Początki cywilizacji cz. 3. Dolina Indusu i subkontynent indyjski

Obok Doliny Nilu i Niziny Mezopotamskiej pierwsze cywilizacje zurbanizowane rozwijały się także na innych obszarach. Jednym z nich była Dolina rzeki Indus, położona na obszarze subkontynentu indyjskiego. To właśnie z tym obszarem należy wiązać narodziny wysoko rozwiniętych kultur na obszarze Azji Południowej. Rozwijająca się nad Indusem cywilizacja obejmowała ogromny obszar 1 mln 210 tys. kilometrów kwadratowych, dużo większy, aniżeli wczesna cywilizacja egipska, czy mezopotamska.

Subkontynent indyjski, zwany także Półwyspem Indyjskim leży na obszarze Platformy Dekańskiej, która była kiedyś częścią prakontynentu Gondwany. Oderwała się od niego w środkowym mezozoiku, a w okresie trzeciorzędu (paleogenu) na skutek dryfu kontynentów połączyła się z kontynentem azjatyckim. Trzon Platformy Dekańskiej stanowią dwie wyniesione tarcze: Wschodnioindyjska i Arawali. Zbudowane są one z prekambryjskich skał krystalicznych (gnejsów, granitoidów, amfibolitów, kwarcytów żelazistych, batolitów i in.). Najstarsze skały, z których zbudowane są te tarcze mają 3-3,5 mld lat. Pomiędzy tarczami znajduje się centralnie położone obniżenie, w którym występują skały osadowe z proterozoiku, paleozoiku i mezozoiku. Na tych utworach leżą trappy bazaltowe z końca mezozoiku i początku kenozoiku, o grubości dochodzącej do 2 kilometrów. Uformowały się one wskutek masowych wylewów lawy bazaltowej na powierzchnię ziemi pod koniec okresu kredowego. Te wielkie wylewy i towarzyszące im uwolnienie gazów do atmosfery ziemskiej były jedną z przyczyn (obok upadku planetoidy w rejonie Zatoki Meksykańskiej) wymierania wielkich mezozoicznych gadów (dinozaurów) ok. 65 mln lat temu. Wskutek tych erupcji powstała Wyżyna Dekanu. Na Platformie Dekańskiej leżą osady paleozoicznej formacji gondwańskiej (datowanej na okres od karbonu do kredy), zawierające w spągu osady lodowcowe (tyllity, otoczaki, głazy). Są one pozostałościami zlodowacenia, które ok. 360-255 mln lat temu (od okresu dewońskiego do permskiego) objęło znaczną część prakontynentu Gondwany. Północna część Platformy Dekańskiej tworzy zapadlisko Indusu, zapadlisko przedhimalajskie i zapadlisko bengalskie, wypełnione grubą warstwą kenozoicznych skał osadowych. Platforma Dekańska oderwała się od rozpadającego się prakontynentu Gondwany i Pangei odseparowała się od Antarktyki w  mezozoiku, około 130-120 mln lat temu. Zaczęła powoli przesuwać się na północ i w eocenie, około 55 mln lat temu zderzyła się z tektoniczną płytą eurazjatycką. W następstwie tej kolizji zamknął się Ocean Tetydy, a w miejscu zderzenia zaczęły się tworzyć łańcuchy górskie Himalajów, Hindukuszu, Pamiru i Karakorum, należące do alpejskiej strefy fałdowej. Około 10 mln lat temu Platforma Dekańska była już połączona z resztą kontynentu azjatyckiego. Wskutek tych ruchów tektonicznych subkontynent indyjski oddzielony jest od reszty Azji wysokimi łańcuchami górskimi. Otoczony jest od południa wodami Oceanu Indyjskiego. Znajduje się między Morzem Arabskim a Zatoką Bengalską. Półwysep Indyjski ma kształt zbliżony do trójkąta i słabo rozwiniętą linię brzegową.  Zatoki i półwyspy są nieliczne. Zachodnie wybrzeże Indii jest wysokie, nieraz o charakterze klifowym. Na wschodzie dominują wybrzeża niskie i lagunowe, często z zaroślami mangrowymi. W środku subkontynentu znajduje się Wyżyna Dekanu , stanowiąca fragment prakontynentu Gondwany w trzeciorzędzie połączony z płytą eurazjatycką. Środkowa część Dekanu to wielki płaskowyż z pasmami górskimi, a jego wschodnie i zachodnie krawędzie tworzą łańcuchy górskie: Ghaty Wschodnie i Ghaty Zachodnie. Stanowią one istotną barierę na obszarze subkontynentu, gdyż wznoszą się do wysokości ponad 2500 m n. p. m. Na północ od Dekanu ciągną się góry Windhja, bazaltowa wyżyna Malwa, a jeszcze dalej na północ Nizina Hindustańska, granicząca z Wyżyną Irańską na zachodzie, Himalajami na północy i Górami Birmańskimi na wschodzie. Dotyka Morza Arabskiego i Zatoki Bengalskiej. Jej podłoże stanowi przedgórskie zapadlisko u stóp Himalajów, leżące na głęboko pogrążonej platformie Dekanu. Jej starsze utwory przykryte są grubymi warstwami skał okruchowych z okresu trzeciorzędu (paleogenu i neogenu) i czwartorzędu, powstałych w wyniku erozji Himalajów. Zachodnią część Niziny Hindustańskiej stanowi Nizina Indusu, środkową Nizina Gangesu, a wschodnią Nizina Asamu wraz z ujściem Gangesu, Brahmaputry i Meghny. Nizina Gangesu leży między Himalajami a Wyżyną Dekanu. Przepływa przez nią rzeka Ganges, biorąca początek w Himalajach. Krajobraz jest tu równinny, z terasami rzecznymi i wałami przykorytowymi. Nizina Asamu pokryta jest aluwialnymi osadami Brahmaputry. Otoczona jest górami i Wyżynami (Himalaje, Dekan, Góry Birmańskie, Góry Sino-Tybetańskie). Jej południową część stanowi potężna Delta Gangesu i Brahmaputry, które uchodzą tu do Zatoki Bengalskiej. Nizina Indusu (Dolina Indusu) stanowi zachodnią część Niziny hindustańskiej. Od zachodu ograniczona jest górami Mekran i Górami Sulejmańskimi, na północy Himalajami, a na południowym wschodzie Wyżyną Dekanu. Przepływa przez nią wypływająca z Transhimalajów rzeka Indus wraz ze swymi dopływami (Gilgit, Kabul, Gumal, Satledż). Dolina Indusu jest szeroka, a sporą jej część tworzą terasy rzeczne. Indus uchodzi do Morza Arabskiego poprzez rozległą deltę w pobliżu bagien Zatoki Kaczskiej. Wschodnią część Niziny Indusu zajmują pustynie Thar i Thal. U południowych wybrzeży subkontynentu, za Cieśniną Palk, leży wyspa Cejlon, której trzon stanowi masyw górski zbudowany z prekambryjskich skał krystalicznych (gnejsów, granitów i łupków). Jest on częścią prakontynentu Gondwany. Resztę wyspy zajmują niziny, a wybrzeża również nie należą do wysokich. Do obszarów subkontynentu włącza się także archipelagi Andamanów, Lakkadiwów i Malediwów. W większej części subkontynentu indyjskiego panuje klimat zwrotnikowy monsunowy. Opady dochodzą tu do 6000 mm rocznie. Środek subkontynentu jest suchszy, a panujący tu klimat jest określany jako pośredni pomiędzy zwrotnikowym wilgotnym i zwrotnikowym kontynentalnym suchym. Charakterystycznym zjawiskiem kształtującym klimat subkontynentu indyjskiego są monsuny. Na klimat Azji Południowej wpływa przede wszystkim napływ zwrotnikowych i równikowych mas powietrza znad Oceanu Indyjskiego, związany właśnie z okresową cyrkulacją monsunową. Latem nad nagrzany obszar Indii napływa w szybkim tempie ciepłe  i wilgotne powietrze znad oceanu. Nad Zatoką Perską i Doliną Indusu rozwija się tzw. Niż Azjatycki, który przyczynia się do rozwoju monsunu letniego (czyli monsunu południowo-zachodniego). Przynosi on ze sobą obfite opady deszczu trwające od czerwca do września. Zimą działa Wyż Azjatycki, którego centrum leży nad Syberią i Wyżyną Mongolską. Masy mroźnego i suchego powietrza rozchodzą się od niego we wszystkich kierunkach, w tym na południe, w stronę Oceanu Indyjskiego. Monsun zimowy (monsun północno-wschodni) zaczyna wtedy wiać na południe, przynosząc opady deszczu od października do grudnia. Monsun letni jest dłuższy i silniejszy od zimowego. Zasila on w wodę szczególnie południowe i południowo-wschodnie Indie. O ile większa część Indii leży w strefie klimatów zwrotnikowych, to południowy kraniec subkontynentu wraz z wyspą Cejlon należy do strefy klimatów równikowych. Panują tu monsunowe, wybitnie wilgotne warunki.

Cały subkontynent indyjski obejmuje obszar ok. 4,5 mln kilometrów kwadratowych. Podzielony jest na dziesiątki regionów, które stanowią część wielkich jednostek geograficznych wymienionych powyżej. Subkontynent jest obszarem wielkich kontrastów klimatycznych, wegetacyjnych i topograficznych. Najwyższe góry sąsiadują tu z obszarami równin, a wysuszone pustynie z najwilgotniejszymi obszarami na Ziemi. Stanowiące północną granicę Indii Himalaje są najwyższym łańcuchem górskim Świata, z najwyższym szcztem (Mt Everest=Czomolungma, 8848 m n. p. m.). Największe rzeki Indii (Indus, Ganges, Brahmaputra) wypływają z tych gór (lub z Płaskowyżu Tybetu) i są zasilane przez górskie lodowce i śniegi. Aluwialne depozyty nanoszone przez wody tych rzek od pradziejów odgrywają ogromną rolę gospodarczą, dostarczając żyznych gruntów rolnikom. Na Nizinie hindustańskiej dominują mady, czyli gleby naniesione przez płynące wody rzeczne. Na Wyżynie Dekanu występują czerwone i żółte gleby ferralitowe. Na pustyni Thar spotyka się gleby zasolone i pustynne. Subkontynent indyjski jest zróżnicowany pod względem naturalnej roślinności. Na stokach Himalajów występują wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe. W wyższych partiach tych gór rosną lasy sosnowe, jodłowe i monsunowe, a wyżej rozciągają się zbiorowiska murawowe. Na Półwyspie Indyjskim dominują lasy monsunowe i sawanny. W niektórych miejscach występują także wilgotne lasy równikowe. W pradziejach i starożytności charakterystyka poszczególnych obszarów mocno wpływała na działalność ludzką. Doliny dużych rzek, takich jak Indus, czy Ganges przyciągały osadników, którzy znajdowali tu idealne warunki do zamieszkania i gospodarowania. Obszary otoczone górami i kompleksami leśnymi były z kolei mocno izolowane. Warto przy tym pamiętać, że warunki naturalne subkontynentu indyjskiego podlegały zmianom w ciągu tysięcy lat trwania okresu holocenu. Od końca epoki lodowcowej klimat zmieniał się często, a wraz z nim roślinność i inne parametry środowiska. Przez cały czas Niż Tybetański wpływał na siłę letniego azjatyckiego monsunu. We wczesnym holocenie potężne monsuny nawadniały obszary subkontynentu indyjskiego dzięki przesunięciu międzyzwrotnikowej strefy zbieżności na północ. W środkowym holocenie (ok. 5000-3000 lat przed Chr.) ten korzystny stan klimatu uległ zmianie. Na skutek zmian nachylenia osi ziemskiej ilość promieniowania słonecznego docierającego do półkuli północnej zmniejszyła się. Zachodnia część Oceanu Spokojnego zaczęła się ochładzać, a międzyzwrotnikowa strefa zbieżności przesunęła się na południe. Skończyła się tym samym epoka wielkich monsunów. Monsuny letnie zostały znacząco osłabione. Dla Azji Południowi oznaczało to zmianę klimatu na suchszy. Na warunki klimatyczne coraz wyraźniej wpływał Wyż Syberyjski z wnętrza Azji, szczególnie w okresie 4000-3000 przed Chr. Spadek temperatury i opadów miał wielki wpływ na społeczności zamieszkujące podzwrotnikowe szerokości geograficzne, w tym Południową Azję. Zbiegł się on z erupcjami wulkanicznymi, które nastąpiły około 4600-4000 lat przed Chr. i wpłynęły na globalny klimat. Klimat subkontynentu indyjskiego zmienił się z wilgotnego na suchy. Liczne minima aktywności słonecznej pomiędzy 4300 a 2900 lat przed Chr. utrwaliły i pogłębiły zaistniałe zmiany. W okresie 3200-2900 przed Chr. nastąpiło dalsze ostre osuszenie i ochłodzenie klimatu Afryki i Azji. Niestabilny klimat powodował dalsze osłabienie azjatyckich monsunów. Właśnie w tym czasie w Indiach zaczęła się rozwijać wczesna kultura harappańska, której wzrost skutkował pojawieniem się społeczności zurbanizowanych w Dolinie Indusu około 2600 lat przed Chr. Uprzednio istniejące na tych terenach neolityczne społeczności rolnicze rozwijały się w stosunkowo wilgotnym klimacie. Jednak około 3500 lat przed Chr. warunki na subkontynencie indyjskim pogorszyły się na skutek osłabienia monsunów i spadku opadów. Pojawienie się cywilizacji Doliny Indusu było zatem efektem dostosowania się ludności tego obszaru do suchego wahnięcia klimatycznego.

Rzeka Indus ma długość ponad 3200 kilometrów, a jej roczny przepływ wody przewyższa wartości odnotowywane w Nilu. Rzeka niesie co roku 150 mln ton osadów do Oceanu Indyjskiego. Wszystkie rzeki dorzecza Indusu niosą duża ilość żyznego mułu. Dolina Indusu ograniczona jest od wschodu Pustynią Thar, od zachodu wzgórzami Beludżystanu, a od południa wodami Oceanu Indyjskiego. Dwoma głównymi rzekami były tu w pradziejach i w starożytności Indus i Saraswati. Rzeka Saraswati dziś już nie istnieje, ponieważ wyschła na skutek ruchów tektonicznych i przesunięcia koryta na początku II tysiąclecia przed Chr. płynęła ona prawdopodobnie na wschód od biegu Indusu. Obydwie rzeki wypływały z łańcucha Himalajów, gdzie były zasilane przez górskie lodowce. Początkowo wczesne rolnicze społeczności kolonizujące dorzecze Indusu nie stosowały irygacji. Wylewy Indusu, następujące co roku pomiędzy czerwcem a wrześniem nanosiły na powierzchnię doliny żyzny muł i nawadniały ją. Największe plony dawały pola rozmieszczone bezpośrednio przy brzegach rzeki. Aby rozszerzyć strefę ziem uprawnych należało zastosować metody sztucznego nawadniania polegające na kopaniu prostych kanałów (z odnogami lub bez) prowadzących od biegu rzeki do pól uprawnych. Wykorzystywano do irygacji także naturalne kanały i odnogi rzek. Do nawadniania obszarów położonych dalej od biegu rzeki potrzebne były nie tylko kanały, ale i urządzenia podnoszące wodę na wyższy poziom (żurawie) i studnie. Obszary położone wyżej i bardziej oddalone od rzek były wykorzystywane do rolnictwa deszczowego i pasterstwa. Warunki naturalne Doliny Indusu były zatem bardzo sprzyjające dla rozwoju rolnictwa i hodowli.

Neolityczni rolnicy ze skraju Wyżyny Irańskiej i Beludżystanu stopniowo zasiedlali Dolinę Indusu (oraz sąsiadujące obszary dorzecza Saraswati, Ghaggaru i Hakry, Kaććhu i Gudżaratu), począwszy od IV tys. przed Chr. Powstawały tu osiedla o charakterze protomiejskim, różne od wcześniejszych, niewielkich wiosek rolniczych. Okres pomiędzy 5000 a 3200 lat przed Chr. archeolodzy określają mianem ery regionalizacji. Gospodarka społeczności zasiedlających te obszary oparta była o uprawę pszenicy, jęczmienia, prosa, grochu, soczewicy, lnu i prosa. Hodowały one owce, kozy, bydło i zebu (Bos indicus). Polowały na dzikie bawoły wodne i łowiły ryby. Obok pierwszych osiedli o charakterze protomiejskim oraz zróżnicowane, regionalne tradycje kulturowe. Z tego okresu znanych jest ponad 300 stanowisk z dorzecza Indusu. Znaleziska z takich stanowisk jak Rehman Dheri, Harappa, Kot Diji i Kalibangan wskazują na wzrost populacji w osiedlach, które właśnie zaczynały spełniać zróżnicowane funkcje. Osada Rehman Dheri posiadała regularny plan ulic i była otoczona solidnym murem. Na wymienionych wyżej stanowiskach odkryto ślady grafitti, zabytki wskazujące na rozwój dalekosiężnego handlu i wymiany, oraz pieczęcie i ich odciski wskazujące na rozwój rachunkowości i administracji. W Kalibangan widać przejście od niewielkiego, zajmującego 4 ha osiedla otoczonego murem z cegły mułowej, do dużej, protomiejskiej osady z cytadelą, o powierzchni 11,5 hektara. Liczne osady (Kili Gul Muhammad, Amri, Kechi Beg, Damb Sadaat, Mehrgarh i inne) rozwijały się także w Beludżystanie. Osady były zabudowane regularnymi domami z cegły mułowej, a także spichlerzami i magazynami. Domy posiadały wiele pomieszczeń i były wyposażone w paleniska. W Mehrgarh pomiędzy domami odnaleziono cmentarzysko z ponad 100 pochówkami szkieletowymi w ziemnych jamach. Osada Mehrgarh stała się ośrodkiem produkcji rzemieślniczej pracującym dla większego regionu. Wytwarzano tu ceramikę na kole garncarskim, a także wyroby z muszli morskich, karneolu, lapis lazuli, steatytu i turkusu. Zespół pieców ceramicznych i pobliskie składowisko odpadów wskazuje, że produkcją na duża skale zajmowali się tu już wyspecjalizowani rzemieślnicy. Rozwijała się tu także wczesna obróbka metalu, czego śladem są pozostałości tygli. W Mehrgarh i pobliskim Nausharo rozwijała się produkcja ceramiczna na masową skalę. Wytwarzano także tysiące paciorków z różnych rodzajów kamienia. W następnej fazie rozwoju społeczeństw Beludżystanu pojawiła się ceramika malowana, terakotowe, kamienne i kościane pieczęcie stemplowe, wiązane zwykle z rozwojem administracji. Z tego okresu pochodzi także odkryty w Mehrgarh kanał nawadniający. Nieco inaczej przedstawiał się rozwój społeczności zamieszkujących nad brzegami Indusu. W okresie 4000-3500 przed Chr. następowała kolonizacja tego obszaru. Jedne z najwcześniejszych dowodów tego procesu odnaleziono na stanowisku archeologicznym Balakot. Odkryto tu ślady budynków mieszkalnych z cegły mułowej, posadowionych na kamiennych fundamentach, a także zdobioną malowidłami ceramikę wykonana na kole. Odnaleziono wióry krzemienne i liczne ozdoby z muszli i kamieni półszlachetnych. Mieszkańcy Balakot umieli już wytwarzać przedmioty z miedzi i jej stopów, co oznacza, że ich osiedle można zaliczyć do okresu chalkolitu. Uprawiali oni jęczmień i głożynę pospolitą (Ziziphus jujuba). Dietę uzupełniał w istotny sposób połów ryb, zbiór małży i polowania na gazele. W kolejnej fazie rozwoju (3600-3000 przed Chr.) ważną osadą stało się Amri, położone na zachodnim brzegu rzeki Indus. Tutaj także znaleziono malowaną ceramikę lepioną ręcznie, krzemienne wióry, oraz wyroby miedziane i brązowe. Osada zabudowana była budynkami z cegły mułowej na kamiennych fundamentach. Oprócz domów znajdowały się tu także magazyny. Z czasem pojawiła się bardziej ozdobna ceramika wyrabiana na kole. Mieszkańcy Amri szczególny nacisk kładli na hodowlę bydła, połów ryb i zbiór mięczaków. Stanowiska z obszaru dolnej partii doliny Indusu świadczą o udanej kolonizacji tego obszaru. Liczne chalkolityczna osady, podobne do tych z Doliny Indusu, rozwijały się także w Pendżabie. Ich mieszkańcy oprócz przedmiotów miedzianych i ozdób używali także krzemiennych narzędzi mikrolitycznych. Około 3200 lat przed Chr. nad Indusem rozwijała się stosunkowo zunifikowana kultura. Osiedla leżące na obrzeżu, takie jak Mehrgarh zwiększały swoje rozmiary i stały się ośrodkami produkcji ceramicznej. Osady ufortyfikowane rozwijały się z powodzeniem na Równinie Indusu także w III tys. przed Chr.

Około 3200 lat przed Chr. w Dolinie Indusu wykształcił się zuniformizowany styl wytwarzania naczyń ceramicznych, znany jako Kot Diji. W tym okresie z wielu regionalnych, odrębnych tradycji powstała jedna, stosunkowo zuniformizowana kultura. Zdominowała ona obszary położone wzdłuż Indusu. Nazwa tej formacji kulturowej pochodzi od stanowiska Kot Diji, położonego w rejonie Wzgórz Rohri. Jej twórcy używali dekorowanej ceramiki wytwarzanej na kole garncarskim. Zamieszkiwali duże osady na regularnym planie, zabudowane budynkami z cegły mułowej i otaczane fortyfikacjami. Wytwarzali liczne wyroby z kości, kamienia i stopów miedzi. Osada Kot Diji zajmowała powierzchnię 2,6 hektara. Duże osady istniały także w Harappie, Rehman Dheri i Kalibangan. Na tych stanowiskach odnaleziono zachowane mury oporowe zabezpieczające brzegi rzeczne sąsiadujące z osadami. Budowano je z bloków wapiennych i cegły mułowej. Dolina Indusu stała się kraina ufortyfikowanych, regularnych osad położonych nad brzegami rzek. Już w tym okresie osada protomiejska w Harappie zajmowała powierzchnię 26 hektarów. Wybudowano tu fortyfikacje złożone z równoległych murów wzniesionych z cegły mułowej. Oddzielały one poszczególne dzielnice osady, które mogli zamieszkiwać ludzie o zróżnicowanym statusie społecznym. Odkryto tu także piece używane do wypalania kamionkowych bransolet. Pomiędzy domami poprowadzono ulice tworzące regularny układ. Odnalezione na ich powierzchni ślady wozów świadczą o upowszechnieniu się transportu kołowego. W Harappie wzniesiono także szereg dużych platform z cegły mułowej. Mogły one służyć wspólnotowym celom całej społeczności. Inną dużą, protomiejską osadą z tego okresu był Kalibangan, usytuowany nad odnogą rzeki Ghaggar. Domy były tutaj usytuowane wzdłuż regularnego układu ulic krzyżujących się pod kątem prostym. Osada otoczona była grubym murem z mułowej cegły. Osada posiadała system drenażu odprowadzający wodę. Mieszkańcy zajmowali się wytwarzaniem wyrobów z agatu, chalcedonu, terakoty, karneolu, fajansu, złota, srebra i stopów miedzi. Wyrabiali gliniane figurki i modele wozów. Standaryzacja rozmiarów cegieł i regularny plan osiedla Kalibangan wskazuje na wysoki stopień organizacji społecznej jej mieszkańców, wiążący się prawdopodobnie ze stopniowym rozwojem elity i struktur władzy. Centrum osady stanowiła cytadela, na obszarze której znajdowało się miejsce kultu ze strukturami określanymi przez archeologów mianem ołtarzy ognia. Może to wskazywać na rozwój zorganizowanych form kultu religijnego nad Indusem. Innym osiedlem wzniesionym na starannie sporządzonym planie było Rehman Dheri na zachodnim brzegu Indusu. Osada na regularnym planie istniała tu już około 3300 lat przed Chr. i była otoczona murem. Na 22 hektarach zamieszkiwało tu 12 tysięcy ludzi. Zajmowali się oni rolnictwem i rzemiosłem. Wyrabiali przedmioty z turkusu i lapis lazuli. Były to kosztowne materiały sprowadzane z Azji Środkowej, z Badachszanu i Afganistanu oraz z Iranu. Ich obecność wskazuje na rozwój dalekosiężnych kontaktów handlowych. Obecność pieczęci wskazuje na istnienie zaczątkowych form rachunkowości i kontroli własności. W zachodniej części stanowiska znajdował się kwartał produkcyjny z licznymi piecami. Na wielu przedmiotach z fazy Kot Diji pojawiały się motywy znane później z rozwiniętej cywilizacji Indusu: „rogate bóstwo”, liście figowca, rybie łuski. Na odłamkach naczyń ceramicznych zaczęły pojawiać się znaki przypominające późniejsze pismo Doliny Indusu. Oprócz dużych i starannie zaplanowanych osiedli protomiejskich w fazie Kot Diji istniały także liczne wioski rolnicze. Na obszarze pustyni Cholistanu rozpoznano wyraźną hierarchię osad. Dwa większe osiedla kontrolowały tu obszar, na którym rozrzucone było 38 mniejszych osiedli. Podobny hierarchiczny układ osad istniał wokół Harappy, Mohendżo-Daro i Rakhigarhi oraz w dorzeczu Ghaggaru-Hakry. Badania osadnictwa i kultury materialnej wskazują na oczywistą kontynuację wielu składników kultury materialnej pomiędzy fazą Kot Diji (wczesnoharappańską), a rozwiniętym etapem rozwoju cywilizacji Doliny Indusu (dojrzałym, właściwym okresem harappańskim). Zachowane zabytki wskazują na istnienie w obydwu okresach podobnego systemu miar i wag, identycznego zestawu motywów sztuki. Jest to dowód, że w obydwu okresach mieszkańcy Doliny Indusu wyznawali podobną ideologię, która odegrała kluczową rolę w kształtowaniu na tym obszarze cywilizacji i organizacji państwowych. W ich genezie dużą role odgrywał prawdopodobnie dalekosiężny handel i kontakty z odległymi krajami. Kamienie półszlachetne i metale z daleka mogły być wymieniane na produkty żywnościowe z żyznej doliny. Rozwijała się specjalizacja w zakresie handlu i produkcji, także w poszczególnych osiedlach, o czym świadczą dane z Cholistanu.

Już od czasu odkrycia pierwszych stanowisk archeologicznych związanych z cywilizacją Indusu specjaliści dyskutowali o ewentualnym wpływie zewnętrznych czynników na jej genezę. Badania wykazały, że od IV tys. przed Chr. następował konsekwentny rozwój społeczności zamieszkujących Dolinę Indusu, spowodowany głównie wewnętrznymi czynnikami i dynamiką miejscowych przemian gospodarczych i społecznych. Ufortyfikowane i planowo zabudowane osady protomiejskie rozwijały się stopniowo. Stopniowa ewolucja, od neolitycznych osad rolniczych do społeczności zurbanizowanych jest zatem faktem. Tradycje kulturowe, żywe później w cywilizacji Indusu, narodziły się na miejscu. Neolityczni rolnicy z obszaru Beludżystanu stale zwiększali liczebność swoich populacji i ekspandowali na sąsiednie obszary. Budowali systemy irygacyjne w skład których wchodziły tamy zwane gabar. Zamieszkiwali obszary położne wzdłuż kilku transkontynentalnych szlaków handlowych, którymi transportowano dobra takie muszle mięczaków morskich czy kamienie półszlachetne. Stymulowało to rozwój gospodarki i zakładanie kolejnych osad, które stawały się jednocześnie ośrodkami produkcji rzemieślniczej. Rolnicy kolonizowali Dolinę Indusu i zakładali tam nowe osiedla w IV i III tys. przed Chr. Na sąsiadujących z nią wyżynach rozwijały się centra wytwórczości pozarolniczej produkujące na skalę niemal półprzemysłową. Mieszkańcy osad zaczęli używać pieczęci i wznosić budynki publiczne, służące wspólnotowym celom całej społeczności. Złożoność i wielkość osiedli stale wzrastała. Z czasem pojawiły się także zaczątkowe elity sprawujące władzę w osadach. Rozwijające się w fazie Kot Diji społeczności  protomiejskie Doliny Indusu potrzebowały szerszej bazy surowcowej by podtrzymać swoje funkcjonowanie i dalej się rozwijać. Jednym z przejawów jej rozszerzania było m. in. zapoczątkowanie eksploatacji krzemienia na Wzgórzach Rohri. Wydobywany tu surowiec stopniowo zastąpił lokalnie pozyskiwane rodzaje krzemienia na całym obszarze Doliny Indusu. Pojawiła się wyraźna hierarchia osiedli, wśród których można wyróżnić zarówno duże aglomeracje, jak wyspecjalizowane ośrodki produkcji. Zanikły pochówki na terenie osad, zastąpione przez położone poza osiedlami ludzkimi cmentarzyska. Obok pochówków w naczyniach pojawiła się kremacja zwłok. Zarówno starannie zaplanowane osady, jak budowa potężnych fortyfikacji wymagały wyższego stopnia rozwoju struktury społecznej i istnienia władzy zdolnej do mobilizacji siły roboczej. Mury miały chronić osiedla przed najeźdźcami i powodziami. Ich budowa i wypalanie cegieł służących do ich wznoszenia było ogromnym przedsięwzięciem wymagającym koordynacji. Upowszechnienie systemu miar, grafitti na ceramice i użytkowania pieczęci wskazuje na rozwój zapisu gospodarczego i oznaczania własności. Następowały także ważne zmiany w gospodarce i technologii, takie jak wprowadzenie pojazdów ciągniętych przez zwierzęta pociągowe (około 3700-330 przed Chr.), oraz sprzężajnej uprawy ziemi za pomocą radła. Dwukołowe pojazdy i radła były ciągnięte przez woły. Do transportu towarów służyły także zwierzęta juczne (woły, osły, a nawet owce). Bardzo ważny był także transport wodny. W Kalibangan archeolodzy natrafili na dobrze zachowany fragment zaoranego radłem pola z widocznymi bruzdami. Na polach nad Indusem uprawiano przede wszystkim pszenicę, jęczmień, proso, rośliny strączkowe i palmę daktylową. Używano już glinianych pieców chlebowych. Wysoko rozwinięta była obróbka ceramiki, kamienia i metalu. Zaczęto obrabiać także muszle i kość słoniową. Znaleziska tygli metalurgicznych świadczą o opanowaniu tajników obróbki miedzi i jej stopów. Odnalezione przez archeologów przęśliki wskazują na rozwój produkcji tkanin. Produkowano tekstylia z wełny i z włókien bawełny. Najstarsze ślady udomowienia bawełny drzewiastej (Gossypium arboreum) pochodzą ze stanowiska Mehrgarh, sprzed 5500 lat przed Chr. Ta południowoazjatycka roślina miała się stać ważnym źródłem włókien dla cywilizacji Indusu. Rozwojowi gospodarki i wzrostowi populacji towarzyszyła unifikacji wierzeń, kultury oraz ideologii na omawianych obszarach. W tych warunkach tereny Doliny Indusu i terenów ościennych zostały zdominowane przez organizacje polityczne typu wodzostw, nie dysponujących jeszcze administracją i biurokracją. Gdy tylko pojawił się aparat administracyjny wodzostwa mogły rozpocząć ekspansję terytorialną. W tym samym czasie, gdy Dolina Indusu przechodziła fazę integracji, w Niecce Helmadu na obszarze dzisiejszego Afganistanu  rozwijała się zaawansowana kultura fazy Shahr-i Sokhta (ok. 2800-2300 przed Chr.). Powstały tu duże osiedla, takie jak ufortyfikowane i zajmujące 32 hektary Mundigak, gdzie odkryto pozostałości struktur identyfikowanych z pałacem i świątynią. Osada Shah r-i Sokhta stała się w tym czasie ośrodkiem dalekosiężnej wymiany i produkcji rzemieślniczej. Te nowe ośrodki leżały na drogach łączących subkontynent indyjski z Azją Środkową i Azją Zachodnią. W wymianie pomiędzy poszczególnymi regionami dużą role mogli odgrywać koczowniczy pasterze wędrujący sezonowo wzdłuż szlaków. W okresie poprzedzającym powstanie dojrzałej cywilizacji harappańskiej rola handlu dalekosiężnego i lokalnego systematycznie wzrastała, czego świadectwem jest obecność muszli morskich mięczaków na stanowiskach w głębi lądu, takich jak Harappa, Kalibangan i Banawali. Do Harappy trafiał także krzemień i czert z Beludżystanu i Sindhu. Do Doliny Indusu trafiały także surowce z Wyżyny Irańskiej i Azji Środkowej. W okresie dojrzałej cywilizacji harappańskiej znaczenie lądowych szlaków handlowych spadło. Ważniejsze stały się morskie szlaki dalekosiężnego handlu, łączące rozwinięta cywilizację Doliny Indusu  z Mezopotamią i krajami Zatoki Perskiej poprzez wody Oceanu Indyjskiego i Morza Arabskiego.

Przyczyny powolnej ewolucji od dużych osiedli protomiejskich do w pełni zurbanizowanej cywilizacji w dorzeczu Indusu nadal są przedmiotem dyskusji i badań specjalistów. Być może procesowi urbanizacji towarzyszyła polityczna integracja wymuszona siłą. Odkryty w Kot Diji Poziom zniszczenia i pożaru pomiędzy fazą Kot Diji i fazą dojrzałej cywilizacji harappańskiej może wskazywać udział przemocy i działań militarnych w kształtowaniu tej zaawansowanej kultury. Podobne warstwy wskazujące na dyskontynuację pomiędzy dwoma epokami odkryto w Balakot, Gumla, Amri, Nausharo i Kalibangan. Początek rozwoju dojrzałej cywilizacji Doliny Indusu wiązał się zatem z militarnymi i politycznymi niepokojami. O ich bliższej naturze niewiele wiadomo. Prawdopodobnie pod koniec fazy Kot Diji trwały walki o zasoby i niektóre osady. Zaznaczył się także ruch ludności z Beludżystanu do Doliny Indusu, spowodowany przeludnieniem i niekorzystnymi zmianami klimatycznymi. Gęstość zaludnienia nad Indusem wzrastała wskutek tej migracji. O niepokojach świadczą skarby (znaleziska gromadne) z Kunal, gdzie odkryto dwa depozyty: jeden zawierający narzędzia miedziane, a drugi przedmioty ze złota i srebra. W grę wchodziło także świadome niszczenie dawnych osiedli i osiedlanie się w nowych miejscach przez ich mieszkańców. Część badaczy odrzuca jednak tezę o konfliktach u schyłku okresu wczesnoharappańskiego i wskazuje na płynne przejście do dojrzałej fazy harappańskiej widoczne na większości stanowisk. Wzrost metropolii nad Indusem był stosunkowo szybkim procesem, trwającym jedno lub dwa pokolenia. W fazie przejściowej pomiędzy okresem Kot Diji (wczesnoharappańskim) a dojrzałą cywilizacją harappańską (ok. 2600-2500 przed Chr.) narodziło się pismo Doliny Indusu, wywodzące się od znaków malowanych na ceramicznych naczyniach. W tym okresie pojawiły się też istotne wynalazki, które miały stać się integralną częścią cywilizacji harappańskiej: przedmioty brązowe (naczynia, brzytwy, haczyki, ostrza, tabliczki), studnie ocembrowane wypalaną cegłą, technika wykonywania długich, głęboko nawiercanych paciorków z kamieni półszlachetnych. Struktura społeczna z poprzedniego okresu, oparta o klany i pokrewieństwo zmieniała się w kierunku hierarchicznej, scentralizowanej organizacji ze specjalizacją zawodów i funkcji. Aktywność gospodarcza tych wyspecjalizowanych producentów odbywała się pod auspicjami zunifikowanego systemu kultu religijnego i ideologii, który zapanował w miastach nad Indusem. W ten sposób narodziła się cywilizacja zwana dziś cywilizacją Doliny Indusu lub harapppańską, identyfikowana z Krajem Meluhha, znanym z ówczesnych źródeł mezopotamskich. Do charakterystycznych cech dojrzałej fazy rozwoju tej cywilizacji (2500-1900 przed Chr.) należą: czerwona ceramika wykonana na kole, niekiedy ozdobiona malunkami w kolorze czarnym, obecność nieodczytanego do dziś pisma, pojawiającego się głównie na pieczęciach, budowle wzniesione z wypalanych cegieł o zestandaryzowanych wymiarach, zunifikowany system miar i wag, miasta budowane na regularnym planie ulic przecinających się pod kątem prostym, ufortyfikowane cytadele towarzyszące osiedlom typu miejskiego, murowane studnie i zbiorniki na wodę, grzebanie zmarłych na oddalonych od osiedli cmentarzyskach. Zasięg tej zaawansowanej kultury objął całe dorzecze Indusu oraz  terytorium Pendżabu Harjany i współczesnych indyjskich stanów Uttar Pradesh, Radżastan i Gudżarat. Unifikacja modelu cywilizacyjnego na tak szerokich terenach zapewne wiązała się ze zjednoczeniem politycznym i militarną ekspansją jednego, bądź kilku ośrodków. Prawdopodobnie elity niektórych metropolii dysponujące siłą militarną doprowadziły do powstanie zjednoczonego organizmu państwowego, lub kilku dużych organizmów państwowych na omawianym obszarze. W fazie przejściowej największe protomiejskie osiedla Doliny Indusu przekształciły się w prawdziwe metropolie w ciągu około 50-100 lat. Trzy piąte wszystkich znanych osad zostało opuszczonych, co wskazuje na wielką migrację i koncentrację ludności w większych ośrodkach. Kluczowa była tu migracja z terenów wiejskich do powstających miast. Badania składu izotopowego szkliwa nazębnego szczątków ludzi pochowanych na cmentarzyskach w Harappie i w Farmanie wskazują, że wczesne populacje miejskie składały się tam niemal w całości z imigrantów w pierwszym pokoleniu. Nowy, tworzący się  system społeczny zakładał integrację w miastach grup o rozmaitym pochodzeniu, które tworzyć miały populację przejmującą zunifikowaną miejscową kulturę. Powstały także dość liczne nowe osady, a wśród nich wielkie miasta, takie jak Mohendżo-Daro. Wśród nowych centrów miejskich, które zyskały na znaczeniu w tym okresie można wymienić także Dholavirę, Ganweriwalę i Rakhigarhi. Miasta stały się centrami wytwórczości opartej w dużej mierze o wykorzystanie rzadkich i egzotycznych materiałów docierających do nich dzięki dalekosiężnemu handlowi i wymianie. W tym czasie dojrzałą postać cywilizacji Doliny Indusu była już w pełni wykrystalizowana…

CDN.

 

Literatura

C. Renfrew, P. Bahn (red.), The Cambridge World Prehistory, Cambridge, 2014.

 Ch. Scarre (red.), The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, New York, 2018.

C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2002.

B. M. Fagan, N. Durrani, People of the Earth : an introduction to World prehistory, London, New York, 2019.

K. L. Feder. The past in perspective : an introduction to human prehistory, New York, London, 2017.

R. J. Wenke, D. I. Olszewski, Patterns in prehistory: humankind’s first three milion years, Oxford, New York, 2007.

J. Śliwa (aut. i red.), J. Chochorowski, K. M. Ciałowicz, M. Kaczanowska, J. K. Kozłowski, J. A. Ostrowski, J. Wolska-Lenarczyk, A. Zemanek, J. Źrałka (aut.), Wielka Historia Świata : Tom 2 : Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.

J. Brooke, Climate change and the course of global history : A Rough Journey, Studies in environment and history, Cambridge, New York, 2014.

Ch. K. Maisels, Early Civilizations of the Old World, The Formative Histories of Egypt, The Levant, Mesopotamia, India and China, London, New York, 2003.

J. Makowski, Geografia fizyczna świata, Warszawa, 2004.

R. Coningham, R. Young, The archaeology of South Asia : from the Indus to Asoka, c. 6500 BCE–200 CE, Cambridge World Archaeology, Cambridge, 2015.

I. Habib, A People's History of India 2: The Indus Civilization, New Delhi, 2015.

G. J. Possehl, The Indus Civilization: A Contemporary Perspective, Walnut Creek, Lanham, New York, Oxford, 2002.

J. McIntosh, The Ancient Indus Valley: New Perspectives, Understanding ancient civilizations, Santa Barbara, 2008.

B. Valentine et al., Evidence for Patterns of Selective Urban Migration in the Greater Indus Valley (2600-1900 BC): A Lead and Strontium Isotope Mortuary Analysis, PLoS One, 2015, 10(4), e0123103, s. 1-20.

Mapa subkontynentu indyjskiego

Mapa geologiczna subkontynentu indyjskiego

Wędrówka tektoniczna subkontynentu indyjskiego na północ

Przekrój geologiczny Himalajów

Zdjęcie satelitarne subkontynentu indyjskiego

Krajobraz Himalajów

Rzeka Ganges

Rzeka Brahmaputra

Ghaty Zachodnie

Trapy wulkaniczne Dekanu

Pustynia Thar

Las namorzynowy w południowych Indiach

Wybrzeże Oceanu Indyjskiego

Wąwóz rzeki Indus w Himalajach

Fragment doliny Indusu, zdjęcie satelitarne

Rzeka Ghaggar

Dolina rzeki Indus

Zdjęcie satelitarne Delty Indusu

Pola uprawne nad Indusem

Obszar doliny Indusu z ważniejszymi stanowiskami archeologicznymi

Profil nawarstwień archeologicznych na stanowisku Chak Pirbane Syal

Mapy rozwoju osadnictwa harappańskiego w Dolinie Indusu

Rozwój technologii starożytnych kultur znad Indusu, wykresy

Pradziejowi rolnicy subkontynentu indyjskiego, rekonstrukcja

Zmiany klimatyczne w czasach cywilizacji Indusu, wykres

Osada Mehrgarh

Chmury monsunowe nad Indiami

Mechanizm powstawania monsunów

Ruiny osady Rehman Dheri, zdjęcie lotnicze

Wykopaliska na terenie osady Rehman Dheri

Kultury archeologiczne fazy wczesnoharappańskiej, mapa

Kultury archeologiczne w fazie regionalizacji, wykres

Rekonstrukcja sposobu obróbki muszli ze stanowiska Balakot

Stanowisko archeologiczne Amri

Ceramika przedharappańska z Amri

Przedharappańskie paciorki steatytowe i terakotowe

Plan poziomu fazy Kot Diji z kopca AB w Harappie

Ceramika z fazy Ravi z Harappy

Graffiti z naczyń ceramicznych z Harappy

Stanowisko archeologiczne Rakhigarhi, plany

Obszar Wzgórz Rohri, mapa

Ślady eksploatacji krzemienia na obszarze wzgórz Rohri

Rdzenie krzemienne ze Wzgórz Rohri

Fragmenty bransolet z fazy Kot Diji

Wykopaliska na cmentarzysku w Rakhigarhi

Ceramika z fazy Kot Diji

Wypalane cegły z Czanhu Daro

Paciorki z lapis lazuli, surowiec i półprodukty znalezione w Mehrgarh

Stanowiska i szlaki komunikacyjne w tzw. erze regionalizacji, mapa

Krajobraz Beludżystanu

Stanowiska archeologiczne na obszarze Cholistanu

Osiedle protomiejskie w Kalibangan

Wykopaliska w Kalibangan

Ceramika z Kalibangan

Pozostałości zaoranego pola odkryte w Kalibangan

Wóz ciągnięty przez woły, figurka gliniana z Harappy

Ozdoby z fazy Kot Diji

Figurka łodzi z fazy Kot Diji

Terakotowa figurka kobiet, faza Kot Diji

Rekonstrukcja osady protomiejskiej Banawali

Wczesnoharappańskie pieczęcie stemplowe

Depozyt przedmiotów złotych z Kunal

Ceramika wczesnoharappańska

Ruiny osady Shahr-i Sokhta

Rzeźba władcy z Shahr-i Sokhta i jej rekonstrukcja

Pogranicze Beludżystanu i Wyżyny Irańskiej, mapa

Wczesnoharappańskie konstrukcje z Harappy

Zasiedlenie Harappy w poszczególnych fazach rozwoju miasta

Wczesnoharappański pochówek z obszaru Gudżaratu

Bydło z Gudżaratu

Kupcy w mieście wczesnej fazy cywilizacji Doliny Indusu, rekonstrukcja

Miasto cywilizacji Indusu, rekonstrukcja

Powiązania handlowe cywilizacji Indusu, mapa

Tabliczka z nieodczytanym pismem Doliny Indusu z Harappy