pojemności mózgu współczesnych ludzi. Neandertalczycy, którzy pojawili się około 200 tys. lat temu zamieszkiwali Europę, a około 130-70 tys. lat temu, korzystając z ciepłego wahnięcia klimatycznego w końcu zlodowacenia Warty i na początku interglacjału eemskiego, zasiedlili także Bliski Wschód i Azję Środkową. Kolejne zlodowacenie, Wisły (Würm), około 110 tys.-11 tys. lat temu, spowodowało izolację neandertalskich populacji. Przetrwały one w izolowanych miejscach Europie do ok. 40-35/28 tys. lat temu i wymarły, kiedy kontynent zdominował Homo sapiens. Europejscy neandertalczycy byli populacją, która wyewoluowała w izolacji od innych populacji hominidów. Przyczyną takiej sytuacji były bariery geograficzne oddzielające Europę od innych kontynentów (Kaukaz, Morze Kaspijskie, Cieśnina Gibraltarska).  

Środowisko naturalne kontynentu europejskiego zamieszkiwanego przez neandertalczyków było odmienne od dzisiejszego. Kształtował je surowy klimat zlodowaceń i łagodniejszy klimat interglacjałów. Na czasy środkowego paleolitu przypadało zlodowacenie środkowopolskie (Riss, Soławy) – ok. 364/310-130/128 tys. lat temu, interglacjał eemski (130/128-110 tys. lat temu) i część ostatniego zlodowacenia (Wisły, Würm) – 110-11 tys. lat temu. W czasie tych dwóch zlodowaceń lądolody pokryły północną i środkową Europę i Morze Północne. W czasie zlodowacenia Soławy dotarły one aż po Sudety i Wyżynę Krakowsko-Częstochowską, a w czasie glacjału Wisły po dolinę dolnej Wisły i Wyspy Brytyjskie. Zlodowacenie środkowopolskie złożone było z dwóch zimnych stadiów (Odry i Warty) przedzielonych cieplejszym okresem interstadialnym (interstadiał lubelski). Najprawdopodobniej w czasie interstadiału lubelskiego ocieplenie było bardzo wyraźne, a lądolód ustąpił z północnych Niemiec do Skandynawii. Europę porastały w czasie tego ocieplenia lasy sosnowo-brzozowe, potem sosnowo dębowe z leszczyną, a następnie sosnowo-dębowo-grabowe. W czasach zlodowacenia obszary na południe od lądolodu porastała głównie wierzba, brzoza i jałowiec. W interglacjale eemskim nastąpiło ponowne ocieplenie. Lądolód ustąpił, odsłaniając akwen łączący Morze Północne i Bałtyk (Morze Eemskie). Na wolne od lodu obszary wkroczyły lasy brzozowo sosnowo, a potem mieszane lasy z przewagą dębu. Temperatury mocno wzrosły, a wśród roślinności pojawiły się dęby, jesiony i wiązy a nawet winorośl. W południowej części Europy, w Grecji dominowały gęste lasy złożone z dębu, sosny, grabu i wiązu oraz pewnej liczby roślin śródziemnomorskich. Na południu występowały także stepy łąkowe. Północ kontynentu zdominowały lasy brzozowo-sosnowe z domieszką jałowca. Na skutek topnienia lodowca w okresie interglacjalnym wzrósł poziom wód w Morzu Śródziemnym, Czarnym i w innych akwenach oceanu światowego. W okresie interglacjalnym w Azji Środkowej i na Bliskim Wschodzie zapanował szczególnie suchy klimat, związany z suchym okresem interpluwialnym. Charakteryzował się on zanikiem jezior i strumieni okresowych (wadi) i gwałtownymi opadami jedynie w zimie. Na wymienionych obszarach dominowała w tym okresie roślinność stepowa i pustynna.

Zupełnie inne warunki panowały w okresach zlodowaceń. Związane z nimi ochłodzenia są zarejestrowane w profilach pyłkowych osadów jeziornych w Europie. Na szerokie obszary kontynentu wkraczały lasy iglaste. Wraz transgresją lądolodu rozszerzały się na północy obszary tundry, a na wschodzie lasostep. Wokół lądolodu występowała zimna strefa peryglacjalna. Zlodowacenia były związane z tworzeniem się pokryw lessowych, nieraz o dużej grubości, sięgającej kilkudziesięciu metrów. Pokrywy lessowe, odpowiadające stadiom chłodnego klimatu są w profilach geologicznych czwartorzędu przedzielone glebami kopalnymi odpowiadającymi ociepleniom. Lessy powstawały na skutek wywiewania materiału pylastego gromadzącego się u czoła i na przedpolu lądolodu oraz w dolinach rzek i osadzania go przez wiatr w innych miejscach, głównie na w strefie peryglacjalnej. W tej strefie dominowała tundra, stepotundra i lasotundra. Znaczną część Europy objęła w czasach zlodowaceń strefa wiecznej zmarzliny. W bezpośrednim sąsiedztwie lądolodu dominowała pustynia arktyczna, przypominająca dzisiejsze warunki Alaski, północnej Syberii, czy Grenlandii. Na południe od niej znajdowały się rozległe połacie stepotundry zwanej też mamucim stepem. Była to formacja ciągnąca się przez całą Eurazję, od Atlantyku do Oceanu Spokojnego. Składała się z pasów stepu, stepotundry, oraz krzewów i formacji parkowych. Bogata roślinność umożliwiała przeżycie w tym środowisku dużym zwierzętom: mamutom, nosorożcom włochatym, bizonom, koniom. Dzięki obfitości zwierzyny mamuci step stał się też siedliskiem praludzi, którzy polowali na plejstoceńskie ssaki. Kiedy zmieniły się warunki klimatyczne pod koniec ostatniej epoki lodowej, mamuci step zanikał, a wraz z nim wielkie ssaki. Dziś resztki tej niegdyś bardzo rozległej formacji roślinnej zachowały się jedynie w zimnych rejonach Ałtaju i Sajanów oraz na płaskowyżu Ukok na Syberii. Nie tylko zlodowacenia i interglacjały kształtowały warunki życia naszych paleolitycznych przodków. Praludzie żyjący w plejstocenie na terenie Eurazji i Afryki byli też świadkami gwałtownych erupcji wulkanicznych. W Europie szczególnie aktywny był wulkan Laacher See nad Renem, którego erupcje pozostawiły grube warstwy popiołu wulkanicznego, nieraz przykrywające obozowiska praludzi. Wybuchy wulkanów były częste także w rejonie Wielkich Rowów Afrykańskich, gdzie występuje wiele stożków wulkanicznych w okolicach ryftu. W Europie aktywne były wulkany w górach Eifel, w Masywie Centralnym we Francji, na Wyspach Liparyjskich, na Polach Flegrejskich (Półwysep Apeniński). Wulkany na Półwyspie Apenińskim intensywnie wybuchały około 40-30 tys. lat temu, pokrywając opadem popiołu wschodnią i południową Europę aż po Don i Bałkany.

Ewolucja populacji praludzkich zamieszkujących umiarkowane szerokości geograficzne w Europie poszła inną drogą, niż rozwój grup hominidów w Afryce. Neandertalczycy zachowali dość prymitywną budowę puszki mózgowej przy jednoczesnej złożonej modyfikacji kości twarzoczaszki. Populacje neandertalskie zamieszkujące poszczególne regiony wykazywały dużą zmienność i różnorodność. Niektóre cechy preneandertalskie zaczęły się pojawiać już u osobników Homo heidelbergensis około 450 tys. lat temu. Około 250 tys. lat temu Homo neanderthalensis był już wyraźnie wykształconym gatunkiem z wykształconymi swoistymi cechami, utrwalonymi na skutek działania doboru naturalnego w trudnych warunkach glacjalnych. Stopniowa ewolucja neandertalczyków przebiegała w rytmie następujących po sobie zlodowaceń i interglacjałów. Jego budowa anatomiczna w sposób istotny różniła się od anatomii Homo sapiens. Był on masywny i przygotowany do ciężkich zadań, jakie rodziło życie w klimacie glacjalnym. Swojego uzębienia często używał w charakterze „trzeciej ręki”. Wiele informacji o neandertalczykach i ich ewolucyjnej relacji z człowiekiem współczesnym wniosły badania genetyczne. Analizie poddano zarówno genom, jak i mitochondrialne DNA wyizolowane z zachowanych szczątków kostnych. Wykazały one, że DNA neandertalczyka różniło się od genów człowieka współczesnego do tego stopnia, że można mówić o dwóch odrębnych gatunkach. Udało się także ustalić, że oddzielenie się przodków neandertalczyków od linii ewolucyjnej prowadzącej do współczesnego człowieka nastąpiło około 400 tys. lat temu. Publikacji sekwencji genomu neandertalczyka w 2010 rok stała się wielkim przełomem w badaniach paleoantropologicznych. Okazało się, że ludzie współcześni (Homo sapiens) dzielą z neandertalczykami 99,8% genów. Jednocześnie wskazano, że mieszkańcy Eurazji dzielą z neandertalczykami około 1-4% jądrowego DNA (w przeciwieństwie do mieszkańców Afryki, którzy nie posiadają takiej domieszki), co wskazuje, że po wyjściu z Afryki, a przed skolonizowaniem Europy Homo sapiens krzyżował się z neandertalczykami.

Sposoby przetrwania i relacje społeczne neandertalczyków były wyraźnie bardziej zaawansowane, niż ich przodków. Grupy ludzkie zaczęły działać w celu realizacji zadań zaplanowanych na dłuższy czas. Być może w to właśnie w tej epoce leżą początki mowy artykułowanej u człowieka. Już na stanowiskach z przełomu dolnego i środkowego paleolitu, takich jak Bilzingsleben i Schöningen widać planowanie zagospodarowania przestrzeni z obozowiska z podziałem jego obszaru na różne strefy aktywności, a także wytarzanie i użytkowanie przedmiotów z materiałów takich jak drewno. Neandertalczycy zaczęli planowo zagospodarowywać przestrzeń i obozowiskach i poza nimi. Wokół obozowisk centralnych powstawały mniejsze, umożliwiające skuteczniejsze wykorzystywanie naturalnych zasobów. Dobra znajomość lokalnej topografii i miejsc występowania tych zasobów niewątpliwe przyczyniała się do przetrwania grup neandertalskich. W obozowiskach pojawiły się bardziej zaawansowane konstrukcje mieszkalne, które pomagały przetrwać zmiany warunków atmosferycznych. Aby chronić się od wiatru wznoszono osłony i murki kamienne. Powierzchnię obozowisk czasem pokrywano brukami kamiennymi, niekiedy z zadaszeniami. Wznoszono zadaszenia, obiekty mieszkalne z kości zwierzęcych lub jamy-ziemianki. Ważną częścią obozowisk były ogniska, wokół których koncentrowało się życie grup neandertalskich łowców-zbieraczy. Obecne wokół nich nagromadzenia kości, odpadków i narzędzi kamiennych świadczą o koncentrującej się wokół nich aktywności ludzkiej. Obozowiska nie były jeszcze jednak tak solidne, a ogniska tak długotrwałe, jak te, które tworzył Homo sapiens. Dopiero człowiek współczesny zaczął organizować swoją przestrzeń w sposób całkowicie systematyczny. Neandertalczycy umieli rozpalać ogień, podtrzymywać go i wykorzystywać do rozmaitych celów. Swoje obozowiska zakładali przede wszystkim na terenach otwartego stepu i stepotundry, czyli tam, gdzie można było się spodziewać obfitości zwierzyny łownej. Często lokowali je na granicach różnych ekosystemów, by móc eksploatować bardziej obfite zasoby. Często polowano na zwierzęta w sposób selektywny, preferując określone gatunki (konie, bizony, niedźwiedzie) i osobniki o określonym wieku (najczęściej dojrzałe i młode). Czasem polowano na wszystkie dostępne zwierzęta bez różnicy. Neandertalczycy żywili się przede wszystkim mięsem dużych ssaków. Wskazują na to nie tylko szczątki upolowanych zwierząt, ale także stosunek izotopów ¹⁵N i ¹³C w ich kościach. W czasie polowań wykorzystywano właściwości terenu, np. zapędzając zwierzęta na bagna. W Lehringen w Niemczech znaleziono szczątki kostne słonia kopalnego, pozostałości drewnianej włóczni i odłupki, służące do sprawiania tuszy upolowanego zwierzęcia. Znalezisko pochodzi sprzed 125 tys. lat. W Zwoleniu w Polsce archeolodzy przebadali miejsce, w którym neandertalczycy wykorzystywali do polowania na dzikie konie kopalną dolinę. Duże zwierzęta ćwiartowano na miejscu ubicia i tylko najbardziej obfitujące w mięso części przynoszono do obozowiska. Mniejsze trafiały do nich w całości. Neandertalczycy byli stosunkowo mobilni i przebywali spore odległości w poszukiwaniu zwierzyny i innych potrzebnych zasobów. Zwykle w poszukiwaniu surowca krzemiennego do wyrobu narzędzi przemieszczano się w promieniu 5-6 kilometrów od obozowiska. Wyprawy łowieckie mogły mieć zasięg 6-12 km. Ale zdarzało się, że surowce kamienne sprowadzano ze złóż odległych o 20-30 km lub nawet 80-100 km. W Europie Środkowej wykorzystywano surowce krzemienne ze złóż leżących nawet 300 kilometrów od obozowisk. Surowce z daleka były pozyskiwane w czasie sezonowych migracji i wypraw myśliwskich grup neandertalskich. W obozowiskach dochodziło też prawdopodobnie do wymiany surowców miedzy różnymi wędrującymi grupami neandertalczyków. W czasie takich spotkań umacniano tez więzi między grupami. W Europie Środkowej neandertalczycy podejmowali długie wędrówki, by wydobyć pożądany surowiec krzemienny. Sezonowe migracje miały na celu m. in. pozyskanie surowców. Grupy bytujące na obszarze Kotliny Karpackiej wędrowały na północ i przekraczały Karpaty, by wydobywać krzemień ze złóż znajdujących się w południowej Polsce. Krzemień z Kotliny Karpackiej znajduje się też czasem w Małopolsce. Aby pozyskać krzemień i radiolaryt neandertalczycy rozkopywali zwietrzelinę wapienną i eksploatowali wychodnie w dolinach rzek i na plażach.

W środkowym paleolicie wśród grup ludzi neandertalskich rozpowszechniły się nowe techniki wykonywania narzędzi kamiennych. Wiele z nich było znanych już pod koniec dolnego paleolitu, zwłaszcza technika bifacjalnej (dwustronnej) obróbki narzędzi, technika lewaluaska, technika rdzenia krążkowatego. Stosowane w konkretnych przypadkach techniki były dostosowane do rodzaju surowca, jakim dysponowali wytwórcy narzędzi. W okresach zlodowaceń na dużych obszarach zanikała roślinność (zwłaszcza lasy) co ułatwiało dostęp do złóż lepszego surowca kamiennego i stosowano na większą skalę bardziej zaawansowane technologie. Techniki wykonywania narzędzi były dostosowane do warunków środowiskowych w danym miejscu i czasie. Technika lewaluaska polegała na uzyskiwaniu odłupków o pożądanym kształcie z wcześniej przygotowanego rdzenia. Rdzeń należało poddać wstępnej obróbce, by można było z niego otrzymać odłupki o określonym kształcie i właściwościach. Przed każdym oddzieleniem odłupka należało ponownie przygotować rdzeń. W klasycznej technice lewaluaskiej z jednego rdzenia uzyskiwano 1-3 odłupki, była to więc metoda bardzo rozrzutna. Wymagała ona także starannego planowania wszystkich czynności związanych z wykonywaniem rdzeni i narzędzi. Uzyskiwane w ten sposób trójkątne odłupki nazywane są ostrzami lewaluaskimi. Wykonywano także z odłupków retuszowane ostrza liściowate, które mogły pełnić funkcje grotów broni drzewcowej lub noży. Neandertalczycy byli także twórcami tzw. przemysłu mustierskiego (kultury mustierskiej), którego nazwa pochodzi od schronu skalnego Le Moustier we Francji. Charakteryzuje się on występowaniem narzędzi wykonanych w technice mustierskiej lub lewaluaskiej. Technika mustierska polegała na odbijaniu odłupków z jednej, bądź z dwóch stron specjalnie przygotowanego rdzenia dyskoidalnego. Do kompleksu mustierskiego zalicza się cały szereg kultur/przemysłów: mustierski z tradycją aszelską, typowa kultura mustierska, kultura mustierska typu La Ferrassie i typu La Quina, kultura mustierska z narzędziami zębatymi. Dzięki używaniu różnych technik neandertalczycy mieli do dyspozycji bogaty zestaw użytecznych narzędzi. Technika lewaluaska pozwalała w pewnym stopniu kontrolować kształt i wielkość uzyskiwanych odłupków. Nie jest jasne, czy poszczególne kultury/przemysły kompleksu mustierskiego związane są z odrębnymi kulturowo lub nawet etnicznie grupami neandertalczyków, z wykonywaniem określonych czynności za pomocą narzędzi, czy też z chronologią ich użytkowania. W latach 80-tych XX wieku amerykański prehistoryk Harold L. Dibble zwrócił uwagę, że narzędzia kamienne będące w użytku były przekształcane i ponownie retuszowane w miarę ich zużywania. Narzędzia kamienne intensywnie wykorzystywano i naprawiano, przez co zmieniały swój kształt. Badania narzędzi mustierskich doprowadziły do ustalenia, do czego były one wykorzystywane. Badacze uważnie obserwowali podobne narzędzia u australijskich Aborygenów i Innuitów (Eskimosów), którzy używali ich do sprawiania tusz zwierzęcych i obróbki skór. Badania śladów zużycia narzędzi pod mikroskopem pozwoliło ustalić, że narzędzia zębate służyły do obróbki drewna, a zgrzebła do obrabiania skór. Narzędzia były osadzane w drewnianych oprawach, często za pomocą kleju z żywicy lub substancji bitumicznych.

Neandertalczycy żyli stosunkowo krótko, a ich egzystencja była wypełniona wysiłkiem fizycznym i częstymi urazami, których można się było łatwo nabawić, polując na niebezpieczne dzikie zwierzęta. Żywili się jednak nie tylko mięsem. Dużą rolę w ich diecie odgrywał pokarm roślinny: żołędzie, dzikie trawy, pistacje, dziki groszek, owoce wiązowca zachodniego, orzeszki piniowe. Rośliny były zwykle gotowane. Polowano na większe i mniejsze ssaki, a także na ptaki. Tam, gdzie było to możliwe (np. w Lacjum i na Gibraltarze)  spożywano morskie mięczaki. Dzięki użyciu ognia i spożywaniu mięsa dużych ssaków neandertalczycy mogli tworzyć stabilne populacje na obszarze plejstoceńskiej Europy.

Neandertalczycy wytwarzali nie tylko narzędzia kamienne. Potrafili obrabiać kość, róg i skórę upolowanych zwierząt. Umieli także wytwarzać przedmioty z drewna, takie jak włócznie i oszczepy. Ich życie koncentrowało się wokół ognisk w obozowiskach. Do podtrzymywania ognia używali nie tylko drewna i kości, ale także, jak wykazały to badania stanowisk z Francji, także lignitu, odmiany węgla kamiennego. Obozowiska były tak zorganizowane, by oddzielić miejsca spożywania posiłków i odpoczynku od przestrzeni, w których dokonywano obróbki surowców i wytwarzania różnych przedmiotów. Neandertalczycy używali niekiedy barwników mineralnych, takich jak dwutlenek manganu, czy ochra. Pazury ptasie i muszle mięczaków były przez nich czasem używane w charakterze ozdób, tak samo jak pióra ptasie. Byli pod wieloma względami podobni do ludzi współczesnych, a najbardziej uderzającym tego dowodem są pochówki neandertalskie znane z Europy i Azji. Neandertalczycy charakteryzowali się rozwiniętymi umiejętnościami poznawczymi i myśleniem abstrakcyjnym. Techniki wytwarzania narzędzi i praktyki łowieckie świadczą o ich zdolności do planowania i przewidywania. Byli oni inteligentni i najprawdopodobniej posługiwali się już mową artykułowaną. Odkrycie szczątków neandertalczyka z jaskini Kebara w Izraelu potwierdziło, że posiadał on kość gnykową, która umożliwiała wydawanie dźwięków mowy. Dowodem rozwiniętego myślenia abstrakcyjnego mogą być wykonane przez neandertalczyków proste przedmioty sztuki, takie jak kości ozdobione nacięciami (znane np. z Bacho Kiro w Bułgarii, Charente w Francji, czy Morin w Hiszpanii). Neandertalczycy znosili do swoich obozowisk i przechowywali muszle kopalnych mięczaków i skamieniałości kopalnych zwierząt morskich. Z jakiegoś powodu wzbudzały one ich zainteresowanie. Niewątpliwe neandertalskie pochówki znane są z La Chapelle-aux-Saints, La Ferrassie i Le Moustier we Francji, z jaskini Szanidar w Iraku, z jaskini Zaskalnaja na Krymie, Zmarłych zakopywano w ziemnych grobach w jaskiniach, w pozycji wyprostowanej, lub skurczonej. W La Ferrassie odkryto założony w jaskini cmentarz neandertalski, na którym część grobów była nakryta ziemnymi kopczykami-mogiłami. Oddzielanie miejsc bytowania żywych od miejsc pochówku zmarłych jest dowodem myślenia abstrakcyjnego, a same pochówki świadczą nie tylko o szacunku dla zmarłych ale także zapewne o jakiejś formie wiary w życie pozagrobowe, o początkach wierzeń religijnych. W jaskini Szanidar neandertalczycy chowali swoich zmarłych w przeciągu długiego okresu czasu w tym samym miejscu, co oznacza, że przywiązywali do niego szczególną wagę. Niektóre szkielety z Szanidar należą do osobników, którzy zginęli wskutek przywalenia fragmentami skały spadającymi ze stropu jaskini, ale na pewno część z nich stanowi świadectwo intencjonalnych pochówków. Wśród badaczy pojawiają się jednak głosy, że neandertalczyk nie był tak „behawioralnie współczesny” jak Homo sapiens i pojawienie się idei pochówku, czy dzieł sztuki i ozdób wśród neandertalczyków było konsekwencją kontaktów z człowiekiem współczesnym lub naśladowania jego zachowań. Wiele danych wskazuje mimo to, że zachowania neandertalczyka były zadziwiająco współczesne. Niedawne znaleziska z hiszpańskich jaskiń Maltravieso i Ardales skazują, że już ok. 65-64 tys. lat temu neandertalczyk ozdabiał ściany skalne grot prostymi malowidłami w rodzaju odbitych koniuszków palców, czy szablonów dłoni.  Był zatem pierwszym twórcą sztuki naskalnej.

Technologie mustierskie i lewaluaskie powstały na bazie starszej technologii aszelskiej. Ich upowszechnienie zbiegło się z okresem zwiększonej mobilności praludzi i rozwojem komunikacji między grupami ludzkimi na obszarze Starego Świata. Transport surowców i gotowych narzędzi krzemiennych na duże odległości był związany z szybkim rozprzestrzeniałem się pomysłów, wynalazków i zachowań wśród praludzkich populacji. Wymieniając wszystkie nowości, które pojawiły się w środkowym paleolicie, nie należy zapominać, że ówcześni ludzie żyli w małych, rozproszonych na sporych obszarach grupach zbieracko-łowieckich. Przemierzali duże przestrzenie wyposażeni w swoje kamienne i drewniane narzędzia. Często zakładali obozowiska lub przebywali przez dłuższy czas w tych samych miejscach, do których po jakimś czasie znów wracali. Szczególnie często odwiedzane były miejsca obfitujące w wodę pitna i inne naturalne zasoby, takich jak brzegi rzek i zbiorników wodnych. W środowisku stepowym i tundrowym komunikacja między grupami była zapewne łatwiejsza, niż w gęstych lasach okresów interglacjalnych. Praludzie środkowego paleolitu często zmieniali miejsce bytowania. Energii dostarczał im pokarm zwierzęcy i roślinny. Neandertalczycy potrzebowali więcej energii, a zatem i więcej pożywienia, by przetrwać w trudnych warunkach glacjalnych. Ich zapotrzebowanie na energię było większe, niż ludzi współczesnych. Najwięcej energii dostarczało mięso, dlatego neandertalczyk rozwinął technikę polowań i produkcji łowieckiej broni. Wyspecjalizował się zatem w polowaniach na duże zwierzęta: mamuty, nosorożce włochate, bizony, jelenie olbrzymie, żubry. Znaleziska archeologiczne świadczą, że w okresach głodu uciekał się także do kanibalizmu.

Neandertalczycy pozostawili po sobie wiele stanowisk w Europie, na Bliskim Wschodzie i w Azji Środkowej. Dzięki temu można prześledzić ich wędrówki i życie na tych obszarach. Jednym z takich stanowisk jest Jaskinia Vaufreya w Dordogne we Francji, gdzie odkryto 4 metry nawarstwień z okresu pomiędzy 200-100 tys. lat temu a końcem przedostatniego zlodowacenia. Znaleziono tu wiele artefaktów typowej kultury mustierskiej, a także kości kopalnych zwierząt. Narzędzia były wykonane ze specjalnie dobranych surowców, nieraz sprowadzanych z daleka. Sprzed 270 tys. lat pochodzi stanowisko Maastricht-Belvédère w Holandii, które świadczy o tym, że już wtedy neandertalczycy docierali tak daleko na północ i stosowali tu technikę lewaluaską. Na stanowiskach Paglicci we Włoszech i Orgnac we Włoszech odkryto ślady ewolucji od techniki aszelskiej do mustierskiej, co świadczy o stopniowym doskonaleniu kamiennych narzędzi. Na Półwyspie Iberyjskim sanowiska mustierskie związane z działalnością neandertalczyka występują w Kraju Basków, w Kantabrii, na wybrzeżu Morza Śródziemnego, na terenie Mesety i dorzeczu rzeki Ebro. Są to obozowiska otwarte i stanowiska jaskiniowe. Znaleziska szczątków kostnych zwierząt z tych stanowisk wskazują, że praludzie poruszali się po terenach stepowych, otwartych, a także częściowo zalesionych. Neandertalscy mieszkańcy Półwyspu Iberyjskiego polowali głównie na duże ssaki, łowili ryby i zbierali małże. Wiele stanowisk znanych jest teras rzecznych  i okolic występowania surowców kamiennych. Stanowiska lewaluaskie z czasów interglacjału eemskiego występują we Francji (Biache-Saint-Vaast) i w Niemczech (Rheindalen, Ehringsdorf). W Biache-Saint-Vaast odkryto doskonale zachowane obozowiska praludzi sprzed 170 tys. lat. Były one użytkowane w okresach cieplejszego klimatu i opuszczane, gdy warunki się pogarszały. Znaleziono tu narzędzia lewaluaskie, szczątki kopalnych zwierząt (nosorożca włochatego, mamuta, niedźwiedzia), oraz szczątki kostne człowieka stanowiącego formę przejściową między preneandertalczykiem a klasycznym neandertalczykiem. Przestrzeń obozowisk była zorganizowana i podzielona na strefy aktywności. W Ehrigsdorf zachowały się w trawertynach pozostałości bytowania klasycznego neandertalczyka w postaci kamiennych narzędzi i kości zwierząt (słonia leśnego, nosorożca, konia, bobra, niedźwiedzia). Narzędzia były wykonane w technice lewaluaskiej. Stanowiska mustierskie z narzędziami typu La Quina, starsze od ostatniego interglacjału znane są z Tares we Francji, Bečova w Czechach i z jaskini Trieugołnaja na Kaukazie. Wczesna kultura mustierska narodziła się w północno-zachodniej i zachodniej części Europy w czasach zlodowacenia Riss (środkowopolskiego), a potem wśród znacznych trudności (spowodowanych układem cieków wodnych spływających od czoła lądolodu) przenikała do Europy środkowej i wschodniej. Klasyczna faza kultury mustierskiej rozwijała się około 120-30 tys. lat temu. W Francji stanowiska związane z klasyczną kulturą mustierską to przede wszystkim Le Moustier, Combe Grenal, Pech de i’Aze, La Ferrassie, jaskinia Fuguier. Z terenów Francji i innych obszarów zachodniej Europy znane są obozowiska podstawowe, obozowiska łowieckie i miejsca, w których wydobywano i przetwarzano surowce kamienne. Zakładano je na terenach otwartych, w jaskiniach i pod nawisami skalnymi. Większość narzędzi kamiennych na tych stanowiskach wytwarzana była z surowców pozyskiwanych niewielkiej odległości, ale część pochodzi z miejsc odległych nawet o 10 kilometrów. Europa Środkowa była w środkowym paleolicie zasiedlana przez neandertalczyków, którzy kultywowali tradycje kultury mustierskiej i mikockiej. Zaludnienie tego obszaru było jednak rzadsze, niż terenów Europy Zachodniej. Praludzie zamieszkujący te tereny używali techniki lewaluaskiej lub wiórowej. Narzędzia wykonane w tej ostatniej technice odkryto np. na stanowisku przy ulicy Księcia Józefa w Krakowie, gdzie w osadach powodziowych z początku interpleniglacjału odkryto pozostałości obozowisk i palenisk. Praludzie wytwarzali tu wióry krzemienne (odłupki o co najmniej dwukrotnie większej długości od szerokości) ze specjalnie przygotowanych rdzeni. Jeden z najciekawszych zespołów paleolitycznych stanowisk archeologicznych w Polsce znajduje się w Piekarach pod Krakowem (woj. małopolskie, pow. krakowski, gm. Liszki), naprzeciw benedyktyńskiego klasztoru w Tyńcu. Stanowiska znajdują się w obrębie Bramy Krakowskiej, w okolicach przełomu Wisły, na obszarze Obniżenia Cholerzyńskiego. Są to skaliste, wapienne wzniesienia, pokryte lessowymi osadami, należące do grupy trzech Skałek Piekarskich (Kamieniołomu w Piekarach, Okrążka i Kozierówki). Ostatnie, jak dotąd badania wykopaliskowe przeprowadził w Piekarach w roku 2000 zespół archeologów pod przewodnictwem dr hab. Krzysztofa Sobczyka (IA UJ) i dr Valéry Sitlivy (Musées Royaux d’Art et d’Histoire w Brukseli). Stanowiska w Piekarach było wielokrotnie zasiedlane przez grupy ludzkie w okresie pomiędzy 200 tys. a 15 tys. lat temu. Najstarsze ślady osadnictwa w Okrążku związane są jeszcze z dolnym paleolitem. W środkowym paleolicie przebywały tu grupy łowiecko zbierackie ludzi neandertalskich, związane z tzw. kulturą mustierską. Jest to jedno z nielicznych w Europie stanowisk, na którym odkryto narzędzia wiórowe pochodzące z młodszej fazy środkowego paleolitu Stosowanie tzw. wolumetrycznej techniki wiórowej do produkcji narzędzi krzemiennych było jednym z najważniejszych wynalazków technologicznych neandertalczyka. Pozwalała ona na wykonywanie precyzyjniejszych narzędzi i ostrzy przy oszczędnym wykorzystaniu surowca kamiennego. Co ciekawe, była ona kilkukrotnie wynajdywana w różnych miejscach, a zaraz potem porzucana na rzecz technik prostszych i prymitywniejszych. Wyroby wykonane w technice wiórowej znalezione w Piekarach pochodzą z okresu 60-50 tys. lat temu. Później technologia wiórowa w Piekarach zanikła i nie była używana przez grupy ludzkie bytujące w tym miejscu aż do górnego paleolitu. Później obozowali tu ludzie związani z kulturą mustierską i mikocką. Na stanowisku obecne były rozmaite grupy ludzkie związane z różnymi tradycjami wytwarzania kamiennych narzędzi. W jaskini w wapiennym wzgórzu w Piekarach odnaleziono ślady obozowisk ludzi związanych z kulturami mustierską i mikocką. Ludzie przebywający w okolicy Piekar w paleolicie wykorzystywali tutejsze wzniesienie jako miejsce zakładania obozowisk łowieckich i wytwarzania krzemiennych narzędzi. W masywie Kozierówki znajduje się Jaskinia na Gołąbcu, w której odkryto ślady pobytu neandertalczyka: narzędzia krzemienne i kości zwierzęce. Innym środkowopaleolitycznym stanowiskiem archeologicznym na terenie Polski jest położona w dolinie rzeki Białki, w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej, w Centralnych Karpatach Zachodnich Jaskinia w Obłazowej (zwana także jaskinią Obłazową). Otwór jaskini znajduje się około 100 metrów od biegu rzeki Białki i 7 metrów ponad poziomem tego cieku wodnego. Jest ona niewielka i składa się z krótkiego korytarzyka liczącej 9 m długości komory. Być może w przeszłości istniało jeszcze jedno wejście do groty. Jaskinia została wydrążona przez płynącą wodę w wapiennej Obłazowej Skale. Badania archeologiczne jaskini rozpoczęły się na wiosnę 1985 roku pod kierunkiem prof. dr hab. Pawła Valde-Nowaka z Instytutu Archeologii UJ. Trwają one z przerwami aż do dnia dzisiejszego. Dzięki pracom wykopaliskowym udało się stwierdzić, że Jaskinia w Obłazowej była zamieszkana już w okresie środkowego i górnego paleolitu, przez neandertalczyka i Homo sapiens. Prowadzona przez archeologów skrupulatna eksploracja osadów we wnętrzu jaskini pozwoliła odsłonić pozostałości związane zarówno z przyrodą plejstocenu, jak i z działalnością ludzi paleolitu. Badania wykazały, że jaskinia była zasiedlana przez ludzi wielokrotnie w okresie wielu tysięcy lat. Najstarsze ślady osadnictwa ludzkiego w tym miejscu związane są ze środkowopaleolityczną kulturą mustierską. Są to głównie skupiska kości zwierząt typowych dla epoki lodowcowej (mamuta, hieny jaskiniowej, nosorożca włochatego, renifera, lwa jaskiniowego), oraz wykonane z radiolarytu wyroby: rdzenie, odłupki i narzędzia. Ostatnia warstwa (XI) związana z człowiekiem neandertalskim i stworzoną przez niego kulturą szelecką jest datowana na ok. 38-36 tys. lat temu. Neandertalczycy zamieszkiwali zatem jaskinię w okresie 100 tys. – 40 tys. / 36 400 lat temu (te czasy reprezentują warstwy XXb-XI). W 2010 roku archeolodzy badający jaskinię dokopali się do jej dna, uzyskując kompletną sekwencję warstw i docierając do najwcześniejszych śladów obecności neandertalczyka w tym miejscu. Jaskinia w Obłazowej była ważnym miejscem na szlaku wędrówek paleolitycznych łowców, którzy w plejstocenie przemieszczali się z rejonu środkowej części dorzecza Dunaju w kierunku północno-wschodnim, penetrując zachodnie Karpaty i przełęcze górskie w czasie sezonowych wędrówek. W Raciborzu-Studziennej odkryto ślady palenisk i narzędzia krzemienne pochodzące sprzed 220 tys. lat. Sprzed 130-100 tys. lat pochodzą ślady obozowiska neandertalczyków z ulicy Królowej Jadwigi w Krakowie. Odnaleziono tu pozostałości pieca wędzarskiego z glinianą kopułą. Największa ilość śladów osadnictwa środkowo paleolitycznego w Polsce pochodzi z okresu zlodowacenia Würm (Wisły), około 110-70 tys. lat temu. Odkryto je na terenie Polski południowej (Piekary, Kraków-Zwierzyniec, Przemyśl, Kraków-Sowiniec, Jaskinia Zamkowa, Jaskinia Jama, Jaskinia Nietoperzowa, Jaskinia Okiennik, Schronisko Wylotne, Dolina Prądnika). Na tych terenach dominowała wtedy tundra i stepotundra, a praludzie polowali na mamuty, renifery i bizony. W Zwoleniu na Równinie Radomskiej odnaleziono miejsce polowań, zabijania i ćwiartowania zwierzyny, na którą polowali neandertalczycy. Wykorzystywali do tego kopalną dolinę potoku, do której zapędzali stada zwierząt: koni, mamutów, nosorożców włochatych, bizonów i reniferów. Zabijano je tutaj, w pobliżu wodopoju, a następnie ćwiartowano na miejscu. Cykliczne polowano tu na dzikie konie. Znaleziono tu narzędzia bifacjalne, oraz odłupki, których używali myśliwi. Wykonano je z krzemienia czekoladowego wydobytego w rejonie Wierzbicy i Iłży. Zalicza się je do tzw. kultury mikockiej (od stanowiska La Micoque we Francji). Stanowisko w Zwoleniu jest datowane na 85/80-70-65 tys. lat i jest najdalej wysuniętym na północ stanowiskiem związanym z działalnością neandertalczyka w Polsce. Ostatnio odkryto także wykonane przez niego narzędzia krzemienne z okolic Iłży, pochodzące sprzed 80 tys. lat. Narzędzia były wykonane z miejscowego krzemienia czekoladowego. Właśnie do neandertalczyka należą najstarsze szczątki ludzkie sprzed 115-100 tys. lat, odkryte w Jaskini Ciemnej na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Są to kości palców młodego neandertalczyka, które przeszły przez przewód pokarmowy dużego drapieżnego ptaka, oraz neandertalski ząb. W Jaskini Stajnia na Jurze odkryto trzy zęby neandertalczyka pochodzące sprzed 52-42 tys. lat. W słynnej Jaskini Raj koło Kielc odnaleziono pochodzące sprzed 70-60 tys. lat narzędzia kamienne neandertalczyka, podobne do wytworów pochodzących z doliny środkowego Dunaju, z obszaru dzisiejszych Węgier. W Jaskini Raj odkryto także rodzaj zasieków wykonanych z poroży renifera, które chroniły wejście do jaskini, a także użycia czerwonego barwnika hematytowego rozdrabnianego za pomocą kamiennych rozcieraczy. Na Słowacji i na Węgrzech odkryto wyroby z krzemienia święciechowskiego, wydobywanego nad środkową Wisłą. Są to świadectwa kontaktów z grupami praludzi zza Karpat. W czasie maksimum ostatniego zlodowacenia (około 70-58 tys. lat temu), kiedy lądolód dotarł do doliny dolnej Wisły, osadnictwo neandertalczyków na ziemiach polskich zanikło.

Stanowiska środkowo paleolityczne związane z neandertalczykiem znane są także z terenu dzisiejszych Niemiec. Stanowisko Wallertheim odkryte zostało w kopalnych osadach powodziowych, a Tönchesberg na szczycie nieczynnego wulkanu, na który zanoszono z doliny Renu i Mozeli duże bryły krzemienne, by je tu obrabiać. Z doliny górnego Dunaju znane są stanowiska mustierskie i mikockie, zarówno z obszarów otwartych, jak i z jaskiń. W zachodniej części Europy Środkowej występują zarówno podstawowe obozowiska, obozowiska łowieckie, miejsca ubijania zwierząt, pracownie obróbki krzemienia, jak miejsca zasiedlane przez praludzi wielokrotnie. Neandertalczycy reprezentujący kulturę mustiersko-lewaluaską zamieszkiwali także dorzecze Dniestru i obszar wschodnich Karpat. Migrowali z tego obszaru na Półwysep Krymski. Na Krymie polowali na dzikie osły, a w Karpatach na mamuty, bizony, nosorożce, konie i dzikie osły. W dorzeczu Dniestru i w Karpatach z kości mamutów konstruowano szałasy i duże osłony od wiatru. Takie konstrukcje znane są ze stanowiska Mołodowa na Ukrainie i z Ripceni-Izvor w Rumunii. Stanowiska mustiersko-lewaluaskie znane są także z obszarów Półwyspu Bałkańskiego. Z Bułgarii i Grecji znane są miejsca wyspecjalizowanej produkcji ostrzy liściowatych. W jaskini Krapina w Chorwacji ślady pobytu neandertalczyków pochodzą sprzed 120-70 tys. lat. Znaleziono tu szczątki ponad 20 neandertalczyków i kości nosorożca. Wykryto tu też ślady prawdopodobnego kanibalizmu wśród ówczesnych praludzi. W Erd na Węgrzech odnaleziono pochodzące z tego samego okresu stanowisko wielokrotnie zasiedlane przez neandertalczyka, które było też miejscem polowań na niedźwiedzie jaskiniowe. Na Półwyspie Apenińskim odkryto liczne, zasiedlane przez czas stanowiska mustiersko-lewaluaskie. Są wśród nich głównie jaskinie: Tagliente, Fumane, Paglici, Moscerini, Grotte dell’Cavallo i inne.

W środkowym paleolicie funkcjonowała też kultura/technika mikocka, charakteryzująca się asymetrycznymi retuszowanymi pięściakami i asymetrycznymi nożami. Funkcjonowała ona w prawie całym środkowym paleolicie. Początki tej kultury sięgają czasów sprzed około 287 tys. lat, jak świadczą o tym znaleziska z jaskini La Micoque. Znaleziska mikockie z Pietraszyna na Śląsku pochodzą sprzed 157-153 tys. lat. Znajdowała się tu pracownia krzemieniarska, na terenie której odkryto ślady wytwarzania i naprawiania narzędzi. Archeolodzy odkryli tu około 17 tysięcy kamiennych artefaktów. Neandertalczycy pozostawali tu przez dłuższy czas. Jaskinia Biśnik na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej była zasiedlona przez neandertalczyków używających narzędzi mikockich już około 270-200 tys. lat temu. Zamieszkiwali oni tu także w czasach ostatniego interglacjału, około 128-115 tys. lat temu, ale używali już narzędzi lewaluaskich i ostrzy liściowatych.  Być może grupy praludzi dysponujące tą techniką wędrowały z Europy Zachodniej na wschód. Stanowiska mikockie występują także Niemczech, Francji, W Czechach, na Ukrainie, w Rosji, na Kaukazie i na Półwyspie Iberyjskim. Analiza mikroskopowa narzędzi mikockich pochodzących ze stanowisk z obszaru Półwyspu Krymskiego wskazuje, że używano ich m. in. jako grotów broni miotanej służącej do polowania na ptaki. Zgrzebła noszą mikroskopijne ślady skrobi roślinnej, co wskazuje, że stosowano je do cięcia korzeni i cebulek roślin. Ostrzy mikockich używano jako grotów oszczepów, umocowywanych na drzewcach za pomocą klejów organicznych.

Ludzie neandertalscy zasiedlili także obszary Bliskiego Wschodu. Ślady ich obecności na tym obszarze znane są przede wszystkim z jaskiń. Stanowiska otwarte są znacznie gorzej poznane. Szczególnie ważne są jaskinie w wapiennych klifach Góry Karmel: Skuhl, El Wad, Gamal, El Tabun, Kebara. Stanowiska związane z neandertalczykami znane są także z obszarów Judei, Galilei i Syrii. Obszar Lewantu pozostawał w czasach środkowego paleolitu głównym korytarzem, którym grupy praludzi i zwierzęta przemieszczały się z Afryki do Eurazji. W Lewancie człowiek współczesny (tzw. protokromaniończycy) pojawił się już około 110-90 tys. lat temu, a zatem wcześniej, niż przywędrowali tu neandertalczycy (90-50 tys. lat temu). Na Bliskim Wschodzie środkowy paleolit rozpoczął się około 350-300 tys. lat temu. Pojawiła się w tym czasie tzw. kultura jabrudzka (od zespołu stanowisk Jabrud w Syrii). Znaleziska z jaskini Tabun w Izraelu wskazują, że kultura jabrudzka rozwijała się od ok. 350 tys. do ok. 160-150 tys. lat temu. Znaleziska z jaskini Zuttijeh w Galilei wskazują, że twórcami tej kultury byli ludzie reprezentujący zbliżony do współczesnego typ antropologiczny (być może przodkowie Homo sapiens). Oznaczać to może, iż przodkowie Homo sapiens znaleźli się na Bliskim Wschodzie wcześniej od neandertalczyka. Około 180-90/80 tys. lat temu pojawiła się na Bliskim Wschodzie specyficzna odmiana techniki lewaluaskiej, w której produkowano krótsze odłupki. Znana jest on z jaskiń El Tabun, Qafzeh i Skuhl. W Qafzeh i Skuhl znaleziono pochodzące z tego okresu szczątki kostne protokromaniończyków (wczesnych Homo sapiens) i ich pochówki. W jaskini Qafzeh odnaleziono cmentarzysko, na którym pogrzebano 14 osób (dorosłych i dzieci). Niektóre szkielety były posypane ochrą, a w jednym z grobów złożono poroże jelenia. Oznacza to, że wcześni ludzie współcześni zamieszkujący okolice góry Karmel chowali swoich zmarłych i praktykowali rytuały pogrzebowe. W jaskini Skuhl znaleziono 10 pochówków w jamach grobowych. Tutaj również szkielety były posypane ochrą, a w jednym z grobów obok zmarłego złożono żuchwę dzika. Pochówki są dowodem rozwoju myślenia symbolicznego i abstrakcyjnego wśród tutejszych populacji ludzi współczesnych (Homo sapiens). Wytwarzali oni też barwniki mineralne i używali ozdób wykonanych z muszli. Niektóre szkielety z jaskiń Skuhl i El Tabun badacze identyfikują z neandertalczykami. Szkielety neandertalskie zostały znalezione także w jaskini Kebara, jaskini Amud i w Dederiyeh w Syrii. Anatomicznie współcześni ludzie przybyli na obszary Lewantu wcześniej, a neandertalczycy później. Przywędrowali tutaj ze Wschodniej Afryki, niedługo po pojawieniu się w etiopskiej dolinie ryftowej. Zarówno neandertalczycy, jak i kromaniończycy z Lewantu różnią się pod względem anatomicznym od populacji europejskich. Obydwie populacje krzyżowały się prawdopodobnie właśnie na tym obszarze. Pochówki neandertalskie z jaskiń Szanidar (Irak) i Dederiyeh (Syria) pochodzą sprzed 45 tys. lat. Neandertalczyk przybył na Bliski Wschód około 90/71 tys. lat temu, w okresie dominacji surowych warunków klimatycznych dolnego pleniglacjału zlodowacenia Wisły (Würm). Pogarszające się warunki naturalne zmusiły neandertalczyków do migracji na południe. Zarówno neandertalczycy, jak i wcześni Homo sapiens używali podobnych narzędzi kamiennych, należących do przemysłu lewaluaskiego. Podobne też były strategie polowań i osadnictwo. Obydwie populacje były bardzo mobilne i przemierzały duże odległości, przemieszczając się sezonowo. Musieli tu dotrzeć z Europy przez Azję Mniejszą. Zabytki środkowo paleolityczne znaleziono także w jaskini Karain E w Anatolii (350 tys.-100 tys. lat temu). Neandertalczycy zamieszkiwali też góry Zagros, czego świadectwa pochodzą z tamtejszych jaskiń: Szanidar, Bisitun, Kunji, Hazar Merd. Zasiedlili także Kaukaz i Zakaukazie.

Z terenów Bliskiego Wschodu grupy neandertalskie wędrowały dalej na wschód i północ, do Azji Środkowej. We wczesnej fazie dolnego paleolitu zamieszkiwały tu jeszcze populacje używające odłupkowych narzędzi typu dolnopaleolitycznego. Znane są one ze stanowisk odkrytych u podnóża gór Karatau w Kazachstanie, gdzie na podmokłych obszarach i w sąsiedztwie gorących źródeł praludzie polowali na przybywające tu zwierzęta (dzikie konie, nosorożce, bizony, gazele, kozy, strusie). Na stanowisku Kułbułak w Uzbekistanie odkryto ślady tradycji nieprzerwanego używania narzędzi mikroodłukopwych, która przetrwała prawdopodobnie aż do początku ostatniego zlodowacenia. Około 200-180 tys. lat temu w Azji Środkowej pojawiły się narzędzia mustierskie i technika lewaluaska, jak wskazują znaleziska z Ałtaju. Niektóre znaleziska narzędzi ze stanowiska Obi-Mazar w Tadżykistanie sugerują, że technika mustierska mogła się pojawić w Azji Środkowej już 400 tys. lat temu, a zatem wcześniej, niż w Europie. Szczególne znaczenie mają odkrycia z Jaskini Dienisowa na Ałtaju, w południowej części Syberii. Odnaleziono tu pochodzące sprzed 224-160 tys. lat kamienne narzędzia mustiersko-lewaluaskie. W jednej z warstw tej jaskini, obok szczątków kostnych neandertalczyka i wyrobów kościanych oraz ozdób należących do Homo sapiens archeolodzy w 2008-2010 roku znaleźli zęby i kość palca, należące do nieznanego wcześniej hominida. Później odkryli także inne zęby, fragmenty czaszki i kości ramiennych. Pochodzą one sprzed 217/195-50/40 tys. lat. Praludzie, do których należały te szczątki zostali przez badaczy nazwani Denisowianami i stanowili odrębny gatunek (Homo denisova lub Homo altaiensis), różniący się od neandertalczyków i współczesnych ludzi, co wykazały badania genetyczne szczątków. Denisowianie zamieszkiwali spore obszary Azji Środkowej i Wschodniej.  W jaskini Baishiya koło Xiahe na Płaskowyżu Tybetańskim odnaleziono fragment żuchwy należącej do Denisowianina. Pochodzi ona sprzed ok. 160 tys. lat. W jaskini Tam Ngu Hao w Laosie odkryto z kolei denisowiański ząb sprzed 164-131 tys. lat. Znaleziska te wskazują, że Homo altaiensis zasiedlił sporą część Azji. Analiza mitochondrialnego i jądrowego DNA wskazała, że był on bliższy neandertalczykom niż ludziom współczesnym. Jego przodkiem mógł być Homo heidelbergensis lub Homo erectus. Oddzielenie się jego linii ewolucyjnej od tej prowadzącej do neandertalczyka i Homo sapiens nastąpiło około 1,3 mln-779 tys. lat temu. Analizy DNA Homo atlaiensis i ludzi współczesnych wskazały ponadto, że dzielą oni 4-6% DNA z ze współczesnymi populacjami Melanezyjczyków, Aborygenów australijskich,  i Papuasów. Wczesne populacje Homo sapiens musiały zatem krzyżować się z Denisowianami we Wschodniej i Południowo-Wschodniej Azji Oznacza to także, że Homo altaiensis dotarł do pralądu Sahul (połączenia Australii, Tasmanii i Nowej Gwinei) przekraczając tzw. Linię Wallace’a drogą morską wcześniej, niż Homo sapiens. Denisowianie zachowali wiele archaicznych cech anatomiczny, zbliżających ich do Homo erectus i Homo neanderthalensis. Analizy genetyczne wykazały, że Homo altaiensis miał najprawdopodobniej ciemną skórę, brązowe oczy i brązowe włosy. Był także posiadaczem genu odpowiadającego za adaptacje do niskiego poziomu tlenu na terenach położonych na dużych wysokościach. Denisowianie wymarli najprawdopodobniej około 14,5 tys. lat temu, a zatem już w górnym paleolicie.

Na Ałtaju tradycja mustiersko-lewaluaska przetrwała aż do ok. 40 tys. lat temu. Neandertalczycy przywędrowali do Azji Środkowej około 100-60 tys. lat temu. Zasiedlili rejony Ałtaju, Uzbekistanu i sąsiednie tereny (pustynie środkowoazjatyckie, pogórze Ałtaju). Byli dobrze przystosowani do życia w wysokich górach Tien-Szanu, Zarawszanu, Ałtaju i Pamiru. Polowali tu głównie na kozice górskie, osły suhaki, mamuty, nosorożce włochate i muflony. Zasiedlali jaskinie i obszary otwarte. Na niektórych stanowiskach z omawianego obszaru znaleziono wyspecjalizowane pracownie obróbki kamienia. W Jaskini Kara-Bom w zachodnim Ałtaju przebadano sekwencję warstw środkowopaleolitycznych sprzed 70-40 tys. lat. W jaskini Teszik-Tasz w Uzbekistanie odkryto pochówek neandertalskiego dziecka w wieku 8-9 lat, którego szkielet był otoczony kręgiem z poroży koziorożców. Szczątki kostne neandertalczyka znaleziono także w Jaskini Okładnikowa (w Ałtaju, niedaleko Jaskini Dienisowa). Badania archeologiczne w ałtajskich jaskiniach wykazały, że jaskinie były zamieszkane w zimie, kiedy polowano na średnie i duże ssaki. W lecie spożywano głównie mięso małych ssaków, owoce i miód dzikich pszczół. Środkowopaleolityczne narzędzia mustiersko-lewaluaskie odkrywane są także na obszarze Mongolii (Ałtaj Gobijski, Dolina Jezior, Pustynia Gobi), co może świadczyć o tym, że i tam dotarł człowiek neandertalski. W plejstocenie obszar Ałtaju Gobijskiego i części Pustyni Gobi porastały lasy i lasostepy. Archeologiczne ślady środkowopaleolitycznych populacji znane są także z dorzecza Jeniseju, z obszarów położonych na wschód od jeziora Bajkał, a także z Chin. Podstawą życia tych mobilnych społeczności pozostawało wędrowne zbieractwo i łowiectwo.

Praludzie zamieszkiwali w środkowym paleolicie także południową i południowo-wschodnią Azję. W Indiach dotarli na niezamieszkane wcześniej obszary i zaczęli penetrować nowe środowiska (Wzgórza Tripura i Garo w północno-wschodnich Indiach, Zachodnie Ghaty, dolina Jamuny, Kaććh, Tamil-Nadu, Nepal, Cejlon, Afganistan). Do wytwarzania narzędzi, oprócz dotychczas użytkowanego kwarcytu, zaczęto wykorzystywać także czert, chalcedon, jaspis, agat i kwarc. Wydobywano je ze skał lub z osadów rzecznych. W pobliżu wychodni skał wykorzystywanych do produkcji narzędzi powstawały duże pracownie, w których poddawano je obróbce. Pozostały po nich masy odpadów kamiennych. Wytwarzane w pracowniach narzędzia były mniejsze niż dolnopaleolityczne. W Azji Południowo-Wschodniej przetrwały starsze populacje ludzkie o dolnopaleolitycznych korzeniach. Przetrwały one zmiany klimatu w środkowym plejstocenie (ok. 1-0,9 mln lat temu), upadek meteorytu na Południowo-Wschodnią Azję i związany z tym deszcz tektytów (ok. 0,8 mln la t temu), a także wielką erupcję wulkanu Toba około 800 tys. lat temu. Zasiedlały one nie tylko Sundę i Filipiny, ale także Indonezję i Półwysep Indochiński. Na wyspie Luzon w archipelagu Filipin zamieszkiwała populacja Homo luzonensis, pochodząca od Homo erectus, który przybył na wyspę drogą wodną (nawet w maksimum ostatniego zlodowacenia Luzon był wyspą oddzieloną od lądu stałego) około 77 tys.-631 tys. lat temu. Homo luzonensis uległ karłowaceniu, czyli znacznemu zmniejszeniu rozmiarów ciała, charakterystycznemu dla wielu gatunków zamieszkujących wyspy. Polował głównie na jelenie filipińskie, dziki i bowidy. Wytwarzał narzędzia kamienne podobne do dolnopaleolitycznych. Homo luzonensis zamieszkiwał wyspę Luzon do ok. 50 tys. lat temu. Indonezyjską wyspę Flores (która także pozostawała wyspą w epoce lodowej) zamieszkiwał ok. 190-50 tys. lat temu gatunek hominidów znany jako Homo floresiensis. Jego pierwsze znane szczątki (czaszka i częściowo zachowany szkielet) zostały odkryte w jaskini Ling Bua na Flores. Tak jak ludzie z Luzonu uległ on zjawisku wyspowego karłowacenia i miał jedynie około 1 metra wzrostu. Pojemność jego mózgoczaszki dochodziła jedynie do 417 cm³. Hominidy, które dotarły na wyspę Flores około 800 tys. lat temu i pozostawiły po sobie szczątki kostne i narzędzia kamienne były zapewne jego przodkami. Przybyły tu najprawdopodobniej droga morska, np. na bambusowych tratwach. Homo floresiensis używał prostych narzędzi z kamiennych odłupków oraz wiórów i polował na warany z Komodo oraz stegodony. Homo floresiensis wymarł około 50 tys. lat temu, kiedy to na Flores przybyli pierwsi ludzie współcześni. Na obszarze Sundy (na Jawie) populacje Homo erectus żyły jeszcze około 117-108 tys. lat temu, a niedługo potem całkowicie wymarły. Przyczyną mogły być zmiany klimatu, do których Homo erectus nie był już w stanie się przystosować.

W środkowym paleolicie praludzie zamieszkiwali już większą część terytoriów Eurazji. Jednak najważniejsze z punktu widzenia dalszych dziejów ludzkości procesy i wydarzenia zachodziły w Afryce. To właśnie na tym kontynencie narodził się człowiek współczesny (Homo sapiens) i jego kultura. Linia ewolucyjna prowadząca do człowieka współczesnego rozwinęła się w południowej i środkowowschodniej Afryce. Tu pojawił się człowiek współczesny pod względem genetycznym, anatomicznym i behawioralnym. Środkowa epoka kamienia w subsaharyjskiej Afryce jest tożsama z paleolitem środkowym na innych obszarach. Trwała ona od ok. 285 tys. lat temu do ok. 50/20 tys. lat temu. Na początku w wielu regionach Afryki praludzkie populacje kontynuowały użytkowanie technologii aszelskich. W końcu, około 285-235 tys. lat temu aszelskie pięściaki zostały zastąpione przez retuszowane ostrza, które odkryto w formacji Kapthurin w Kenii i w Gademotta w Etiopii. Upowszechniła się udoskonalona technika lewaluaska i pojawiła się technika wiórowa, zwykle kojarzona z Homo sapiens. Wióry, czyli długie odłupki o zbieżnych lub równoległych krawędziach okazały się bardzo efektywnymi narzędziami, produkowanymi ze specjalnie przygotowanych wiórowych rdzeni kamiennych. Narzędzia wiórowe sprzed 235-240 tys. lat zostały odkryte na stanowisku Gademotta w Etiopii. Występują one także na stanowiskach z wczesnej fazy środkowej epoki kamienia z Konga, Kenii i Tanzanii. Ich produkcja wymagała użycia tłuków z materiałów organicznych, doskonałej znajomości różnych surowców i umiejętności planowania. Twórcy tych przedmiotów posługiwali się już prawdopodobnie mową artykułowaną. Produkowali także ostrza liściowate, które służyły jako groty broni drzewcowej, osadzane w drewnianych oprawach. Służyły one do polowań na duże zwierzęta i są niekiedy znajdowane pomiędzy kośćmi tych zwierząt, żyjących w tamtych czasach. Polowanie stało się podstawowym sposobem zdobywania pożywienia, wypierając całkowicie padlinożerstwo, praktykowane jeszcze w dolnym paleolicie. Urządzano planowe polowania na zwierzęta małe i te charakteryzujące się dużymi rozmiarami (Pelorovis, bowidy, antylopy eland). Polowania prowadzono w dużych grupach, na duża skalę, wykorzystując naturalne pułapki. Spożywano też rośliny, które rozdrabniano za pomocą specjalnych kamiennych rozcieraczy, oraz słonowodne i słodkowodne małże. Mimo upowszechnienia się nowych technik wytwarzania narzędzi tradycja aszelska przetrwała w niektórych miejscach Afryki (np. w Kalambo Falls w Tanzanii) jeszcze około 190-60 tys. lat temu. Już około 260 tys. lat temu w Południowej Afryce zaczęto używać narzędzi należących do tzw. facji Pietersburg. Były to narzędzia wiórowe i odłupkowe oraz ostrza liściowate przygotowywane z lewaluaskich rdzeni. Na północ od rzeki Limpopo wykształciła się technologia sangijska (sangoańska), wywodząca się od aszelskiej. Na terenach położonych daleko na północ, szczególnie wzdłuż Nilu, dominowały przemysły lewaluaskie, nawiązujące do bliskowschodnich tradycji lewaluasko-mustierskich. To poprzez te obszary prowadził tzw. korytarz nilowy, stanowiący drogę migracji praludzkich populacji z Afryki na Bliski Wschód i do Europy.

Pojawienie się najstarszych ludzi reprezentujących współczesny typ antropologiczny (Homo sapiens) stanowi przedmiot usilnych dociekań i sporów badaczy. Dzięki badaniom paleoantropologów, archeologów i genetyków udało się rzucić światło na tę zawiłą kwestię. Człowiek współczesny pojawił się w specyficznych warunkach naturalnych. Kiedy na północnych szerokościach geograficznych nadal trwał cykl glacjałów i interglacjałów, w subsaharyjskiej Afryce następowały po sobie okresy suchego i wilgotnego klimatu. W okresach wilgotnych pustynie (włącznie z Saharą) kurczyły się ustępując miejsca dobrze nawodnionym, bogatym środowiskom w typie sawanny. Gdy klimat stawał się suchszy następowała ekspansja pustyń i stepów, a praludzie musieli migrować, tak samo jak zwierzęta, wśród których żyli. Cykle zmian klimatycznych związane z cyklami zmian kształtu orbity Ziemi i nachylenia jej osi (tj. z cyklami Milankovicia) stały się dłuższe, głębsze i nieco bardziej nieregularne. Gdy Afryka Północna i Azja Południowo-Zachodnia doświadczała okresów ekstremalnej suszy, we Wschodniej Afryce klimat pozostawał stosunkowo stabilny. Ale w okresach interglacjalnych, kiedy Sahara stawała się zielona, wschodnia Afryka doświadczała klimatycznej huśtawki. Analiza osadów ze wschodnioafrykańskich jezior wskazuje, że miały wtedy miejsce wielkie susze, wysychanie jezior i zmiana półsuchych biomów w pustynie. Te ostre zmiany klimatyczne miały wielki wpływ na ewolucję hominidów, zwłaszcza w okresie bezpośrednio poprzedzającym początki Homo sapiens. To właśnie takich trudnych warunkach nastąpiła rozbudowa mózgu naszych przodków, pojawiło się analityczne myślenie, świadomość refleksyjna. W czasach, kiedy panowały trudne warunki naturalne, ewolucyjne naciski selekcyjne na populacje hominidów zamieszkujące Afrykę wzmagały się.

Do niedawna w nauce trwał zacięty spór pomiędzy zwolennikami dwóch przeciwstawnych hipotez dotyczących pochodzenia człowieka współczesnego. Zwolennicy starszego poglądu utrzymywali, że Homo sapiens wykształcił się z populacji hominidów rozsianych na obszarze całego Starego Świata (tj. Afryki i Eurazji). Dzięki stałemu przepływowi genów między tymi populacjami człowiek współczesny pozostał jednym gatunkiem ze wspólną pulą genetyczną. Wedle zwolenników tej tezy, różnice między populacjami ludzkimi zamieszkującymi różne regiony Świata mają ewolucyjne pochodzenie. Powoływali się oni na skamieniałości z Azji i Australii, wskazujące według nich na kontynuację pomiędzy miejscowymi populacjami Homo erectus i Homo sapiens. Starali się udowodnić, że skamieniałości człowieka współczesnego w różnych regionach Starego Świata pojawiają się mniej więcej w tym samym czasie, a formy przejściowe pomiędzy nimi będą się pojawiać właśnie w tych regionach, a nie w Afryce. Przeciwnicy tego poglądu wskazują, że gatunek Homo sapiens wykształcił się na jednym, określonym obszarze (w Afryce) i stamtąd rozprzestrzenił się na cały Świat, zastępując dawniejsze populacje, lub zasiedlając obszary dotąd bezludne. Uważają, że najstarsze skamieniałe szczątki ludzi współczesnych będą odkrywane jedynie w Afryce, a pomiędzy lokalnymi populacjami archaicznych praludzi poza Afryką a późniejszymi grupami Homo sapiens brak jest ciągłości. Te dwie hipotezy są znane pod nazwami hipotezy multiregionalnej i hipotezy wyjścia z Afryki. Pojawiły się także warianty obydwu hipotez, wskazujące na możliwość krzyżowania się migrujących z Afryki Homo sapiens z lokalnymi populacjami archaicznych praludzi, na możliwość wielokrotnych migracji z Afryki, czy też asymilacji wędrujących afrykańskich grup prze lokalnych praludzi z Eurazji. Dzięki postępowi w badaniach DNA (zarówno kopalnego, jak i należącego do żyjących współcześnie ludzi), pogłębionym badaniom archeologicznym i paleoantropologicznym, oraz nowo odkrytym szczątkom praludzi najmocniejszą podbudowę dowodową zyskała hipoteza afrykańskich korzeni Homo sapiens, uznawana przez przeważającą większość badaczy za najlepiej udokumentowaną. Oczywiście pojawiły się także nowe dane pochodzące z badań genetycznych, które wskazują, że rozprzestrzenianiu się współczesnych ludzi z Afryki towarzyszyła wymiana genów z niektórymi starszymi populacjami (jak neandertalczycy i Homo altaiensis). Badacze obecnie skupiają się na ustalaniu, ile migracji Homo sapiens wyszło z Afryki, jak wyglądały relacje ludzi współczesnych ze starszymi populacjami hominidów i jak rozwijały się współczesne zachowania człowieka i jego kultura.

Dziś nie ulega już wątpliwości, że człowiek współczesny (Homo sapiens) powstał właśnie na kontynencie afrykańskim. Najwięcej cech wspólnych dla różnych współczesnych grup ludzkich występuje właśnie na kontynencie afrykańskim. Wśród populacji zamieszkujących subsaharyjską Afrykę panuje dziś jeszcze największe zróżnicowanie cech genetycznych i fenotypowych (czyli cech anatomicznych i wyglądu zewnętrznego) wśród wszystkich ludzkich populacji. Oznacza to, że cechy te pojawiały się wśród tych populacji przed długi czas, w którym występowały losowe mutacje, a Homo sapiens jest dłużej związany z Afryką, niż z jakimkolwiek innym kontynentem. Badania tempa mutacji mitochondrialnego i jądrowego DNA współczesnych ludzi wskazują, że Homo sapiens powstał pomiędzy 300/270 tys. a 200/150 tys. lat temu właśnie w Afryce, gdzie zróżnicowanie genetyczne ludzkich populacji jest największe. Człowiek współczesny wyewoluował zatem ze starszych populacji zamieszkujących Afrykę w Środkowej Epoce Kamienia. Jeszcze przed 300 tys. lat pojawiły się w Afryce populacje hominidów posiadające już charakterystyczne cechy anatomiczne zbliżające je do Homo sapiens. Reprezentują je skamieniałości z Jebel Irhoud w Maroku, Bodo w Etiopii, Broken Hill w Zambii, Jeziora Ndutu w Tanzanii i Elandsfontein w RPA. Pochodzą one z okresu 600 tys.-300 tys. lat temu i wskazują, że wśród populacji hominidów (pochodzących od afrykańskiego Homo ergaster i/lub Homo heidelbergensis) stopniowo zwiększała się pojemność puszki mózgowej przy jednoczesnym utrzymywaniu się cech twarzoczaszki charakterystycznych dla archaicznych hominidów. Czaszka znaleziona w Bodo i pochodząca sprzed ok. 600 tys. lat ma już około 1250-1300 cm³ pojemności i zaliczana jest do gatunku Homo rhodesiensis lub Homo heidelbergensis. Czaszka znaleziona z Ndutu, datowana na 500-400 tys. lat dzieli wiele cech zarówno z Homo sapiens, jak i Homo erectus. Ma ok. 1100 cm³ pojemności mózgoczaszki i silnie zaznaczone łuki brwiowe. Czaszki z Ndutu i Elandsfontein zostały znalezione w sąsiedztwie narzędzi aszelskich i pochodzą sprzed 500-400 tys. lat. Czaszka zaliczana  Homo rhodesiensis lub Homo heidelbergensis z Broken Hill (Kabwe) pochodzi sprzed 324-274 tys. lat i reprezentuje mieszankę cech współczesnych i archaicznych. Jej pojemność to ok. 1230 cm³. Z okresu pomiędzy 250 a 150 tys. lat temu pochodzą skamieniałe szczątki kostne klasyfikowane już jako wczesny Homo sapiens lub Homo helmei. Są to przede wszystkim szczątki z Omo (Kibish) w Etiopii, Florisbad w RPA i Jebel Irhoud w Maroku. Caszka z Florisbad, pochodząca sprzed 259-224 tys. lat określana jest jako późny Homo heidelbergensis lub bardzo wczesny Homo sapiens. Szczątki pięciu osobników z marokańskiej jaskini Jebel Irhoud pochodzą sprzed 350-280 tys. lat i są obecnie jednymi z najstarszych znanych szczątków kostnych Homo sapiens. Również one noszą jeszcze ślady niektórych archaicznych cech anatomicznych, a ich pojemność zawiera się w granicach 1305-1400 cm³. Zostały znalezione w sąsiedztwie narzędzi, kości gazeli i pozostałości paleniska. Najnowsze badania sugerują, że Homo sapiens narodził się na szerokich terenach Afryki, na których żyły zróżnicowane populacje archaicznych praludzi, wśród których obecna była tendencja do powiększania się pojemności puszki mózgowej i redukcji niektórych elementów masywnej twarzoczaszki. Cechy charakterystyczne dla współczesnego człowieka były coraz bardziej rozpowszechnione w tych populacjach. Specjacja naszego gatunku nastąpiła w rytmie szybko zmieniających się warunków środowiskowych, kiedy to dryft genetyczny i dobór wymuszały zmiany w określonym kierunku. Ostatni wspólny przodek współczesnych ludzi żył pomiędzy 350 tys. a 260 tys. lat temu. Żyły wtedy liczne, zróżnicowane populacje poprzedzające bezpośrednio Homo sapiens. Potem nastąpił okres dzielenia się, różnicowania i ekspansji tych populacji na obszarze Afryki, który doprowadził do powstania Homo sapiens o w pełni współczesnej anatomii ok. 240-100 tys. lat temu. W tym procesie decydującą rolę odegrało połączenie populacji pochodzących ze Wschodniej i Południowej Afryki. W Omo zachował się częściowo szkielet i czaszki hominidów pochodzące sprzed 233-195 tys. lat. Są one już bardzo podobne do współczesnego człowieka, ale niektóre cechy dzielą jeszcze z Homo ergaster. Z kolei czaszka Homo sapiens idaltu z Herto w Etiopii została znaleziona w sąsiedztwie aszelskich i środkowopaleolitycznych narzędzi. Pochodzi ona sprzed 157 tys. lat. Są to już kopalne szczątki Homo sapiens (Homo sapiens fossilis) o współczesnej charakterystyce anatomicznej. Szczątki kopalne młodsze niż 125 tys. lat należą już bez wątpienia do współczesnego człowieka. Charakteryzują się one redukcją rozmiarów zębów i łuków brwiowych, wysokim czołem, silnie ortognatyczną, płaską twarzą i pojemnością mózgoczaszki większą od 1350 cm³. Znane są one z Południowej Afryki (Die Kelders Cave, Equus Cave, Border Cave, Klasies Rivber Mouth, Makapansgat) i Afryki Północnej (Dar es-Soltan, Zouhra, Taramsa, Nazlet Khater, Taforalt, Afalou). Pochodzące z jaskiń Mugharet es-Skuhl i Qafzeh szkielety Homo sapiens zostały pogrzebane w celowo wykopanych grobach i posypane ochrą. Reprezentują one populację ludzi współczesnych żyjących na obszarze Lewantu około 110-90 tys. lat temu. Nawet one noszą jeszcze niektóre archaiczne cechy anatomii.

Ale zmieniała się nie tylko anatomia naszych przodków. Około 100 tys. lat w afrykańskim materiale archeologicznym pojawiają się zupełnie nowe zjawiska, które świadczą o rozwoju zachowań i praktyk w pełni kojarzonych ze współczesnym człowiekiem. Ten rozwój „behawioralnej współczesności” był nie mniej ważny, niż początki egzystencji Homo sapiens. W południowej Afryce wcześni ludzie współcześni używali typowych narzędzi Środkowej Epoki Kamienia. Pojawiły się też wyroby zapowiadające narzędzia górnopaleolityczne. Około 200-170 tys. lat temu w Afryce Północnej pojawiły się przemysły mustierskie i lewaluaskie. Rozwijały się one dalej w okresie wilgotnego wahnięcia klimatycznego ok. 170-70 tys. lat temu, kiedy to Sahara obfitowała w wodę i na jej otwartych, trawiastych terenach żyły wielbłądy, bowidy, żyrafy, białe nosorożce, antylopy i gazele. Ludzie zamieszkujący wtedy obszary Sahary pojawiali się na brzegach wyschniętych już dziś jezior (Bir Tarfawi, Bir Sahara), gdzie zabijali i ćwiartowali upolowane zwierzęta. Prawdopodobnie praludzie przebywali na brzegach jezior w dzień, a w nocy wycofywali się na tereny położone wyżej, by ustrzec się ataku drapieżników. Już na początku epoki kamienia pojawiła się w Afryce technika wiórowa wytwarzania narzędzi kamiennych. Jej wynalezienie nie stało się jednak przełomem. Dopiero w młodszej fazie środkowej epoki kamienia wczesny Homo sapiens dokonał wynalazków, które w istotny sposób zmieniły jego codzienne życie, gospodarowanie i sferę mentalności. Wskazują one także na rozwój intelektu i świadomości refleksyjnej u ówczesnych ludzi. Można do nich zaliczyć pojawienie się kompozytowej (złożonej z różnych materiałów) broni i narzędzi, wynalezienie łuku i broni miotającej z kamiennymi zbrojnikami w drewnianej oprawie, narzędzi i broni wykonanych z kości (grotów, harpunów) a także z kości i drewna, pojawienie się ozdób, sztuki, przedmiotów służących do ozdabiania ciała, szerokie użycie barwników. Ślady użycia ochry (ilastej zwietrzeliny zawierającej tlenki żelaza) jako czerwonego barwnika na afrykańskich stanowiskach Środkowej Epoki Kamienia sięgają 100 tys. lat. Są to fragmenty ochry noszące ślady drapania, darcia i rozdrabniania. Były one zatem rozdrabniane by pozyskać proszek i przygotować barwnik. W jaskini Blombos w Republice Południowej Afryki odkryto pochodzące sprzed 100 tys. lat muszle zawierające mieszankę rozdrobnionej ochry, węgla drzewnego i kości. Były to zapewne pojemniki na czerwony barwnik. Ochrę rozcierano na blokach kwarcu lub kwarcytu i mieszano z tłuszczem zwierzęcym oraz wodą. Tak przygotowany barwnik mógł służyć do malowania ciała lub ozdabiania skórzanych ubrań. Znalezisko z jaskini Blombos jest najstarszym świadectwem celowego wytwarzania barwników i wykorzystywania pojemników. Wskazuje na umiejętności planowania, łączenia różnych składników i elementarną wiedzę chemiczną u ówczesnych przedstawicieli Homo sapiens. Ludzie współcześni zamieszkujący kontynent afrykański zaczęli używać narzędzi i broni wykonanych z kości o czym świadczą znaleziska z Kabwe w Zambii (125-110 tys. lat temu),
jaskini Mumbwa w Zambii (120 tys. lat temu), Katandy w Republice Konga (150-70 tys. lat temu), jaskini Blombos (77-72 tys. lat temu) i Klasies River Mouth w RPA (80-65 tys. lat temu). Są to przede wszystkim harpuny i wykonane z kości groty oraz szydła-przebijaki. Zaczęto także wytwarzać kościane retuszery do obróbki kamiennych narzędzi. Wykorzystywano kości ssaków i ptaków. Z jaskini Sibudu w RPA pochodzą datowane na 64-51 tys. lat kościane groty strzał. Niektóre kościane przedmioty były już ozdabiane ornamentami złożonymi z rytych linii. Takie wyroby znane są z Blombos, Klasies River Mouth i Howieson’s Poort z RPA i z jaskini Apollo 11 w Namibii. Ludzie opanowali zatem tajniki obróbki materiału jakim jest kość. Ryty na kościanych przedmiotach mogły mieć znaczenie symboliczne. Wcześni Homo sapiens z afrykańskiej Środkowej Epoki Kamienia zaczęli także wytwarzać ozdoby i tworzyć sztukę. Zarówno ozdoby, jak i sztuka są środkami przekazywania określonych informacji i wyrazem myślenia symbolicznego. W Enkapune ya Muto w Kenii odkryto pochodzące sprzed 46 tys. lat paciorki wykonane ze skorupy strusiego jaja. Paciorki z tego samego materiału pochodzące sprzed 42 tys. lat odkryto na stanowiskach południowoafrykańskich (Blomplaas, Bushmen Rock Shelter, Cave of Hearts). Ale już wcześniej ozdobne paciorki wyrabiano z muszli morskich mięczaków, jak świadczą o tym znaleziska z jaskini Blombos sprzed 72 tys. lat. Odnaleziono tam przedziurawione muszle morskich ślimaków celowo w ten sposób przygotowane i służące jako paciorki-ozdoby. Do ich produkcji wybierano tylko duże muszle dorosłych ślimaków. Były one nawlekane na sznurki lub rzemyki i noszone, być może w formie naszyjnika. Tego typu ozdoby były wyrazem myślenia symbolicznego, niemożliwego bez używania mowy artykułowanej, tak samo jak wytwarzanie zaawansowanych dzieł sztuki. Najstarsze świadectwa artystycznej aktywności Homo sapiens pochodzą z Jaskini Blombos, sprzed 100-72 tys. lat. Są to fragmenty ochry ozdobione rytymi, geometrycznymi wzorami. Zostały one wyryte na specjalnie przygotowanej powierzchni, co wyklucza przypadkowe drapanie dla zabicia czasu. Ozdobione rytami bryłki ochry odkryto także w Pinnacle Point w RPA (pochodzą sprzed 100-80 tys. lat) i z Klasies River Mouth (65-55 tys. lat temu). Ochra była najprawdopodobniej materiałem, do którego przywiązywano szczególne znaczenie ze względu na jej intensywnie czerwony, podobny do krwi kolor, miała zatem znaczeni rytualne i być może religijne. Na rozwój zdolności intelektualnych i manualnych wczesnych ludzi współczesnych wskazuje także rozwój wytwórczości narzędzi kamiennych, szczególnie ostrzy, narzędzi geometrycznych i oprawianych w drewno. Narzędzia kompozytowe, złożone z różnych materiałów wymagały już wymyślenia i opanowania cyklu czynności niezbędnych przy ich produkcji. Pomysł wytwarzania narzędzi kompozytowych mógł się zrodzić jedynie w umysłach ludzi dysponujących umiejętnością myślenia abstrakcyjnego, o zaawansowanych funkcjach poznawczych i znacznej elastyczności. Tworzenie narzędzi kompozytowych wymagało także użycia naturalnych lub wytworzonych przez człowieka lepiszczy (żywicy, smoły, bitumu, gumy roślinne). Do ich wytwarzania często używano ochry. Najstarsze przykłady lepiszczy z użyciem ochry pochodzą z jaskini Sibudu i Still Bay z RPA, sprzed 70 tys. lat. W tym czasie ludzie zamieszkujący Afrykę Środkowej Epoki Kamienia z powodzeniem rozwijali już prymitywną chemię i pirotechnologię, odkrywając właściwości nowych materiałów i modyfikując oraz łącząc ze sobą różne surowce. Oznacza to, że zapewne nie różnili się w zakresie swoich zdolności intelektualnych od ludzi naszych czasów. Z tzw. facją Howiesons Poort związany jest wynalazek mikrolitycznych (małych rozmiarów) ostrzy kamiennych osadzanych w drewnianych oprawach jako zbrojniki broni miotanej i szerokie użycie narzędzi kościanych. Takie mikrolityczne zbrojniki sprzed 70 tys. lat odkryto np. w jaskini Klasies River Mouth, oraz w Blomplas, Montagu i Border Cave (sprzed 80-66 tys. lat). Około 75 tys. lat temu zaczęto też w Afryce stosować podgrzewanie w ogniu i retusz naciskowy do wytwarzania kamiennych narzędzi. Zaczęto stosować do obróbki kamienie miękkie i twarde tłuki z różnych materiałów. Już 100 tys. lat temu w Południowej Afryce zaczęto używać zbrojników kamiennych osadzanych w drewnianych oprawach (drzewcach). Część z nich stanowiła oszczepy służące do rzucania, lub groty strzał, co jest pośrednim dowodem wynalezienia i używania łuku przez afrykańskie społeczności Środkowej Epoki Kamienia. Liczniejsze, niewątpliwe i bardziej różnorodne dowody użycia łuku strzał pochodzą sprzed 65 tys. lat z jaskini Sibudu. Odkryto tam wykonane z kwarcu zbrojniki służące jako groty strzał. Użycie łuku i strzał było wynalazkiem przełomowym. Łuk był pierwszym wynalezionym przez ludzi mechanizmem magazynującym energię mechaniczną i pierwszą bronią pozwalającą razić cele z większej odległości niż ręczny rzut. Dzięki niemu można było bezpieczniej polować na większe zwierzęta i zwiększyć skuteczność łowów na mniejsze. Pozwalał też na osiągnięcie przewagi w konfliktach zbrojnych z innymi grupami ludzkimi. Wszystkie znane społeczności ludzkie używały później łuku i strzał, co wskazuje, że jest to technologia typowa dla Homo sapiens. Najprawdopodobniej także w tym okresie ludzie zaczęli tworzyć pułapki i sidła łowieckie, by zwiększyć skuteczność swych polowań. Ognia zaczęto używać nie tylko do ogrzewania i przygotowywania żywności, ale także do obróbki kamienia i innych surowców. Ludzie chcieli także żyć w bardziej komfortowych warunkach. Znaleziska z jaskini Sibudu wskazują, że miejsca, gdzie przebywali przez dłuższy czas były regularnie zamiatane i usuwano z nich odpadki. Starannie przygotowywano stałe paleniska, a miejsca, gdzie wypoczywano i spano wyłożone były trawami i turzycami (być może prymitywną formą mat). Używano liści rośliny Cryptocarya woodii, by chronić się przed uciążliwymi insektami. Organizacja przestrzeni życiowej i codzienny komfort stał zatem u Homo sapiens na dużo wyższym poziomie, niż u jego przodków. To właśnie wśród grup Homo sapiens z Afryki około 100 tys. lat temu zaszła behawioralna zmiana, której efektem było wykształcenie zachowań i praktyk kojarzonych ze współczesnymi ludźmi. Różniły się one znacznie od zachowań praludzi żyjących we wcześniejszych stadiach paleolitu. Jej wyrazem było: zwiększenie różnorodności i standaryzacja typów narzędzi kamiennych, większe tempo zmian technologii narzędziowej, wykorzystanie kości i materiałów organicznych, wytwarzanie ozdób, rozwój sztuki przedstawiającej, jasna organizacja przestrzeni obozowania, transport surowców kamiennych na duże odległości, wykorzystanie szerokiego spektrum lokalnych zasobów (zwierząt łownych, roślin, ryb, skorupiaków), selekcja zwierząt przeznaczonych do upolowania, opanowanie trudniejszych środowisk i wzrost zaludnienia zasiedlanych przez ludzi obszarów. Ludzie zaczęli regularnie i na stałe używać skórzanych ubrań, które stały się nieodłącznym elementem ich kultury i codziennego życia. Badania genetyczne dotyczące ewolucji wszy odzieżowej (Pediculus humanus corporis), że wczesne grupy Homo sapiens zamieszkujące Afrykę używały skórzanej odzieży już około 170 tys. lat temu i były narażone na zakażenie przez tego pasożytniczego owada. Oprócz ubrań stałym elementem ludzkiej kultury stało się górnictwo, co poświadczają najstarsze kopalnie pochodzące właśnie z afrykańskiej Środkowej Epoki Kamienia. W Ngwenya w Suazi odkryto pochodzącą sprzed 43-42 tys. lat kopalnię hematytu używanego do wyrobu czerwonego barwnika. W ścianie skalnej drążono tu wyrobiska o głębokości 9 metrów za pomocą narzędzi górniczych wykonanych z dolerytu. Kopalnie rogowca z Nazlet Khater w Górnym Egipcie były eksploatowane przez Homo sapiens już 33 tys. lat temu. Ludzie zaczęli zaopatrywać się w surowce kamienne, których złoża leżały nieraz 120-300 kilometrów od miejsc, w których ich używano. Na wielu stanowiskach narzędzia były w większości wytwarzane z surowców sprowadzanych z daleka. Obsydian z obszaru Wielkich Rowów Afrykańskich był wykorzystywany w miejscach odległych od złóż nieraz o 300 km. Oznacza to, że grupy ludzkie musiały organizować dalekie wyprawy, by zdobyć te cenne surowce. Korzenie takich praktyk sięgają wczesnej fazy Środkowej Epoki Kamienia. Badania stanowisk archeologicznych z niecki Olorgesailie w Kenii wskazują, że już około 390-295 tys. lat temu praludzie zamieszkujący ten rejon stosowali zróżnicowane strategie łowieckie, wytwarzali barwnik czerwony z żelazistych skał i produkowali narzędzia z surowców sprowadzanych z odległości 25-50 km. Już wtedy powstawały sieci kontaktów między różnymi społecznościami i prowadzona była prawdopodobnie międzygrupowa wymiana surowców. Sieci wymiany były konieczne dla przeżycia w trudnym środowisku, a kontakty i wymiana międzygrupowa stymulowały rozwój ludzkiego mózgu. Badacze przypuszczają, że systematyczna eksploatacja zasobów morskich (ryb, skorupiaków, małży) przez afrykańskich praludzi wymagała rudymentarnych obserwacji faz Księżyca i zjawiska pływów morskich. Wszystkie te nowości wiązały się też najprawdopodobniej z rozwojem mowy artykułowanej i ludzkiego języka. Do powstanie języka w pełnym znaczeniu tego słowa konieczne było wykształcenie się składni i czasów gramatycznych, co umożliwiało tworzenie sensownych zdań odnoszących się do zróżnicowanych sytuacji dziejących się w różnym czasie. Analizy genetyczne wskazały, że mutacja w ludzkim chromosomie Y, dotyczące genu oznaczanego jako FOXP2 około 100-50 tys. lat temu była kluczowa dla powstania ludzkiego języka. Do rozwoju mózgu ludzkiego i mowy mogło się też przyczynić poświadczone przez archeologię częste spożywane ryb przez środkowopaleolitycznych mieszkańców Afryki. Znane są także pochówki ze Środkowej Epoki Kamienia, wskazujące na rozwinięte zachowania symboliczne, wiarę w życie pośmiertne i pierwociny wierzeń religijnych u afrykańskich Homo sapiens. Pochodzą one m. in. z Mumbwa w Zambii i Taramsa w Egipcie.

W czasie, kiedy pierwsze populacje wczesnego Homo sapiens zasiedlały różne części Afryki, na południu kontynentu egzystował jeszcze niezwykły gatunek hominida znany jako Homo naledi. Zamieszkiwał on południową część kontynentu około 335-236 tys. lat temu, a jego szczątki kostne znaleziono w jaskini Rising Star w Republice Południowej Afryki. Odkryto tu kości czaszki i kończyn młodych i dorosłych osobników tego gatunku. Homo naledi był niedużym hominidem o wzroście sięgającym ok. 150 cm i niewielkiej pojemności czaszki (ok. 465-560 cm³). Jego anatomia była szczególną mieszanką cech archaicznych i współczesnych. Pochodził on najprawdopodobniej od Homo ergaster. Szczątki Homo naledi z jaskini Rising Star zostały odkryte  w leżącej głęboko, trudno dostępnej komorze i złożone tam intencjonalne, co prawdopodobnie wskazuje na fakt, że praludzie należący do tego gatunku grzebali swoich zmarłych (co nie jest do końca pewne). Homo naledi spożywał pokarmy roślinne i mógł używać ognia do ich przetwarzania.

Ludzie współcześni zamieszkujący kontynent afrykański używali zróżnicowanych typów narzędzi krzemiennych, których analiza pozwoliła archeologom na wyodrębnienie poszczególnych przemysłów i kultur. W Afryce Północnej przez długi czas dominowały przemysły mustierskie. W północno-zachodniej części kontynentu rozwinął się przemysł aterski (kultura aterska), który funkcjonował w okresie 150/130-20 tys. lat temu. Charakteryzował się on użyciem technologii mustierskiej oraz wytwarzaniem ostrzy trzoneczkowatych i liściowatych. Twórcy kultury aterskiej wytwarzali także narzędzia kościane. Kultura aterska zanikła w maksimum ostatniego zlodowacenia, wraz z maksymalnych wysuszeniem obszarów Sahary.

Najwcześniejsi przedstawiciele naszego gatunku (Homo sapiens), którzy pojawili się w Afryce rozwinęli swoją kulturę w stopniu nieporównywalnym do swoich przodków. Zyskali nowe umiejętności i przejawiali już typowo ludzkie zachowania i styl myślenia. Ich wyposażenie techniczne przewyższało to, co mieli do dyspozycji inni przedstawiciele rodzaju Homo, np. neandertalczycy. Już około 110-90 tys. lat temu pierwsze grupy Homo sapiens opuściły Afrykę i zasiedliły obszary Lewantu. Świat stał przed nimi otworem. W okresie górnego paleolitu ludzie współcześni rozpoczęli swoją szeroko zakrojona ekspansję i dotarli do większości obszarów globu i rozwinęli różnorodne kultury, o czym w następnym odcinku…

CDN.

 

 

Literatura

C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.

Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.

R. Lewin, Wprowadzenie do ewolucji człowieka, Seria: Wprowadzenia. Nauki Matematyczno-Przyrodnicze, Warszawa, 2002.

B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.

K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.

R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first Tyree milion years, Oxford, New York, 2007.

J. K. Kozłowski (aut. i red.), J. Chochorowski, P. Kaczanowski, Encyklopedia historyczna Świata : Tom I: Prehistoria, Kraków, 1999.

J. K. Kozłowski, F. Mallegni, Wielka Historia Świata : Tom 1 : Świat przed „rewolucją” neolityczną, Kraków, 2004.

D. J. Futuyma, Ewolucja, Warszawa, 2008.

 M. Ryszkiewicz, Homo sapiens : Meandry ewolucji, Warszawa, 2013.

I. Tattersall, Dzieje człowieka od jego początku do IV tys. p. n. e., Biblioteka Myśli Współczesnej, Warszawa, 2010.

J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.

J. Dzik, Dzieje życia na Ziemi, Warszawa, 2011.

 A. Pydyn, Argonauci epoki kamienia: Wczesna aktywność morska od pierwszych migracji z Afryki do końca neolitu, Toruń, 2011.

 J. Shreeve, Zagadka neandertalczyka: W poszukiwaniu rodowodu współczesnego człowieka, Na ścieżkach nauki, Warszawa, 1998.

 Ch. Stringer, R. McKie, Afrykański Exodus : Pochodzenie człowieka współczesnego, Na ścieżkach nauki, Warszawa, 1999.

E. Pomeroy, P. Bennett, Ch. O. Hunt, T. Reynolds, L. Farr, M. Frouin, J. Holman, R. Lane, Ch. French, G. Barker, New Neanderthal remains associated with the ‘flower burial’ at Shanidar Cave, Antiquity, 2020, Vol. 94 (373), s. 11–26.

J. K. Kozłowski, P. Kaczanowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Wielka Historia Polski, t. 1, Kraków, 1998.

L. Sawicki, Sprawozdanie tymczasowe z prac wykopaliskowo-badawczych przeprowadzonych przez Zakład Paleolitu IHKM PAN w latach 1953-1954, Sprawozdania Archeologiczne T. 2 (1956) ; Preliminary report on the excavation-works carried out by Zakład Paleolitu of IHKM PAN in the years 1953-1954, s. 11-21.

K. Sobczyk, Piekary, st. II a, gm. Liszki. woj. małopolskie, AZP 103- 55/98, Informator Archeologiczny : badania 34, 2000, s. 11-12.

https://archeo.uj.edu.pl/jaskinia-oblazowa

https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news,369574,nowe-odkrycia-archeologow-w-jaskini-oblazowej.html

P. Valde-Nowak, Człowiek pierwotny w Jaskini w Obłazowej, Pieniny – Przyroda i Człowiek 10: (2008), s. 133–146.

P. Valde-Nowak, T. Madeyska, A. Nadachowski, Jaskinia w Obłazowej : Osadnictwo, sedymentacja, fauna kopalna, Pieniny – Przyroda i Człowiek, 4: (1995), s. 5–23.

A. Wiśniewski, Neandertalczyk w Europie Środkowej: kamienie, kości, geny…, Archeologia Żywa, 1 (79), 2021, s. 44-51.

https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C89442%2Cmazowieckie-w-ilzy-odkryto-slady-obecnosci-neandertalczyka.html

https://archeologia.com.pl/odkryto-najstarsze-szczatki-czlowieka-na-terenie-polski-maja-ponad-100-tys-lat/

P. Raia et al., Past Extinctions of Homo Species Coincided with Increased Vulnerability to Climatic Change, One Earth 3, October 23, 2020, s. 480-490.

A. Mounier, M. M. Lahr, Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species, Nature Communications, vol. 10: 3406 (2019), s. 1-13.

A. S. Brooks et al., Long-distance stone transport and pigment use in the earliest Middle Stone Age, Science, vol 360: 6384, 2018, s. 90-94.

D. L. Hoffmann et al., U-Th dating of carbonate crusts reveals Neandertal origin of Iberian cave art, Science, vol. 359: 6378, 2018, s. 912-915.

Schemat ewolucji hominidów
Czaszka Homo neanderthalensis z jaskini Feldhofer w Niemczech

Czaszka neandertalczyka z Saccopastore we Włoszech

Czaszka neandertalczyka z La Chapelle-aux-Saints we Francji

Porównanie czaszek Homo sapiens i neandertalczyka

Współczesne rekonstrukcje wyglądu neandertalczyków

Krajobraz Europy w czasie interglacjału eemskiego

Słoń leśny

Tabela chronologiczna zlodowaceń i interglacjałów plejstocenu

Europa w czasie zlodowacenia Riss (Soławy)

Mapa lessów na obszarze Europy

Odsłonięta pokrywa lessowa na Płaskowyżu Proszowickim w Polsce

Współczesne rekonstrukcje krajobrazu i fauny mamuciego stepu

Zasięg mamuciego stepu w czasach zlodowaceń

Współczesny reliktowy mamuci step na Płaskowyżu Ukok

Rekonstrukcja plejstoceńskiego krajobrazu

Kaldera wulkaniczna Laacher See w Niemczech

Klimat pluwialny i interpluwialny w Afryce

Neandertalczyk polujący na słonia leśnego, rekonstrukcja

Drewniane włócznie z Lehringen

Schemat technologii lewaluaskiej

Ostrze mustierskie

Ostrza wykonane techniką lewaluaską z jaskini Tabun w Izraelu

Narzędzia mustierskie

Mapa zasięgu obszarów zasiedlonych przez neandertalczyków

Czaszka neandertalczyka z Forbe's Quarry na Gibraltarze

Myśliwi neandertalscy na Półwyspie Iberyjskim, rekonstrukcja

Pochówek neandertalski z  La Chapelle-aux-Saints

Plan cmentarzyska neandertalskiego z La Ferrassie

Szkielet neandertalczyka z La Ferrassie

Pochówek neandertalski za La Ferrassie

Wnętrze jaskini Szanidar w Iraku

Czaszka neandertalczyka z jaskini Szanidar

Jeden z pochówków neandertalskich z jaskini Szanidar

Rekonstrukcje neandertalskich rytuałów pogrzebowych

Malowidła naskalne z jaskini Maltravieso w Hiszpanii wykonane przez neandertalczyków

Rekonstrukcja obozowiska neandertalczyków wg Z. Buriana

Jaskinia na Gołąbcu w Skałkach Piekarskich

Jaskinia w Obłazowej

Narzędzia neandertalczyka z Jaskini w Obłazowej

Pięściak neandertalski ze Zwolenia

Neandertalscy myśliwi ze Zwolenia, rekonstrukcja

Powrót neandertalczyków z polowania wg Z. Buriana

Neandertalczycy z Jaskini Raj, rekonstrukcja

Jaskinia Biśnik

Jaskina El Tabun w Izraelu

Neandertalczycy w schronisku skalnym, rekonstrukcja Z. Buriana

Szałas z kości mamuta ze stanowiska Mołodowa na Ukrainie

Neandertalski szałas w schronisku skalnym, rekonstrukcja

Skalne groty Góry Karmel

Stratygrafia jaskini Tabun

Pochówek neandertalski z jaskini Kebara

Czaszka neandertalczyka z jaskini Tabun

Neandertalczycy w grocie, rekonstrukcja

Pochówek neandertalski z jaskini Teszik-Tasz

Czaszka dziecka neandertalskiego z Teszik-Tasz

Wzgórza Karatau w Kazachstanie

Mapa niektórych stanowisk mustierskich w Azji Środkowej

Narzędzia mustierskie z Azji Centralnej

Neandertalczycy polujący w środkowoazjatyckich przełęczach, rekonstrukcja Z. Buriana

Jaskinia Dienisowa

Ząb z Jaskini Dienisowa

Rozprzestrzenienie się Denisowian (Homo altaiensis)

Rekonstrukcja prawdopodobnego wyglądu Homo altaiensis

Jaskinia Callao, w której odkryto szczątki Homo luzonensis

Szczątki kostne Homo luzonenesis

Narzędzia z Gademotta w Etiopii

Kości Homo naledi

Czaszka Homo naledi

Czaszka Homo heidelbergensis z Bodo w Etiopii

Czaszka Homo rhodesiensis z Jeziora Ndutu

Czaszka Homo heidelbergensis/Homo rhodesiensis z Broken Hill

Rekonstrukcja Homo rhodesiensis

Czaszka Homo heidelbergensis/Homo sapiens z Florisbad

Czaszki hominidów z afrykańskiej Środkowej Epoki Kamienia

Czaszka wczesnego Homo sapiens z Jebel Irhoud w Maroku

Narzędzia z Jebel Irhoud

Stanowisko Jebel Irhoud

Czaszki wczesnych Homo sapiens z Omo, Laetoli i innych stanowisk

Czaszki wczesnych Homo sapiens i rekonstrukcja Człowieka z Herto w Etiopii

Czaszka Homo sapiens z Qafzeh w Izraelu

Czaszka Homo sapiens ze Skhul

Mapa ważniejszych stanowisk Środkowej Epoki Kamienia z RPA

Jaskinia Klasies River Mouth

Jaskinia Blombos

Znaleziska związane z behawioralną współczesnością Homo sapiens

Kościane harpuny z afrykańskiej Środkowej Epoki kamienia

Narzędzia kamienne z jaskini Blombos

Paciorki z muszli z jaskini Blombos

Muszla z jaskini Blombos służąca jako pojemnik na ochrę

Ozdobiony rytem fragment ochry z jaskini Blombos

Ozdobiony rytem fragment ochry z jaskini Klasies River Mouth

Elementy kultury materialnej z afrykańskiej Środkowej Epoki Kamienia związane z behawioralną współczesnością

Zbiór małzy morskich przez ludzi współczesnych

Stanowiska środkowopaleolityczne z RPA i dawna linia brzegowa

Paleolityczna kopalnia hematytu w Ngwenya

Kopalnie z Nazlet Khater w Egipcie

Widok na Olorgesailie

Ostrze trzoneczkowate kultury aterskiej

Połów ryb przez Homo sapiens

Łowcy Homo sapiens